اصلاحات فرهنگی- اجتماعی امان­ الله در افغانستان

چکيده

اصلاحات فرهنگي- اجتماعي امان­الله در افغانستان، وسيع­ترين بخش اصلاحات وي به شمار مي­آيد که در جهت مدرنيزه کردن اين کشور صورت گرفت و بی­شک تأثيرگذارترين بخش نيز در برآيند اصلاحات محسوب مي شود. اهميت بحث در اين است که اصلاحات فرهنگي ـ اجتماعي، به عنوان زيربناي توسعه سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي، در جهت تجددخواهي و نوگرایي افغانستان انجام شد، اما همين بخش به عنوان علت اساسي، در برآيند اصلاحات نيز قلمداد مي­شود.

اين نوشتار تلاشي است در پاسخ به اين پرسش که اصلاحات فرهنگي- اجتماعي امان­ الله در چه زمينه­ ها و چگونه صورت گرفت؟ در پايان، با بيان اين که نبود مدل مناسب در انجام اصلاحات و تقليد و اقتباس از مظاهر فرهنگ و تمدن غرب، بدون لحاظ ارزش­ هاي ديني، مذهبي و آداب و رسوم اجتماعي مردم افغانستان، به عنوان اساسي­ ترين دليل در برآيند اصلاحات، نقش اين بخش را روشن مي­سازد.

واژه­گان کلیدی

امان­ الله، افغانستان، اصلاحات، اصلاحات فرهنگي- اجتماعي.

مقدمه

رشد و پيشرفت هر جامعه در بخش­هاي مختلف سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي، در گرو توجه به عناصر فرهنگي به عنوان زيربناي توسعه­ يافتگي در امور مذکور است؛ چنان­که  به هر اندازه جامعه بتواند در ابعاد مختلف، نيروي فني و متخصص تربيت کند و از توانايي و مهارت آنها استفاده نمايد، به همان نسبت مي توان به پيشرفت آن جامعه در بخش­هاي مختلف آن، اميدوار بود. اگر در جامعه­اي پتانسيل پيشرفت وجود داشته و از لحاظ منابع طبيعي فوق­ العاده غني باشد، ولي نيروي انساني متخصص و فني وجود نداشته باشد که آن منابع را مديريت کند و از آن بهره ­برداري نمايد، چنين جامعه­اي به پيشرفت و توسعه­ يافتگي نخواهد رسيد.

نظام آموزش در کشور، به عنوان يک عنصر فرهنگي، مي تواند نقش اصلي در ايجاد تغيير و تحول در نگرش افراد داشته باشد و گام­هاي ارزش­مندي در جهت تحقق اهداف مشخص جامعه بردارد و با داشتن قدرت فرهنگ­سازي، مي­تواند ارزش­هاي خاصي را در جهت پويایي و رشد فکري و فرهنگي جامعه نهادينه نمايد. برهمين اساس، وجود نيروي متخصص و لازم در هر جامعه، نيازمند يک سيستم آموزشي پويا و هدف­مند است. هم­چنين آزادي انديشه و قلم و فضاي باز علمي را مي طلبد تا در آن، خلاقيت و استعدادهاي نهفته افراد شکوفا شود. بنابراين، سرمايه­ گذاري روي عناصر فرهنگي و نظام آموزشي، نتايج مثبت و سازنده – البته در طولاني مدت- خواهد داشت.

امان­ الله­ خان نوگرا نيز در افغانستان، جريان اصلاحات فرهنگي را از نقطه بسيار مناسب آغاز نمود؛ يعني از سامان بخشيدن به نظام آموزش وپرورش و مبارزه با بي­سوادي. از آن­جایي که تربيت نيروي فني و ماهر، به عنوان زيربناي توسعه سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي به حساب مي­آيد، وي دراين دوره، تأسيس مکاتب علمي و اکتشافي و توجه به علوم جديد را در دستور کار قرارداد. هم­چنين، در جهت مدرنيزه کردن افغانستان، تلاش­هایي نيز درجهت اقتباس از فرهنگ غرب به عمل آورد که در تضاد با عنعنات ملي و رسومات مذهبي مردم افغانستان قرار داشت.

اصلاحات فرهنگي- اجتماعي، در مجموع برنامه­هاي اصلاحي وي، وسيع­ترين بخش آن به حساب مي­آيد که به صورت جدي از طرف وي و هم­کارانش آغاز گرديد ولي طي اين فرآيند، با فراز و نشيب­هایي همراه بود که در ادامه بررسي می­شود.

پيشينه فرهنگي

با تشکيل حکومت مستقل در افغانستان (1747م/1126ش) تو سط احمدشاه ابدالي، نظام سياسي در‌ آن کشور، بر اساس سلطنت مطلقه بنا گرديد و انحصار قدرت و رقابت­هاي درون­قبيله­اي پشتونيسم در تصاحب آن، نه تنها جامعه را به سوي هرج و مرج و تبعيض و بي ثباتي سوق داد و مردم از مسائل فرهنگي غفلت ورزيدند، بلکه پاي پديده شوم استعمار پير را نيز در جامعه باز کردند(1839م./1255ق)  که تا دوره امان­ الله­ خان(1919م./1337ق)  سايه اين پديده برجامعه افغانستان سنگيني مي­نمود.

افغانستان در مدت سلطه استعمار، نه­ تنها از لحاظ سياسي بلکه از حيث فکري- فرهنگي نيز در انزوا نگه­داشته شد. با بررسي تاريخ اين کشور، جرقه اصلاح ­طلبي را مي­توان مدت­ها قبل از دوره امان ­الله مشاهده کرد؛ چنان­که پس از اولين شکست انگليسي­ ها(1842م) و با ورود سيدجمال ­الدين در فضاي سياسي کشور، تلاش­ هایي براي سامان بخشيدن در عرصه سياسي- فرهنگي صورت گرفت ولي بسيار ناچيز و زودگذر بود؛ چون حاکمان افغانستان نتوانستند وجود سيد را تحمل کنند. سيدجمال که مشکلات جوامع اسلامي را از جهالت و بي خبري مسلمانان ناشي مي­دانست، در روز وداع، در ارگ بالاحصار کابل، تمام برنامه­ هاي اصلاحي خود را به اميرشيرعلي تقديم کرد[1] و در آن، تأسيس يک نشريه‌ و دو مدرسه را به سبک جديد در امور ملکي و نظامي، به امير پيشنهاد داد.[2] اميرشيرعلي نيز به اين خواسته جامه عمل پوشاند و درسال1290قمری، براي نخستين ‌بار، نشريه­ا‌ي به نام شمس ­النهار منتشر شد که تا سال 1295قمری  به مدت پنج سال ادامه يافت.[3] در عصر حبيب ­الله­ خان، نشريه ديگري به­نام سراج­ الاخبار (1323ق) و يک مدرسه، به­نام حبيبيه تأسيس گرديد. اين دو، در بيداري افکار مردم و رشد انديشه اصلاح­ طلبي و مشروطه­ خواهي در بين قشر روشن­فکر و تحصيل­کرده، نقش اساسي داشت و کم­کم زمينه شکل­گيري نهضت مشروطه را فراهم ساخت.

