جشن ها و مناسک در نظام های مدرن را می توان از یک بعد به مثابه «بازماندگان»ی (survival) در نظر گرفت که در تعبیر انسان شناسی کلمه، ما را به سوی منشأ‌هایی اسطوره ای یا وقایعی تاریخی هدایت کنند. در این صورت، تاکید بر جنبه موزه شناختی، توصیفی- تحلیلی و روایت دقیق و مردم نگارانه آنها اهمیتی خاص می یابند. در این زمینه مطالعات مردم شناسی با سنتی دیرینه از دست کم نیم قرن پیش بر روی این آیین ها ارایه شده اند و مطالعاتی که خود از هدایت تا انجوی شیرازی و از سنت اداره و موزه مردم شناسی ایران تا سازمان میراث فرهنگی و سرانجام در نزد انسان شناسان معاصر متخصص در این حوزه به ویژه دکتر علی بلوکباشی، به این کار مبادرت کرده است.
امروز خوشبختانه ما ادبیاتی مدرن برای توصیف و تحلیل آیین های ایرانی و با تمرکز بر گروهی از آنها از جمله انقلاب های فصلی، به ویژه بهاری(نوروز)، تابستانی(تیرگان) پاییزی (مهرگان)، انقلاب زمستانی(یلدا) برخورداریم. این ادبیات البته خود در امتداد سنت های دیرینه تری در ادبیات ایرانی و اسلام در ایران قرار می گیرند که می توان نمونه های درخشانی از آن را به خصوص و در نزد متفکرانی چون ابوریحان بیرونی مشاهده کرد؛ گرایش هایی که جز در نزد گروهی از افراد متعصب و نادان نسبت به هویت و سنت ها و تاریخ این کشور، هرگز جشن های ایرانی پیش از اسلام را در برابر و در تضاد با جشن های اسلامی قرار ندادند بلکه تلاش کردند که از این دو گروه از مناسبت ها به هویتی ویژه برسند و آن را به مثابه عاملی برای وحدت هویتی ایرانی به حساب بیاورند. بدون شک در این‌روزها، بزرگان اندیشه و متخصصان این حوزه یعنی فرهنگ مردمی ایران باز هم با ارایه آخرین اطلاعات و تحقیقات خود؛ ما را در شناخت بهتر این فرآیند های شکل‌گیری فرهنگی و شخصیتی در پهنه بزرگ انسانی ایران آگاه تر خواهند ساخت.
اما در یادداشت کوتاه، هدف ما انجام یا جایگزینی برای آن کار ضروری نیست که متخصصان خود را دارد. بلکه نگاهی دیگرگون، از دریچه دید انسان شناسی مدرن و موضوع هویت ایرانی است به ابزار قدرتمندی که تاریخ اسطوره ای و فرآیندهای جشن گونه می توانند در اختیار نظام های مدرن قرار دهند تا بتوانند به ایجاد هویت های جدید و کاملا در انطباق با محیط و جریان زمانی و مکانی و روابط کاملا نوینی که انقلاب اطلاعاتی به وجود آورده است یاری رسانند. واقعیت در آن است که جریان جهانی شدن به گفته آرجون آپادورای، انسان شناس آمریکایی هندی تبار و مطرح ترین متخصص و نظریه پرداز جهانی این روند، فرآیندی متناقض است: به این صورت که از یک سو هویت ها را تقلیل می دهد و تلاش می کند هویت های قدیمی تر و محلی را در هویت های جهانی ذوب کرده و دست به نوعی یکسان سازی و فرهنگ پذیری بزند و در نتیجه به گونه ای فقر هویتی دامن می زند که نشانه آن از میان رفتن زبان ها، آیین ها و رویکردها و باورهای محلی به سود گروه اندکی از زبان ها و شیوه های اندیشیدن مرکزی است، اما، در شکل متناقض، این روند، روندی هویت ساز نیز هست، زیرا سبب می شود که دقیقا به دلیل تهدید هویتی که ایجاد می شود، نیازهای جدید هویتی برای تشخص یافتن و برجسته شدن هویت های محلی در مردمان پهنه های مختلف ایجاد شود و از این رو، بازگشت و احیای جشن های باستانی را نباید لزوما نوعی سنت گرایی و تمایل به رد جهان امروز دانست بلکه برعکس دقیقا می توان آنها را پدیده ای مدرن به حساب آورد که جهان مدرن را بار دیگر به تعبیر «میرچیا الیاده» باز می آفرینند.
