16 مهر 93 مصادف با سیزدهم ذی‌الحجه، سالروز درگذشت «شیخ آقابزرگ تهرانی»، عالمی است که اثر با ارزش او «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به یکی از معتبرترین کتابهای حوزه رجال و کتابشناسی شیعی مبدل شده است. به همین مناسبت در کنار نگاهی کوتاه به زندگی، آثار و کتاب ارزشمندش، به فهرستی از آثاری که توسط او به فارسی نوشته شده و در کتابخانه ملی موجود است و همچنین کتابهایی که در معرفی وی به رشته تحریر درآمده پرداخته‌ایم.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- سيزدهم ذي‌حجه مصادف با سالروز درگذشت «شیخ آقابزرگ تهرانی» نویسنده کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» است.
حیات‌نگاره
«محمدحسن منزوی» معروف به «شیخ آقابزرگ تهرانی» در 27 ربیع‌الاول سال 1293 ه.ق در تهران متولد شد. او تا 10 سالگی، مراحل مقدماتي تحصیلی‌اش را در مدرسه دانگي آغاز كرد و سپس در مدارس پامنار و فخريه (مروي) آن را پي گرفت و توانست علوم و فنون مختلفي چون ادبيات، منطق، تجويد قرآن، فقه، اصول و خطوط نسخ و نستعليق را فرا گیرد. در همان سالها، بجز تحصيل و تكميل معلومات، كارها و اقدام‌هاي جالبي هم داشته است كه از آن ميان استنساخ چندين نسخه از كتابهاي معتبر و حايز اهميت است. برخي از آن كتابها كه امروزه زينت‌بخش بعضي كتابخانهها و گنجينههاست هر يك حاكي از سليقه و خط زيباي او و مهمتر از همه بيانگر تلاش و تكاپويش در احياي متون و ميراث علمي و فرهنگي شيعه است.
وی در سال 1315 ق راه نجف را در پيش گرفت و در حوزه علمیه آن شهر، مشغول فراگیری علوم دینی شد. شيخ آقابزرگ، استادان زيادي داشت. از جمله استادانی که وی در ایران محضر آنها را درک کرد عبارت‌اند از: «شيخ محمدحسين خراساني»، «شيخ محمدباقر تهراني»، «شيخ زين‌العابدين محلاتي»، «ميرزا ابراهيم زنجاني»، «حاج شيخ ملا محمدعلي نوري ايلكاني»، «سيد عبدالكريم مدرسي لاهيجي»، «سيد محمدتقي تنكابني»، «سيد حسن استرآبادي»، « آقا شيخ عبدالحسين شيرازي»، « حاج محمدعلي عراقي»، «ميرزا شهاب‌الدين شيرازي» و «آقا شيخ عبدالخالق يزدي».
او همچنین در دوره عالی تحصیلی خود در حوزه علمیه نجف اشرف، شاگرد استادانی چون «محدث نوري»، «شريعت اصفهاني»، «آيت‌الله سيد محمدكاظم يزدي» «آخوند خراساني» «آیت‌الله محمدتقي شيرازي، «سيد احمد تهراني كربلايی»، « شيخ محمدعلي چهاردهي رشتي»، «سيد آقا قزويني»، « شيخ عبدالله اصفهاني» و «آيت‌الله حاج آقا رضا همداني» بود.
آثار قلمي
از شيخ آقابزرگ تهراني آثاري متعدد برجای مانده که مهمترین آنها عبارت‌اند از «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، «طبقات اعلام الشیعه»، «مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال»، «المشیخه»، «ذیل المشیخه»، «ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات»، «اصول الفقه»، «الفقه»، «النقد اللطیف فی نفی التحریف»، «توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد»، «تفنید قول العوام بقدم الکلام»، «هدیه الرازی الی الامام الشیرازی»، «الرساله الرحمانیه فی رسم خط «الرحمن»»، «الظلیله فی تشجیر انساب بعض البیوتات الجلیله»، «ترجمه کتاب العقیده الاسلامیه»، «منظومه العقاید»، «ذیل کشف الظنون»، «حیاه الشیخ الطوسی»، «حیاه البیاضی»، «انتخاب الامجاد من تاریخ بغداد»، «تعریف الانام فی ترجمه المدنیه و الاسلام»، «الدر النفیس فی تلخیص رجال التاسیس»، «اجازات الروایه و الوراثه فی القرون الاخیره الثلاثه» و «سروده‌ها».
شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از گذشت عمری تحقیق و تفحص دینی به‌ویژه در حوزه مذهب شیعه، سيزدهم ذى‌الحجۀ سال 1389 ه.ق در نجف اشرف درگذشت و در آرامگاهى كه از پيش در كتابخانه عمومى‌اش براى خود آماده كرده بود، به خاك سپرده شد.