در همين عصر، محمود طرزي، شاکرد سيدجمال­ الدين، که سال­ها در عثماني تحصيل کرده بود، با دعوت حبيب­الله­خان، به افغانستان برگشت و در نقش يک اصلاح­طلب مشروطه­ خواه، ظاهر شد. وي که به شدت دچار فقر فرهنگي بود، با حمايت و ترويج علوم جديد، گسترش نشريات و جذب روشن­فکران، نقش اصلي در تحولات فرهنگي اين دوره و اصلاحات عصر امان­ الله داشت. با هدايت و راه­نمايی وی، جرگه روشن­فکران و اصلاح­طلبان به کمال خود نزديک­تر شد.[4] امان­الله­خان نيز در اين حلقه عضويت داشت. اين حلقه، با توسعه انديشه آزادي­ خواهي و تجددطلبي و پرورش جوانان تحول­طلب و ترقي­خواه، مانند امان­ الله­ خان و عبدالرحمان لودين و…، کم­کم زمينه انتقال اقتدار سياسي را از دست يک گروه نادان و کهنه ­پرست، به­ دست جوانان پرتحرک و جوياي نام آماده نمود.[5]

پس از به قدرت رسيدن امان­ الله در سال1919 و کسب استقلال سياسي افغانستان از انگليس، تحول بنيادين در عرصه فرهنگي- اجتماعي توسط همين روشن­فکران و به رهبري امان­ الله­ خان صورت گرفت که اينک در پي خواهد آمد.

گسترش مکاتب

عمده­ ترين بخش اصلاحات امان­ الله در زمينه نظام آموزشي- فرهنگي کشور صورت گرفت. از آن­جا که داشتن نيروي انساني ماهر و فني در رشته­ هاي مختلف، يکي از اصول اساسي پيشرفت کشورها تلقي مي­گردد و آموزش، گام نخست در برنامه­ريزي توسعه نيروي انساني محسوب مي­شود، مي­توان گفت که اساس توسعه اقتصادي و اجتماعي هر کشوري را نيروي انساني ماهر و متخصص تشکيل مي­دهد و نظام آموزش با تربيت نيروي متخصص، توانايي جامعه را در نوگرايي و مدرن ساختن آن بالا مي­برد و آهنگ توسعه­ يافتگي آن را تقويت مي­کند.[6]

 امان­­ الله­ خان  نيز تصميم داشت با تعميم نظام آموزش همگاني، گشايش مدارس و مکاتب جديد و در نتيجه تربيت افراد فني،  زيربناي يک جامعه مدني و مدرن را اساس­ گذاري نمايد. از اين روي، در ماده 68 قانون اساسي مصوب 1301، تحصيل و آموزش دوره ابتدايي را اجباري اعلام کرد و براي تحصيلات بالاتر از آن، تسهيلات زيادي در نظر گرفت. در اين زمان بودجه وزارت معارف بعد از بودجه وزارت حربيه و وزارت  دربار، در درجه سوم قرار داشت.[7]امير براي گسترش تحصيل عمومي از دو عامل اجبار و تشويق استفاده کرد. بدين منظور اعلاميه­ هایي در مکان­هاي عمومي پخش کرد و به تمام کارمندان دولت دستور داد که فرزندانشان را به مکاتب بفرستند تا الگو براي ديگران باشند. آنان در صورت نافرمانی از کار اخراج مي­شدند.[8]

وی براي سازمان­دهي و تقويت سیستم  تعليم و تربيت، معلمان مصري و ترکي استخدام نمود و هم­چنين يک هيات از باستان­شناسان فرانسوي در سال 1922به رياست آلفرد فوجير (Alfred foucer) استاد دانشگاه سوربن، مأموريت يافت تا يک سیستم جديد براي آموزش عالي در افغانستان طرح­ريزي نمايد. سه مکتب متوسطه (دبيرستان) در کابل تأسيس شد که همگی در رديف مکتب حبيبيه بودند و زبان­هاي مختلف خارجي در داخل هريک تدريس مي­شد. اولين مکتب به نام مکتب «امانيه» در سال 1922 تأسيس گردید که بعد از مدارس فرانسوي، اين مدرسه­اي نمونه بود و کلاس­ها به زبان فرانسوي تدريس مي­شد و در آن پنج تا معلم فرانسوي که يکي از آنها زن بود و دوازده تا معلم افغاني تدريس مي­کردند و تا سال 1926حدود 350 دانش­آموز داشت. اين مکتب بعد از امان ­الله به نام «ليسه استقلال» مشهور شد. مکتب ديگر در سال 1923به نام «مکتب اماني» ساخته شد که همانند مکاتب آلماني بود. اين مکتب در سال 1926 تقريباً صد دانش آموز داشت و بعداً به نام «مدرسه نجات» تغيير نام يافت و در آن نيز چندين معلم آلماني تدريس مي­کردند. سومين مدرسه در سال 1927به نام «مدرسه غاري» تأسيس گردید. در اين مدرسه درس­ها به زبان انگليسي تدريس مي­شد. هم­چنين اولين مدرسه دخترانه به نام «عصمت» در سال 1921تأسيس شد که زير نظر ملکه ثريا (همسر امان­ الله­ خان) فعاليت مي­کرد.[9]

علاوه بر اينها، مدارس فني- حرفه­اي، مانند تلگراف، هنر، رسامي، نجاري، ساختمان­سازي، کشاورزي،  شيشه­سازي، حساب­داري، دارالعلوم­ العربي، پليس، موسيقي، بافندگي، معماري، بهداشت زنان، تدبير منزل زنانه و… در کابل تأسيس گرديد و مدارس مشابه در استان­ هاي جلال ­آباد،  قندهار، هرات و مزار شريف نيز ساخته شد.[10]

با اين اقدامات مي­ توان گفت: پايدارترين خدمت امان­ الله ­خان، در زمينه آموزش و پرورش بود  که از سال 1303تا 1307شمسی، بيش از 322 مکتب ابتدایي در هر بخش حکومتي تأسيس شد. در همين مدت 4832 دانش­آموز، دوره ابتدايي را به پايان رساندند و 158 نفر، از دبيرستان فارغ­ التحصيل شدند و 151 نفر از دانش­جويان دختر و پسر، براي تحصيلات عالي با هزينه وزارت معارف به کشورهاي فرانسه، آلمان، روسيه و ترکيه فرستاده شدند. همين دانش­ آموزان بودند که قشر ديوان­ سالار دهه­هاي بعدي را تشکيل دادند.[11]

اولين گروه دانش­جويان دختر، در رشته پرستاري به ترکيه اعزام شدند.[12] و تعداد دانش­ آموزان ابتدایي تا سال 1927به 51 هزار نفر رسيد.[13] شاه برنامه ه­اي نيز برای آموزش عشاير پي­ريزي کرده بود و عملاً تعداد اندک معلم در گروه­هاي بزرگ عشايري فرستاد تا در کوچ همراهشان باشند و آموزش دهند.[14]

در کابل روشن­فکران با اهداي کتب شخصي خود، کتاب­خانه­ ملي را تأسيس کردند و دولت با دادن عمارت و کتاب­خانه غني و نفيس نايب­ السلطنه، به کتاب­خانه ملي کمک شاياني کرد.[15]

توجه به علوم جديد

يکي از مسائلي که در اين زمان در جهت مدرنيزه کردن افغانستان مطرح گردید و زيربناي پيشرفت در عرصه­ هاي مختلف محسوب مي­ شد، لزوم توجه به علوم جديد و فراگيري آن بود که اصلاح­ طلبان به شدت خواستار آن بودند تا در کنار توسعه مدارس به سبک جديد، علوم جديد تدريس شود.

روشن­فکران يکي از دلايل اصلي پس­ماندگي افغانستان را به فراموشي سپردن آموزش و کسب علم مي­دانستند. محمود طرزي اظهار داشت:

در سال 1918میلادی، تنها افراد تحصيل کرده ايالت پنجاب هند از تمام افغانستان بيشتر بوده است. مردم افغانستان چندين نسل از معلمان باسواد و توانا محروم بوده ­اند؛ سنت و خرافه­ پرستي مسلط بوده و بنابراين افغان­ها هم­چون ساير هم کيشان مسلمانشان قادر به بهره­ برداري از منابع انساني و طبيعي سرشار خود نبوده­ اند.[16]

افغان­هاي جوان، استدلال مي­کردند که سلطه اروپا تنها به قدرت نظامي آن نيست، بلکه به دست­آوردهاي فرهنگي، اقتصادي و صنعتي آن نيز منتسب است. افغانستان هم اگر بخواهد پيشرفت کند، بايد در کنار تکنولوژي نظامي، به اموری مانند برق، تلگراف، شيمي، خط آهن و … به صورت علمي و نهادمند دست یابد، آنان معتقد بودند که نوسازي آگاهانه، هرگز با اسلام ناسازگار نيست. در اين زمينه از آيات قرآن و احاديث نبوي نيز استفاده مي­ بردند. در مقابل اينها، گروهي سنت­ گرايان متعصب و مولوي­ هاي تاريک­انديش قرار داشتند که مخالف هر گونه نوگرايي بودند و دانش جديد را به عنوان محصول کفار رد مي­کردند، افغان­هاي جوان معتقد بودند که چنين ديدگاهي خيانت­آميز و جهل محض است و تأکيد داشتند که علماي کشور با سهل­انگاري، بي­ اعتنايي و جهلشان، در حق کودکان اين سرزمين ستم کرده و آسيب بزرگي به آنان رسانده ­اند. آنان اظهار مي­داشتند که سنت­گرايان به­ جاي مطالعه قرآن و بيان دستورهای درست ديني، قرآن را طوطي­ وار از حفظ قرائت مي­کنند و منتقدانشان را به سبب پنهان کردن جهلشان، مرتد و بي­دين مي­خوانند.[17]

طرزي تأکيد داشت که به اتهامات و بدگويي هاي سنت­گرايان که از روي جهل به آن متوسل مي­شوند، نبايد مجال داد تا در راه نوگرايي مانع ايجاد شود که به اعتقاد او، در اساس و اصول با آموزهاي اسلامي سازگار بود. وی اين سؤال را مطرح مي­ساخت که چطور مي­توان از مردم مسلمان افغانستان خواست تا علم و تکنولوژي را بي­ديني تلقي کنند، در حالي­که پيشرفت در اين زمينه، استحکام دفاعي کشور و حفظ استقلال آن را باعث خواهد شد و پذيريش تکنولوژي غرب، لزوماً به معناي پذيريش اخلاقيات غربي نيست.[18]

براي آموزش علوم و تکنولوژي جديد که غرب سردمدار آن بود، تلاش­هايی صورت گرفت تا دانش­آموزان ابتدا زبان­هاي خارجي را ياد گيرند. بدين منظور مدارس آموزش زبان­هاي خارجي در کشور تأسيس گردید و حتي در مدارس امانيه و غازي، درس­ها به زبان­هاي فرانسوي و انگليسي تدريس مي­شد.[19]

يکي ديگر از اصلاح­طلبان به نام عبدالهادي داوي، استدلال مي­کرد که براي کسب علم و تکنولوژي جديد، بايد به کشورهاي پيشرفته غربي مسافرت کرد. وی براي تأييد نظر خود، به احاديث نبوي توسل مي­جست که مسلمانان را براي آموزش علوم تشويق و ترغيب می­کند. وي تأکيد داشت که همين مسأله، باعث شد که غرب، دست­آوردهاي علمي گذشته اسلام را جذب کند. علم و دانش با هر زبان و خواستگاهي مفيد است. يکي ديگر از افغان­هاي جوان در برابر سنت­گرايان، استدلال مي­کرد که اگر علم جديد و تمام دستاوردهاي آن با اسلام بيگانه است، پس بايد راه  ورود کالاهاي خارجي حتي گوگرد و پوشاک را نيز متوقف کرد، کاري که به برهنه ماندن مردم افغانستان و فقدان روشنایي خواهد انجامید.[20] در جدال بين سنت­گرايان و تجددخواهان، ابتدا غلبه با تجددخواهان بود و حتي عده­اي از دانش ­آموزان را به کشورهاي خارج فرستادند تا با هزينه وزارت معارف در آن­جا تحصيل نمايند، ولي در نهايت سنت­گرايان در اين نبرد، پیروز شدند و اصلاحات را با بن­بست مواجه ساختند.