هویت ایرانی و فرهنگ این پهنه که چندهزارسال پیشینه تاریخ سیاسی و اجتماعی، ده ها زبان، صدها گویش، هزاران سنت و جشن و آیین های محلی و ملی را حمل می کند، یکی از زیبا‌ترین تلفیق ها را در جهان کنونی میان سنت هایی با ریشه های مختلف به وجود آورده و نشان داده است که می توان این سنت ها را با یکدیگر تلفیق و از مجموع آنها هویت مدرنی را ساخت که هرچند پیچیده است، اما اگر بدبین نباشیم قابل تحقق یافتن و امکان دادن به زیستن در فضایی از آرامش و همسازی است. تاریخ پیش از اسلام ایران و آیین های مزدایی، به این‌ترتیب، پس از ورود ایران به دوران اسلامی نه تنها نفی نمی شود، بلکه به قول هانری کربن به یک فرآیند اسلام ایرانی دامن می زند که ریشه های عمیق خود را در سازگاری سنت اسلامی با سنت های دینی و عرفی ایرانی پیش از اسلام می یابد. هم از این‌رو است که ایرانیان امروزی توانسته اند در ترکیبی شگفت آور، سه تقویم مزدایی، اسلامی‌خورشیدی و مهی(قمری) و سیاسی را با یکدیگر ترکیب و آن را در زندگی روزمره خود به واقعیتی تبدیل کنند و حتی به رغم اتفاقاتی ناخوشایند همچون انطباق آیین های جشن و سوگواری که به دلیل عدم انطباق زمانی سیستم های خورشیدی و مهی در تقویم، گاه به گاه اتفاق می افتد، از بروز بحران جلوگیری کنند. سازگاری یا بهتر بگوییم همسازی، راز موفقیت فرهنگ ایرانی برای بقای آن در طول هزاران سال است: انعطافی که امتیازات خود را می شناسد و به جای آنکه نظام های گوناگون آیینی، جشن ها، سوگواری ها، زبان ها و اقوام را علیه یکدیگر بشوراند و تلاش کند به تفکر سلسله مراتبی و تحقیر این و آن اقلیت و اکثریت کردن فرهنگ ها دامن بزند، از یک جمع و وحدت در فرآیندهای فرهنگی سخن بگوید و آن را ستایش کند. فرهنگ ما، همان گونه که زبان فارسی را از زبان یک قوم بدل به زبان یک ملت کرد و آن را به یکی از قدرتمند‌ترین زبان های کنونی جهان در عرصه ادبیات و علوم تبدیل کرد، این توانایی را نیز داشت و دارد که نه تنها سایر زبان های ایرانی را از میان برندارد بلکه برای همه آنها حتی کم گویشور‌ترین آنها حتی زبان های عملا از میان رفته‌ای چون سغدی، ادبیات و دستور زبان و مجموعه واژگان تدوین کند. امروز هم اگر تلاش کنیم از انحرافات و تندروی ها جلوگیری کنیم، خواهیم توانست که در نظام های آیینی چنین کنیم. برگزاری مراسم و جشن های باستانی گویای تمایلی بارز به حفظ هویت های فرهنگی کهن است. برای فرهنگی که تمایل دارد ریشه های خود را مستحکم کند و این هویت ها را، باز هم برای تقویتشان، در چارچوب هویت بزرگ تر و پرارزش ایرانی قرار دهد تا با توانایی تحسین انگیزش در تلفیق فرهنگی آینده ای بهتر برای این مرز و بوم فراهم آورد.
منبع: دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی
