آسیب شناسی تمدن اسلامی از دیدگاه سید حسین نصر

معرفی کتاب:

 آسیب شناسی تمدن اسلامی مبتنی بر اندیشه های سید حسین نصر

کتاب مذکور که توسط سیدعلیرضا عالمی به رشته تحریر در آمده از سوی مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص) در سال 1389 در تیراژ 2000 و در 208 صفحه به چاپ رسیده است.نویسنده با این نگرانی آغاز می کند: شاید گستردگی و تعدد عوامل رکود در کلیت تمدن اسلامی، از عمده نکاتی باشد که هر پژوهش گری را از ورود به این عرصه باز می دارد. از این رو،مواجهه نگارنده با فقدان پاسخ جدی برای این پرسش اساسی، تعجب برانگیز نبود لذا، پرسش آغازین، شکل مسئله و چالش به خود گرفت.

آشنایی با اثار سیدحسین نصر که با مطالعه کتاب قلب اسلام آغاز شد، فضای مطالعاتی و پژوهشی روشن تری را پیش روی نویسنده نهاد؛ گرچه او نیز در آثارش، تمدن اسلامی را به مثابه یک پیکره منسجم تحقیقاتی پی نگرفته، با این وجود زمینه های متنوع آراء و نظریه های سنت گرایانه اش، برخی زوایای مغفول و ناپیدای تمدن اسلامی را روشن تر می ساخت که کاوییدن انها خلاقیت ذهنی و تکاپوی علمی درباره تمدن اسلامی را افزایش می داد.در نتیجه، نویسنده سعی کرد تا در چارچوب و روشی منطقی، با استناد به اندیشه ها و آرای سیدحسین نصر به برخی گمان های خود، شکلی نظری دهد.

کمترین دست آورده پژوهش حاضر از نگاه نویسنده، تلاش برای تبیین و تفسیر منطقی از تمدن اسلامی و بررسی چرایی کاستی ها و مزایای آن است؛ امور مهمی که بایستی دغدغه و دل مشغولی همواره پژوهشگران این عرصه باشد.شاید اگر امروز در خصوص تمدن اسلامی می نوشتم، از منظری متفاوت بدان می نگریستم، ولی به طور قطع پژوهش حاضر به عنوان عرصه ای بسیار مغتنم، بنده را در بازشناسی تمدن اسلامی، شیوه نگرستن بدان و اتخاذ ره یافتی منطقی، کمک رسانید. از این حیث، ممکن است برای خوانندگان و پژوهشگران نیز مفید افتد؛ به خصوص که آرای یکی از اندیشمندان مسلمان در آن مورد استناد قرار گرفته است. بدیهی است که بذل عنایت پژوهشگران گران قدر و اتخاذ رویکردی نقادانه توسط ایشان، از کاستی های این پژوهش خواهد کاست. امید است این کوشش در جرگه مطالعات تمدن اسلامی مجال نقد بیابد.

از دریچه دیگر،بی تردید تمدن اسلانی، یکی از با ارزش ترین و شکوهمندترین تمدن های تاریخ بشریت است. پشتوانه معرفتی این تمدن که غنی ترین و ماندگارترین معارف را به انسان ها ارزانی داشته، عاملی اساسی در بقای تمدن اسلامی محسوب می شود. این تمدن در سده های نه چندان دور، در تمام زمینه ها اعم از مادی و معنوی سرآمد بوده است. از این رو، انسجام تمدن اسلامی در طول تاریخ آن، یکی از دغدغه های اصلی نخبگان سیاسی و علمی و در نهایت، تمام مسلمانان بوده است. حساسیت و اهتمام به این امر را می توان در ادوار مختلف تاریخ تمدن اسلامی، به اشکال مختلف مشاهده کرد. امروزه  با افول و زوال ظواهر مادی این تمدن، یکی از چالش های فراروی مسلمانان و به ویژه متفکران آن، بازسازی این تمدن عظیم و پر سابقه است. یکی از اموری که به ما در این عرصه یاری می رساند، شناخت آسیب های تمدن اسلامی معاصر است.

به دلیل اهمیت فوق العاده مبحث آسیب شناسی تمدن اسلامی، اندیشمندان اسلامی سعی کرده اند تا از زوایای مختلف، آن را با توجه به دیدگاه های نظری خود، در علوم مختلف ترسیم کنند، اما پراکندگی نظریات و همه جانبه نبودن آنها، باعث شده تا راه حل علمی و روشمند برای رکود علمی تمدن اسلامی و چرایی آن ارئه نگردد. آسیب اعظم این پژوهش ها آن است که بیشتر آسیب شناسی های صورت گرفته، به طور گزینشی ناظر به اجزاء و عناصر تمدن اسلامی بوده است و اغلب، کلیت تمدن اسلامی، با ملاحظه تمامی ابعادش مورد پژوهش قرار نگرفته است. به نظر می رسد، که پژوهش مستقلی با عنوان آسیب شناسی تمدن اسلامی صورت نگرفته است. تحقیقاتی در مورد انحطاط مسلمین(زین العابدین قربانی)، علل عقب ماندگی جوامع اسلامی(مهدی موسوی)، علل ضعف و انحطاط مسلمین در اندیشه های سیاسی و اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی(سید احمد موثقی)، آسیب شناسی جامعه دینی(عبدالحسین خسروپناه)، دعوه الی اصلاح الدینی و الثاقی(حسن جواهری)، احیای فکر دینی(اقبال لاهوری)، لماذا تأخر المسلمون و لماذا تقدم غیر هم(شکیب ارسلان) و ریشه های ضعف و عقب ماندگی مسلمین(سمیع عاطف الزین) انجام پذیرفته است.