گسترش نشريات و فضاي باز روشن­فکري

از ويژگي­هاي بارز اين دوره، گسترش انديشه آزادي­ خواهي، نوگرايي و روشن­فکري بود. در اين عصر، هم به علت باز شدن پاي کارشناسان و دانش­مندان خارجي در افغانستان و برقراري تماس فرهنگي با جهان خارج و در نتيجه آشنايي مردم با طرز زندگي در کشورهاي پيش­رفته و هم به دليل حمايت و توجه شخص امان­ الله به جوانان اهل قلم و تحول­طلب که در جهت پيشرفت و ترقي افغانستان کوشیدند، فضاي مکدر سياسي و جو خفقان اجتماعي دوره­هاي پيشين به محيط باز و روشن اجتماعي مبدل گشت:

از آن­جا که امان­ الله­ خان، آزادي مطبوعات و امنيت قلم را تا حد زيادي تأمين کرده بود، فضاي مناسبي براي اتصال حلقه­ هاي روشن­فکري از طريق نشر و توسعه جرايد به وجود آمد و بر عکس دوره­ هاي قبل که هرگونه آزادي­ خواهي و روشن­فکري را مغاير با اهداف سلطه مي­پنداشتند و دگرگونه ­انديشان را به زودترين وقت، يا از صحنه زندگي حذف مي­ کردند و يا در سياه چال­ها گرفتار مي­ساختند،‌ اينک در فضاي باز اجتماعي، روشن­فکران ملي ­گرا نيز از زندان رها شدند؛ از جمله آنها عبدالرحمان لودين معروف به «کبريت» و عبدالهادي داوي مشهور به «پريشان» بود که در بهسازي و نوسازي کشور خود کوشيدند و در گرو هم­کاري با شاه جوان و مترقي­ خواه، در پيشبرد امور سياسي- فرهنگي سهيم شدند. داوي اولين شماره نشريه امان الافغان را در 22 حمل 1289شمسی، اوريل 1919میلادی منتشر ساخت و کبريت، عضويت مجلس قانون­گذاري افغانستان را به­دست آورد.[21]

در اين زمان، روزنامه­ هاي متعدد دولتي و خصوصي به زبان­هاي فارسي و پشتو در کابل و شهرهاي بزرگ منتشر شد و مي­توان اين دوره را دوره گسترش و تعميق و تحول در نظم و نثر دري در افغانستان شمرد.[22] در این دوره نويسندگان، سرايندگان و روزنامه­ نگاران برجسته­اي ظهور کردند. از ميان آنها محمود طرزي، عبدالرحمان لودين (کبريت) و عبد الهادي داوي (پريشان)، نقش بارزتري در تأسيس و توسعه مطبوعات، نشر فرهنگ و آزادي­خواهي داشتند و با نوشتن موضوعات اجتماعي- سياسي در قالب نظم و نثر، در بيداري و رشد افکار تجددخواهي سهم فعالی داشتند.[23]  محمود طرزي با ارائه مقالات متعدد حقوقي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي و مطرح کردن موضوعاتی چون: اتحاد اسلامي، ضرورت و منافع استقلال، لزوم فراگيري علم و تکنولوژي روز و عقب­ماندگي مسلمانان و… به عنوان «نوآور برجسته» و «پدر ژورناليسم» در صحنه ادبيات و نويسندگي و مسائل سياسي قلمداد مي شود.[24] و نشريات علاوه بر کابل در شهرهايی چون قندهار، هرات، جلال­آباد و مزارشريف، رشد فزاينداي يافت؛ چنان­که نشريه ارشاد النسوان در کابل(1299ش/ 1922م)، به مديريت «الف- ري» و روح­افزا خانم، نشریه اتحاد مشرقي در جلال­آباد (1299ش)، به مديريت برهان­الدين کشککي، اتفاق اسلام در هرات(1298ش)، به مديريت عبدالله­خان هروي، بيدار در مزار شريف،(1300ش)، و تقريباً 23 نشريه با هزينه دولت راه اندازي شد و جرايد غيردولتي انيس، نوروز و افغان به مديريت محیي­الدين انيس، نوروزعلي­خان نوروز و پاينده محمدخان فرحت و… راه اندازي شد.[25] علاوه بر نشرياتی که اصلاح­طلبان منتشر ساختند، کتاب­هاي زيادي از زبان­هاي مختلف به فارسي ترجمه شد که زيربناي پيشرفت و ترقي کشور را بيداري مردم و فراگيري علوم جديد معرفي مي­کردند.

آزادي در اعمال ديني و مذهبي

اقدام ديگري که بر اساس روي­کرد تجددخواهي صورت گرفت، آزادي در انجام دادن اعمال مذهبي بود که پيش از اين اقلیت­هاي مذهبي از چنين نعمتي برخوردار نبودند و به صورت پنهاني، برخي از مراسمات خود را برگزار مي­کردند. براي پي بردن به اهميت اين اقدام، لازم است کمي به گذشته برگرديم تا مشخص شود که محروميت و محدوديت در چه حدي وجود داشته است.