الذریعه الی تصانیف الشیعه
«الذریعه الی تصانیف الشیعه»، عنوان مشهورترين و پرنشرترين اثر «شیخ آقابزرگ تهرانی» است. او نگارش این اثر را در روز دحو الأرض (25 ذى القعده) سال 1329 ه.ق آغاز كرد. او در آن زمان مقيم سامراء بود و در تأليف كتاب به فهرست‌هایی كه در آن زمان از كتب شيعه در دسترس بود، استناد داشت؛ آثاري همچون فهرست‌هاي شيخ طوسى، نجاشى، ابن‌نديم، معالم العلماء و امثال آن. نگارش این فهرست اولیه که در يك جلد و در حدود پانصد صفحه، از حرف الف تا ی تنظیم شده است، دو سال به طول انجامید. اين نسخه تا امروز در كتابخانه شیخ آقابزرگ تهرانی، موجود است و او آن را پيش‌نويس ناميده است. آقا بزرگ تهرانی، آن‌گونه كه در اين پيش‌نويس آورده، پس از آن به دنبال بررسى منابع ديگر رفت و تا سال 1334 ق. به مدّت شش سال با گسترش كار خویش، كتاب را در شش جلد عرضه کرد. سپس به توسعه كار پرداخت و سرانجام آن را در 26 جلد تدوین کرد.
بهانه نامگذاری
شیخ آقا بزرگ تهرانی، در علت نامگذاری کتاب گفته است: پس از اين كه ترتيب اجزاى كتاب كامل شد، آن را به سيد حسن صدر نشان دادم و او ضمن تقدير از اين اثر و تحسين آن، نام «الذريعة إلى معرفة مصنّفات الشيعه» را بر آن نهاد. همچنین، شيخ ميرزا محمّد تهرانى عسكرى (1281-1371 ه.ق) نيز آن را «كشف الحجاب عن تصانيف الأصحاب» ناميده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در اين باره مى‌گويد: من اين نام را ــ از حسن تصادف ــ به حساب جمل با تاريخ آغاز نگارش كتاب يكسان يافتم و به اين ترتيب اين نام، نام تاريخى آن شد.
جرقه یک جهل، انگیزه یک کتاب
وی درباره انگيزۀ اصلى نگارش اين كتاب هم می‌گوید كه گفت‌وگوهاى سه‌جانبه‌اى ميان او، «سيد حسن صدر» و «شيخ محمّدحسين كاشف‌الغطاء» شکل گرفت که محور آن، خشم و ناراحتى به وجود آمده از انتشار مطالبى بود كه جرجى زيدان ــ تاريخ‌نگار و نويسنده عرب ــ در كتاب خود «تاريخ آداب اللغة العربية» منتشر کرده بود. زیدان در این کتاب، ظلمی آشكار بر شيعيان روا داشته و تمامى حقوق آنان را ناديده انگاشته بود. شیخ تهرانی در مقدّمۀ الذريعة با اشاره به سخن او با عنوان يكى از خاورشناسان از وى ياد كرده و در اين باره چنين گفته است:
«از همين‌جا راز پندار يكى از خاورشناسان آشكار مى‌شود؛ چرا كه وى در اين باره مى‌گويد: اگر آنچه درباره كتب اماميه گفته مى‌شود درست باشد، دستانى تفرقه‌افكن در آن نقش داشته است و اين دستان، شباهت زيادى به دستان افسانه‌اى و وهم‌آلود دارد. افزون بر اين كه ادّعاى فضيلت براى شمارى از آنان نيز حديث روزگار سپرى شده است و در اين ميان بايد ديد آيا از اينان جز استخوانى پوسيده چيز ديگرى باقى مانده است يا نه؛ اينانى كه ديگر نه خودشان و نه آنچه از خود برجاى نهاده‌اند، هيچ‌يك نه به كارى مى‌آيد و نه كسى را بهره‌اى مى‌رساند.»
همچنین زیدان در این کتاب گفته بود: «برخى ديگر از فقهاى زمانۀ ما فقهاى شيعه هستند كه هيچ‌يك از آنان شايسته ذكر نيست و برخى از آنان به امام و پيشوايى منسوب نيستند. نام‌آورترين اينان يحيى بن آدم بن سليمان (203 ق.) است كه كتاب «خراج» از اوست و جوينبول آن را در سال 1896 م در ليدن به چاپ رساند.»
پس از اين گفت‌وگو اين سه عالم دینی، وظيفه خود دانستند با نگارش كتاب‌هايى به دفاع از كرامت شيعى برخيزند و حقايق پوشيده بر جهان و تاريخ بشرى را آشكار کنند. در همين راستا، علاّمه شيخ محمّدحسين كاشف الغطاء كتاب «المراجعات و المطالعات» را در دو جلد به نگارش درآورد و در آن لغزش‌هاى جرجى زيدان را در كتابش برشمرد. سيد حسن صدر نيز كتاب «تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام» را تأليف كرد كه در سال 1354 ق. در بغداد به چاپ رسید. شیخ آقا بزرگ تهرانی هم، در اين ميان دو دایرة المعارف بزرگ را به نگارش درآورد: نخست «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» و سپس «طبقات أعلام الشيعة».