با وجود ارزشمندی این تألیفات و تحقیقات، جای خالی پژوهش هایی، با توجه به کلیت تمدن اسلامی و هویت درونی آن که به صورت روشمند و علمی و با رویکردی نظریه پردازانه به واکاوی تمدن اسلامی و آسیب های آن پرداخته باشد، احساس می شود. پرداختن به این پژوهش، از آن رو اهمیت مضاعف می یابد که امروز در سطح جهانی در بین اندیشمدان و تئوریسین ها، نظریه های مختلف و تأثیر گذاری مانند برخورد تمدن ها، گفت و گوی تمدن ها و جهانی شدن، مطرح است. در این میان، تمدن اسلامی، به مثابه یک تمدن سنتی رو به رشد، با پشتوانه عظیم و پایدار معنوی، ذهن بسیاری از پژوهش گران مسلمانان و غیر مسلمان را حتی در مقام یک تمدن جایگزین برای تمدن مدرن به خود معطوف کرده است. از این رو، شناختن جنبه های مختلف این تمدن و آسیب های آن، به صورتی علمی و روشمند به ویژه از دیدگاه  سیدحسین نصر که از ابعاد مختلف تمدن اسلامی و تمدن مدرن شناخت کافی دارد،رهیافت ما را  به سوی آینده تمدن اسلامی و گذر از مراحل دشوار کنونی آسان تر می سازد.

آسیب شناسی تمدن اسلامی مبتنی بر اندیشه های دکتر سید حسین نصر، از آن جهت اهیت دارد که وی از اندیشمندانی است که هم از آموزه ها و معارف اسلامی و زوایای تمدن اسلامی آگاهی دارد و هم تمدن مدرن غرب را که سال های بسیاری از عمرش را در آن گذارنده و در مجامع علمی آن، حضور پر رنگ داشته، می شناسد. شناخت دیدگاه ها و نظریات او درباره آسیب های تمدن اسلامی می تواند فضای شناخته شده تری را فرا روی ما بگشاید تا با آگاهی بیشتر، تمدن اسلامی و آسیب ها و چالش های آن را بشناسیم.این پژوهش، نخست به دنبال پاسخ به این مسئله است که آیا اصولا امروزه تمدن اسلامی زنده و دارای حیات می باشد؟ و اگر چنین است، آسیب های آن در عرصه های گوناگون از چه روست؟ تلاش برای حل نظری این مسئله، از منظر یکی از سرشناس ترین متفکران مسلمان سنت گرا، می تواند ما را در رسیدن به اهداف مذکور یاری رساند.

هدف علمی این پژوهش، همانند پژوهش های دیگر، پاسخ گویی به مسئله آغازین است. در این پژوهش، سعی شده است تا به صورت علمی و روشمند مستند به اندیشه های نصر، به آسیب شناسی تمدن اسلامی پرداخته شود.هدف علمی و کاربردی پژوهش حاضر، شناخت و آگاهی از آسیب های گذشته و حال تمدن اسلامی، با هدف دوری جستن از آنها و در نهایت، زمینه سازی برای ترمیم آسیب ها و مخاطرات، در راستای شکوفایی و انسجام بیش از پیش این تمدن است.هر پژوهشی با توجه به موضوع آن، از روش یا روش های خاصیب پیروی می کند. این پژوهش بر اساس دو دیدگاه گذشته نگر و حال نگر و به روش اسناد و مدارکی تدوین یافته و هدف پژوهشی آن، توصیف تحلیل و ارزیابی آسیب های تمدن اسلامی مبتنی بر اندیشه های سید حسین نصر است. بدین منظور، در فصل اول تبیین جایگاه علمی نصر و معنا و مفهوم تمدن و نعریف جدید از آن، مدنظر است؛ ضمن آن که ارتباط نظریات سنت گرایان با تمدن از آن جهت که نصر یکی از سنت گرایان عمده می باشد، مورد بحث قرار گرفته است. در فصل دوم سعی بر آن است با روشی نظری، از دیدگاه سیدحسین نصر به تحلیل تمدن اسلامی پرداخته شود. این فصل، معیارهای اساسی را برای فصول دیگر این پژوهش فراهم خواهد کرد، تا بر اساس آن، توصیف و تحلیلی تئوریک و منسجم، از آسیب های درونی و بیرونی تمدن اسلامی ارئه گردد.

در فصل اول این پژوهش، در قسمت معرفی نصر، از کتاب های در غربت غربی و در جست و جوی امر قدسی استفاده شده است. از کتاب های اسلام و حکمت خالده و گوهر  و صدف عرفان اسلامی(شووان) و برخی پژوهش ها و مقالات سنت گرایان در مباحث مربوط به سنت و سنت گرایی نیز، استفاده شده است. در فصل دوم که به آراء و روش نصر در مورد تمدن اسلامی، آرمان ها و واقعیت های اسلام و جوان مسلمان و دنیای متجدد، مورد توجه قرار گرفته است.در فصول سوم و چهارم که به آسیب های درونی و بیرونی اختصاص یافته، در بخش علم و فناوری، کتاب های معرفت و معنویت، دین و نظم طبیعت، در جست و جوی امر قدسی و به ویژه کتاب معروف نصر در این موضوع، یعنی نیاز به علم مقدس از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.پژوهشگر در مباحث فرهنگی و سیاسی به صورت متناوب از کتاب های دیگر نصر مانند: اسلام و تنگناهای انسان متجدد، جوان مسلمان و دنیای متجدد، قلب اسلام، اسلام، مذاهب، تاریخ و تمدن، در کنار دیگر آثار دکتر نصر سود برده است.