مردم افغانستان از همان آغاز ظهور اسلام و نفوذ آن در سرزمين هاي شرقي، اسلام را پذيرفتند و اکنون حدود 99٪ مردم افغانستان مسلمان هستند، اما  از نظر مذهبي و نحله­ هاي ديني، جمعيت مسلمان کشور يک دست نيستند و در بدو امر به دو فرقه شيعه و سني تقسيم مي­شوند. اکثريت مردم سني هستند و از آن ميان 65-70٪ از کل جمعيت افغانستان از مذهب حنفي پیروی می­کنند.[26] تشيع در افغانستان از نظر جمعيت، دومين مذهب مردم محسوب مي­شود و آمار تقريبي 25-30٪ از کل جمعيت را براي پيروان اين مذهب ارائه داده­اند و هزاره­ها، اکثريت قريب به اتفاق پيروان تشيع را در افغانستان، تشکيل مي­دهند.[27]

در افغانستان جوامع شيعه هميشه محکوم و رعيت بوده­ اند و در مقابل، اقوام پشتون همواره حاکم و زمام­دار. ودر طول تاريخ، علاوه بر اين­که حکومت در دست سني­ها بوده، همواره برتري مذهب تسنن بر تشيع نيز مطرح می­شده و شيعيان از ديرباز،  شهروندان  درجه دو و بلکه پايين­تر از آن شناخته مي­شدند. رفتار متعصبانه و تحقيرآميز اهل سنت با شيعيان، علاوه بر نابودي وحدت اجتماعي، محروميت­هاي اجتماعي و محدوديت­هاي مذهبي را نيز براي شيعيان به دنبال داشته است. حاکمان مستبد که پايه­هاي حاکميت، خويش را بر بنيان زور و اجبار استوار ساخته بودند هميشه براي حفظ حاکميتش از تعارض مذهبي مردم افغانستان استفاده برده­اند. آنان هرچند خود هيچ­گونه تعهدي در برابر دين و مذهب نداشتند، همواره در زمره پيروان مذهب اکثريت حنفي قرار داشتند و براي دل­خوشي آنان ناجوان­ مردانه بر شيعيان ستم مي­کردند. البته در اين ميان، نقش استعمارگران به ­ويژه انگليس را در دامن زدن به اختلافات مذهبي نبايد ناديده گرفت.[28]

حاکمان سرسپرده استعمار، همواره سعي بر تحميل مذهب اکثريت بر اقليت داشتند؛ چنان­که عبدالرحمان براي از بين بردن فقه جعفري و مذهب تشيع و جاي­گزين کردن فقه ومذهب حنفي، سياست­هاي مختلفي را اعمال کرد. وي با غيرقانوني خواندن مذهب تشيع، حکم تکفير و رافضي بودن شيعيان را  از علماي اهل سنت گرفت و روحانيان سني­ مذهب وابسته به دربار، هر روز پس از اداي نماز درمساجد، مردم اهل سنت را به جهاد عليه شيعيان تشويق مي­کردند و امير اعلام کرده بود: اشخاصي که در اين جهاد مقدس شرکت کنند، اموال و دارايي شيعيان هزاره به عنوان جايزه به آنها داده خواهد شد و زنان و اطفال شيعيان هزاره کنيز و غلامشان خواهند بود. امير به علماي اهل سنت دستور داده بود که «کتابچه و اعلاني به عوام، انشا نمايند در ثبوت تکفير طايفه بربري هزاره­ها و رد عموم روافض شيعيان، مشروط بر اين­که در عنوانات مندرجه آن براي دليل،  بعضي آيات قرآني و احاديث نبوي ذکر کنند و ملت سني را عمدتاً  ترغيب و تحريض به جنگ و دفاع بربريان نمايند».[29] و اجراي شعائر شيعيان (اقامه نماز با دستان باز و عزاداري در ماه محرم) به صورت آشکار، ممنوع بود و حقوق مذهب جعفري از سوي دولت به هیچ وجه رسمت نداشت.[30]

وی سپس مولوي­ هاي اهل سنت را براي تعليم و ترويج مذهب حنفي، به مناطق شيعه­ نشين اعزام نمود و شيعيان را مجبور ساخت که دعاوي حقوقي خويش را بر اساس فقه حنفي حل و فصل کنند.[31]

با اعلام ممنوعيت اعمال مذهبي شيعيان توسط عبدالرحمان که در قبال غيرقانوني بودن مذهب تشيع و صدور فتواي علماي اهل سنت در مورد تکفير شيعيان صورت گرفت، جامعه به سوي فروپاشي زندگي جمعي سوق داده شد؛ زيرا اعلان حکومتي و فتواي ديني مردم عوام، اهل سنت را در تعارض جدي و ستيز دايم با اهل تشيع قرار داد؛ به گونه­اي که آثار و پي­آمدهاي اين سياست ظالمانه و غير انساني در حکومت­هاي بعدي افغانستان تا به امروز در ابعاد مختلف جامعه خود را نشان داده است. حتی با فروپاشي نظام کمونيستي در افغانستان و تشکيل دولت موقت مجاهدين در پیشاور، حضور اهل تشيع از سوي هيچ يک از رهبران جهادي اهل سنت لحاظ نگرديد و تقريباً يک سوم جمعيت افغانستان را ناديده گرفتند. در رأس همه آنها مولوي يونس خالص قرار داشت که با شرکت دادن اهل تشيع[32]در ساختار نظام سياسي افغانستان به شدت مخالف بود.[33]

با روی کار آمدن امان­ الله­ خان، وی در جهت اصلاح سياست­هاي داخلي خود،  وحدت ملي را محور قرار داد و براي از بين بردن تعصبات مذهبي اقدام نمود. وی بدون در نظر گرفتن تعلقات قومي و نژادي، براي همه اتباع افغانستان، آزادي مذهبي و فکري قائل شد و هم­چنان با محور قرار دادن برابري و برادري از لحاظ اجتماعي، براي همه امتياز يک­سان در نظر گرفت. او در ماده هشت قانون اساسي خود بيان کرد که همه مردم افغانستان، بدون تفوق ديني و مذهبي، تبعه افغانستان محسوب مي­شوند. او در ماده نهم آن آورده است: «کافه تبعه افغانستان در امور ديني ومذهبي ونظامات سياسي دولت پابند بوده و آزادي حقوق شخصي خود را مالک هستند»[34]. به دنبال آن «مراسم مذهبي و تکيه­ گاه­ هاي پيروان مذهب اماميه عملاً آزاد شد و بردگان هزاره، ميراث دوره امير عبدالرحمان از بردگي نجات يافت».[35] امير براي اثبات صداقت خود و جديت در راه  وحدت اجتماعي «روز عاشورا خودش شخصاً در چنداول به مجلس تعزيه­ داري حاضر مي شد.»[36] وی براي جلوگيري از تبعيض و دخالت­هاي تفرقه­ افکنانه استعمار، در نظر داشت در قانون اساسي خود  تنها به رسميت دين اسلام اکتفا کند و از عنوان کردن مذهب خاص، خودداري ورزد، ولي در اجلاس لویي جرگه دوم، وی با فشار شديد، عده­اي از علماي اهل سنت، به تصويب و رسميت مذهب حنفي تن داد و به پيشنهاد علامه کاتب هزاره، براي رسميت یافتن مذهب تشيع نيز تمايل نشان داد، اما در برابر موضع گيري سخت متعصبان اهل سنت از اعطاي رسميت به تشيع منصرف شد.[37]