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» آثار نویسندگان شیعه اعم از خطی و چاپی، چاپ شده یا نشده، موجود یا مفقود را آورده است. این کتاب از ارزشمندترین و کامل‌ترین کتاب‌ها در علم رجال و کتابشناسی شیعه است، به طوری که می‌تو‌ان ادعا کرد، هیچ مولف و نویسنده‌ای در تحقیق و پژوهش به‌ویژه در حوزه رجال و کتابشناسی، بی‌نیاز از مطالعه این کتاب نیست.
گزيده‌اي از کتابشناسی
•م‍ی‍رزای ش‍ی‍رازی: ترجمه هدیه الرازی الی الامام ال‍م‍ج‍دد الشیرازی
تالیف: شیخ آقا بزرگ تهرانی؛ ترجمه اداره پژوهش و نگارش وزارت ارشاد اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل تبلیغات و انتشارات، 274 صفحه، چاپ اول 1362، 170 ريال.
•الذریعه الی تصانیف‌الشیعه
تالیف محمدمحسن نزیل سامراء‌الشهیر بالشیخ آقا‌بزرگ‌الطهرانی، موسسه اسماعیلیان، 2 جلدی، چاپ اول 1365.
•مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص الذریعة إلی تصانیف الشیعة
محمد محسن آقا بزرگ طهرانی؛ گردآورنده: محمد آصف فکرت، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، (6 جلد)، چاپ اول، مشهد، ۱۳۷۱ش.
•شیخ آقا بزرگ تهرانی
م‍ح‍م‍درض‍ا ح‍ک‍ی‍م‍ی، دف‍ت‍ر ن‍ش‍ر فرهنگ اسلامی، 323 صفحه، چاپ سوم 1374، 3950ريال.
•مصنفات شيعه: ترجمه و تلخيص الذريعه الي تصانيف الشيعه
محمدمحسن آقابزرگ‌تهراني، به اهتمام: محمدعلي علاقه‌بند، بنياد پژوهشهاي اسلامي، 556 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1376، 1500 نسخه 12500 ريال.
•ع‍ل‍م‍ا و نویسندگان ب‍وش‍ه‍ر: بر پ‍ای‍ه کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ تهرانی
ترجمه و گ‍ردآوری محمدحسن ن‍ب‍وی، ب‍ه‌ک‍وش‍ش ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م م‍ش‍ای‍خ‍ی، م‍رک‍ز ب‍وش‍ه‍رش‍ن‍اس‍ی، 96 صفحه، چاپ اول 1377، 3500 ريال.
•گزیده مقالات الذریعة
ترجمه حمیدرضا شیخی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 2ا8 صفحه، وزيرى (شومیز)، چاپ اول ۱۳۷۹.
•كتابشناسي تاريخي امام حسين (ع) به ضميمه امام حسين (ع) در الذريعه
به‌اهتمام: محمد اسفندياري، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، 520 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1380، 1500 نسخه، 27000 ريال.
•الشريعه الي استدراك الذريعه
سيد محمد طباطبائي بهبهاني، مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه موزه و مركز اسناد، 374 صفحه، جلد 1، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1383، 1000 نسخه، 37000 ريال.
• آقا بزرگ تهرانی
فریدون حیدری ملک‌میان، مدرسه، 100 صفحه، چاپ اول 1388، 13000 ريال.
•علي هامش الذريعه
سيد احمد حسيني اشكوري، مجمع ذخائر اسلامي، 212 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1388، 1700 نسخه.
•الذریعة إلی تصانیف الشیعة
محمدحسن نزیل سامراء الشهیر بالشیخ آقابزرگ الطهرانی؛ مراجعه و تصحیح و ترقیع رضا بن جعفر مرتضی العاملي، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 26 جلد، وزيري، بیروت، ۱۴۳۰ق. برابر 2009م.،
•شیخ آقا بزرگ تهرانی
رضا نصراللهی با همکاری واحد تحقیق و مطالعات انتشارات حدیث نینوا، حدیث نینوا، 40 صفحه، چاپ اول 1389.
•تاريخ حصر اجتهاد (مروري بر تاريخ پيدايش و رسميت مذاهب فقهي اهل تسنن)
آقابزرگ تهراني، مترجم: مرتضي نادري، ويراستار: عبدالحسين طالعي، موسسه انتشاراتي نبا، 56 صفحه، چاپ اول سال 1390، 7500 ريال.
•تكمله الذريعه الي تصانيف الشيعه
سيد محمدعلي روضاتي، گردآورنده: محمد بركت، مكتبه، متحف و مركز وثايق مجلس الشوراي الاسلامي، 546 صفحه، در 2 جلد، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1390.
/پایان/