اصلاحات فرهنگي اجتماعي امان الله

اصلاحات امان­ الله در افغانستان شامل دو مرحله مي شود که اجراي هر يک، به سبک خاصي صورت گرفته است: مرحله اول، شامل اصلاحات قبل از سفر او (دسامبر1927م) به برخي از کشورهاي اروپایي و آسيايي مي­گردد. اين دوره اصلاحات که با موفقيت و استقبال مردم روبه­ رو گرديد، نسبتاً زيربنايی بود،‌ اما مرحله دوم اصلاحات وي که پس از بازگشت از کشورهاي خاور نزديک و اروپا، (ژوئن 1928م) انجام گرفت، نسبتاً روبنايی و برگرفته از فرهنگ غرب بود. شاه که در اين سفر تحت تأثير تمدن غرب قرار گرفته بود، عجولانه ­تر از پيش و با شتاب­ زده­ گي هرچه تمام­ تر، برنامه اصلاحات خود را براي متمدن کردن افغانستان از سر گرفت. او که در اين سفر با تمدن، صنعت و تکنولوژي غرب از نزديک آشنا شده و به عمق عقب ماندگی افغانستان پي برده بود، بيش از پيش به فکر متجدد کردن افغانستان برآمد «به گونه­اي که بوي تجددبازي او را بي­هوش کرده بود».[38]

امان­ الله پس از بازگشت از سفر خارجي، گرايش غرب­ گرايانه به خود گرفت و برنامه­ هایی را  اعلام کرد که در آنها يک­سره به عنعنات ملي و رسومات مذهبي حمله شده بود. مثلاً از مردم خواست که مثل غربيان لباس بپوشند و مانند آنها آرايش نمايند و جمعه­ ها را که روز تعطيلی مسلمانان بود، روز کاري اعلام نمود و به­جاي آن روز پنج­شنبه را روز تعطيل قرار داد، غافل از اين که نام جمعه به­دنبال خود بار معنایي دارد و با اعتقادات مردم مسلمان افغانستان در ارتباط است.[39]

برنامه ها از خانواده، جدا ساختن امور عمومي از مذهب[40]، منع کردن نسوار، قمار، چرس، الکل، ترويج وسايل تفريح و سرگرمي مانند سينما و تئاتر،[41] آموزش يک­جاي دختران و پسران در مدارس، تعيين حداقل سن ازدواج، تبديل تاريخ هجري شمسي به تاريخ ميلادي، امتحان­ گيري از ملايان و جواز گرفتن امامان مساجد از دولت.[42]

امان­ الله بر عکس برنامه­ هاي اصلاحي قبل از سفرش که نسبتاً زيربنايي بود، نظير تدوين قانون اساسي و سامان بخشيدن به نظام آموزش و پرورش و دگرگوني ارکان دولت و… که با مشورت ديگر اصلاح­ طلبان به اجراي آن اقدام کرد، اينک با تقليد سطحي از فرهنگ غرب، اصلاحات کاملاً رو بنایي را به اجرا گذاشت که حتي هم قطاران قبلي­اش نيز با برخي از اصلاحات جديد وي و سرعت در اجراي آنها موافق نبودند. اما امير به قول «غبار»، ديگر «آن مرد گذشته نبود. او بسيار خودرأي، خودخواه ومغرور شده بود و با اقدامات عجولان ه­اي که نمود، به زودي افغانستان را مستعد يک انفلاق منفي نمود»[43]. هم­کاران نزديک او مانند محمود طرزي و محمدولي­ خان، نه­ تنها در طرح نقشه او شرکت نداشتند، بلکه با محتواي بسياري از موارد و طرز اجراي آن مخالف بودند و دليل مخالفت خود را نيز بيان مي­ کردند، ولي شاه با بي­ اعتنايي با آنان برخورد مي­ نمود.[44]

شاه براي تصويب اين گونه برنامه­ ها، لويی جرگه هزار نفري در پغمان منعقد ساخت (1307هـ ، 1928م) و برنامه­ هاي ذيل را به تصويب رساند:

1.     نکاح صغيره ممنوع؛

2.      سن ازدواج 18 تا 22 سال تعيين گرديد؛

3.      ملايی به داشتن شهادت­نامه مشروط شد؛

4.      ماليات زمين افزوده شد؛

5.      بيرق ملي به علامت کوه، خورشيد و خوشه گندم مبدل گرديد؛

6.      وضع حجاب آزاد گذاشته شد؛

7.      خدمت اجباري به مدت سه سال بدون دادن عوض تعيين گرديد؛

8.   تأسيس اداره تفتيش عمومي زير نظر مستقيم شاه و تأسيس شوراي ملي انتخابي از 150 نفر وکلاي با سواد کشور، به جاي شوراي دولت؛

9.      آزادي مطبوعات و انتقاد، براي جلوگيري از رشوه.

 تصويب اين قوانين، نارضايتي ملايان را باعث گرديد و نمايندگان مجلس لویي جرگه نيز در پايان کار، با ناراحتي و آشفتگي مجلس را ترک گفتند؛ برخي از آنان شاه را به بي­ ديني و بعضي ديگر به بدعت در دين متهم کردند.[45]

روشن­فکران نيز در اثر لجاجت شاه در برخي امور، از جمله در اختيار داشتن مقام صدارت و مسئوليت نداشتن  وزراي دولت در شوراي ملي، از شاه دل­خور شدند و از همين جا بود که تجريد سياسي آغاز گشت.[46]

کشف حجاب و متحدالشکل کردن لباس

يکي از برنامه­ هاي اصلاحي امان­ الله که در جهت نوگرایي و مدرنيزه کردن افغانستان صورت گرفت، کشف حجاب زنان و متحدالشکل کردن لباس مردان به سبک لباس هاي غربي بود. اين برنامه پس از پايان سفر امان­ الله­ خان به کشورهاي خارجي انجام گرفت.

امان­ الله در دسامبر (1927م) با ملکه ثريا وگروهي از رجال دربار، به دعوت دولت ايتاليا به سفر خارج رفت و در طي آن، از چندين کشور اروپايي و آسيايي نظير هند، مصر، ايتاليا، فرانسه، آلمان، لهستان، انگلستان، شوروي، ترکيه و ايران ديدار کرد و در همه­جا با پذيرایي و استقبال گرم مقامات دولتي مواجه شد. وی در طي اين سفر، در زمينه هم­کاري اقتصادي- فرهنگي با کشورهاي پيش­رفته مذاکراتي انجام داد و پس از حدود هفت ماه در ژوئن 1928 به کشور بازگشت.[47]

شاه در جريان اين سفر، تحت تأثير فرهنگ و تمدن غرب قرار گرفته و صنعت و تکنولوژي غرب، چشمان وي را خيره ساخته بود، به­ گونه­اي که پس از بازگشت به وطن، به شدت به عقب­ماندگي افغانستان اعتراض داشت و معتقد بود که براي رسيدن به کشورهاي اروپايي، بايد صورتاً و سنتاً غربي شد. از اين روي، با شتاب­ زدگي هرچه تمام­تر به تقليد سطحي از مظاهر فرهنگ و تمدن غرب پرداخت و تصميم داشت که بزرگ­ترين تغييرات را در کمترين زمان انجام دهد. وی اقداماتی انجام داد که نمادهاي ارزشي پيشين را که شخص شاه قبلاً مروج و مشوق آن بود‌ ـ نظير استفاده از محصولات وطني به ­ويژه لباس و پارچه وطني-[48] زير سؤال برد و اينک بر تن شاه، بجاي لباس­هاي ساده و يقه بسته وطني، کت و شلوار و کروات غربي خودنمايي مي­کرد.

شاه در ابتدا از آزادي زنان سخن گفت و به­ دفاع از حقوق آنان برخاست. به دنبال آن همسرش، ملکه ثريا در ماه جولاي 1928م، طي مقاله­اي در جريده امان افغان، ضرورت رفع حجاب را بيان کرد. شاه پس از آن، زنان مأمور ارشد و معارف شهر را در قصر شاهي دعوت نمود و با آنان از پيشرفت و آزادي زنان در ساير کشورها صحبت کرد و اظهار داشت که اگر شوهرانشان به آنها آزادي نمي­دهند، حق دارند ايشان را هدف گلوله قرار دهند و وي شخصاً سلاح لازم را براي اجراي اين­کار در اختيارشان قرار خواهد داد.[49]

پس از آن، شاه امر نمود تا در جاده­هاي مخصوص، در کابل، تابلوهایي با این عبارت گذاشتند: «هيچ زني با برقع نمي­تواند از اين­جا عبور نمايد.» وی اين برنامه را با اجبار و قرار دادن پليس در چهارراه­ ها به معرض اجرا گذاشت. بعد از آن بسياري از زنان فقير که توان پوشيدن لباس خوب را نداشتند و لباس­هاي خود را زير چادر پنهان کرده، براي خريد بيرون مي ­آمدند، مجبور شدند براي خريد مايحتاج شبانه­روزي­شان از بازارهاي مناسب خودداري نمايند.[50]

به مردان نيز دستور داده شد که بجاي لباس سنتي، لباس متحدالشکل درشي و کلاه شاپو بپوشند و با اجبار و تهديد به جريمه نقدي، به اجراي اين برنامه اقدام نمود. در اين هنگام بسياري از مردم، علاوه بر اين­که توان خريد چنين لباسي را نداشتند و با طرز پوشيدن آن آشنا نبودند، امکان تهيه چنين لباسي نيز براي آنها فراهم نبود؛ زيرا  اين نوع لباس به قدر کافي در کشور وجود نداشت و مغازه­اي نبود که برای صد هزار نفر کت و شلوار و کلاه شاپو تهيه کند. از اين رو،  بسياري از مغازه­ داران کلاه­هاي افسران را بر سر مي­گذاشتند و تطبيق اجباري اين برنامه، موجي از بدبيني به اصلاحات را در بين مردم برانگيخت.[51] بدتر از همه اين بود که سلام دادن با دست منع شده بود و مردم بايد به­رسم فرنگ، کلاه از سر بر مي­داشتند و آن را تکان مي­دادند. اين وضعيت شهر را به يک تابلوي کاريکاتور مبدل ساخته بود.  از سوي ديگر، مردم سيک که بر اساس دستورهای ديني خود موهاي بلند خودشان را با دستار مي­ پیچيدند، مجبور شدند که با کلاه پشمي کش­دار، سر و دستار را يک­جا بپوشانند.[52]

 البته شبيه اين گونه اصلاحات را مصطفي کمال آتاترک کمي زودتر در ترکيه و رضاشاه کمي ديرتر در ايران به اجرا گذاشتند[53] و مي­توان گفت: کشف حجاب در ممالک شرقي، چيزي جز مبارزه با پوشش اسلامي و ترويج  لباس غربي نبود. اجراي اين­کار محتاج دو شرط بود: اول زمينه فرهنگي- اجتماعي براي پذيرش لباس غربي؛ دوم يک عامل اجرا کننده که زور داشته باشد.[54] عامل دوم در هر کشور، شخص اول مملکت یعنی شاه بود. در مورد شرط اول، تلاش­ هایي صورت گرفت تا این زمینه فراهم شود ولي ناموفق بود؛ چنان­که در تابستان 1927م( 1307هـ ) انجمن حمايت از زنان را برای همین منظور به­وجود آورد و «دوازده نفر از وکلاي زنان کابل، اداره انجمن را به­ دست گرفتند و شروع به تبليغ  و ترويج بي­ حجابي کردند.»[55]

شاه براي رسيدن به اين هدف، در 15 ميزان 1307ش( 1928م) مجلسي متشکل از مأموران و کارگزاران بلندپايه دولتي و شخصيت­هاي برجسته پايتخت به مدت پنج روز در باغ وزارت خارجه  برپا نمود. در آن مجلس، با اعلام رسمي رفع حجاب، ملکه ثريا با روي باز شرکت کرد و شاه بيانيه­ای طولاني در مورد عقب­ ماندگي و مزخرفات جاري کشور ارائه کرد و نیز فیلمي از سفر خارجي خود را به نمايش گذاشت و از مردم خواست تا زنانشان را  آزاد  بگذارند و با دست به طرف ملکه نيز اشاره کرد و گفت: «به­ هرحال شما خانم را خواهيد ديد» و خانمش در برابر حاضران، پرده از روي برانداخت.[56]

نتيجه

امان­ الله ­خان در جهت پيشبرد افغانستان، این مسأله را درست تشخيص داده بود که تربيت نيروي انساني و فني را به عنوان زيربناي توسعه سياسي، فرهنگي و اقتصادي قرار دهد. برهمين اساس، در راه­ اندازي و توسعه مدارس به سبک جديد، تلاش­ هاي زيادی نمود اما در چگونگي اجراي آن، نتوانست از يک مدل که مناسب جامعه افغانستان باشد، الگوبرداري نمايد و يا خود، چنين مدلي را طرح و اجرا کند. به نظر وي تمام کشورهاي پيش­رفته آن روز جامعه غرب، مي­توانستند الگوي مناسب براي پيشرفت افغانستان باشند لذا از کشورهاي مختلف مانند، مصر، ترکيه، ايتاليا، آلمان و فرانسه، معلم استخدام نمود. سه مدرسه­اي که وی در کابل تأسيس کرد، هريک کپي­ برداري از يک کشور خاص بود. مثلاً مدرسه امانيه(استقلال) نه ­تنها کپي مدارس فرانسوي بود، بلکه معلمان فرانسوي در درون آن به زبان فرانسوي تدريس مي­ کردند. مدرسه اماني(نجات) الگوبرداري از مدارس آلماني بود و در آن معلمان آلماني تدريس مي­کردند. و در مدرسه غازي نیز دروس به زبان انگليسي ارائه مي­شد و بعداً تعدادي از فارغ التحصيلان  دختر و پسر همين مدارس، براي تحصيل در مقاطع بالاتر  به کشورهاي پيشرفته خارج اعزام شدند.

از سوي ديگر، اجراي موفقيت ­آميز برنامه ­هاي اصلاحي امان­ الله در مرحله اول که تا سال 1924م(1303ش)، انجام گرفت، او را مغرور ساخت و در دوره  دوم اصلاحات  که از سال 1927شدت يافت،  بسياري از هم­کاران و مشاوران نزديک خود را  که در مرحله اول اصلاحات هم­کاری داشتند آزرده نمود و از خود دور ساخت. در اين امر نبايد دخالت­هاي مرموزانه استعمار را ناديده گرفت. او خودخواهانه، برنامه­ هايی را به اجرا گذاشت که نه با آداب و رسوم جامعه افغانستان هم­خواني داشت و نه عامل پيشرفت و ترقي به حساب مي­آمد و جز تقليد کورکورانه از فرهنگ غرب، نمي­شود آن را توجيه کرد؛ برنامه­ هايی که آداب زندگي مردم را به مسخره گرفته و به ارزش­ها و باورهاي ديني مردم حمله کرده بود. بدين ترتيب، وی حمايت و پشتيباني مردم را از دست داد. روند اين­گونه اصلاحات که پس از پايان سفر خارجي امان الله شدت گرفت، روي­کرد مردم را نسبت به اصلاحات تغيير داد. مردم متوجه شدند که اجراي برنامه­هاي اصلاحی او، باعث پيشرفت ماندگي نيست، بلکه آن را اهانت به فرهنگ ملي قلمداد کردند و بهانه اي شد براي يک عده افراد فرصت­طلب تا از آب گل­آلود ماهي بگيرند و کلاً جريان اصلاحات را عوض کنند.

مهم­تر از همه مسأله­اي که بي­ تجربگي شاه را مي­رساند، اين بود که وي در برابر يک عده افراد بانفوذ در جامعه مانند  روحانیان موضع­ گيري سختي نمود و مسأله امتحان­ گيري از ملايان را مطرح ساخت. در جامعه بسته و قبيله­اي افغانستان، دست پنهان استعمار چنان مولوي ­تراشي و ملاگرايي را جا انداخته بود که هر موقع مي­ خواستند مي­ توانستند از وجود چنين عناصر خود فروخته استفاده ببرند، هم­چنان که در تکفير پيروان مذاهب ديگر از آنان استفاده نمودند.[57] اينک امان الله در تحريک مردم، در ظاهر براي دفاع از دين، ولي در واقع براي به­دست آوردن امتيازات از دست رفته­ شان و شکست اصلاحات، از وجود آنان استفاده نمود.

از سوي ديگر، متحدالشکل کردن لباس مردان به سبک غربي به­ ويژه مجبور ساختن نمایندگان در لویي جرگه پغمان به پوشيدن کت و شلوار، کروات و کلاه شاپور، نارضايتي نمايندگان را موجب گرديد.[58]

آن­چه بيش از همه احساسات عموم مردم را تحريک کرد، حرکت غرب­ گرايانه شاه پس از سفر اروپايي­اش در جهت کشف حجاب بود که تنفر مردم از اصلاحات و مبارز عليه آن را باعث گرديد که تا سقوط دولت اماني ادامه يافت.

در نهایت امان­ الله با همه تلاش­ هایی که انجام داد و تدابيری که اندیشید، در اجراي اصلاحات شکست خورد و از سوي مولوي­ هاي سنت­ گرا، به بي­ ديني متهم شد. شايد بتوان گفت: لجاجت شاه در اجرای اصلاحات، نبود مدل مناسب براي اصلاحات، ناديده انگاشتن ارزش­هاي ديني و مذهبي و آداب و رسوم اجتماعي و نیز دور ساختن برخي از مشاوران و هم­کاران قبلي خودش از دربار، باعث تجريد سياسي و شکست اصلاحات او گردید.