رسول جعفریان نويسنده كتاب حيات فكري و سياسي ائمه عليهم السلام يكي از پيشگامان ورود حوزويان به مباحث تاريخي محسوب مي‌شود. او نويسنده پركاري است كه تاليفات و تصحيحات و ترجمه هاي علمي او تا كنون به حدود 142 اثر مي‌رسد. در اين ميان علاقه او به كارهاي مربوط به تاريخ تشيع و امامان شيعه از برجستگي و شهرت بيشتري برخوردار است.
مثلا كتاب تاريخ تشيع در ايران او كه افق‌هاي جديدي در تاريخ تشيع فراروي خواننده قرار مي‌دهد بارها تجديد چاپ شده است. كتابخانه تخصصي تاريخ اسلام كه در سال 1374 به دست او تاسيس شد از يادگارهاي ارزشمند او محسوب مي‌شود.
كتاب حيات سياسي ائمه از اين جهت داراي اهميت بيشتري است كه به نوعي از معدود كارهاي سيره‌اي است كه به تحليل‌هاي تاريخي سيره امامان شيعه پرداخته است. موضوع و محتواي اين كتاب به گونه اي است كه اكنون دست كم در ايران كمتر پژوهشگري در حوزه سيره ائمه خود را بي‌نياز از اين كتاب مي‌داند. دليل اين امر در نوع تحليل‌ها و نگاهِ نسبت به گذشته روشمندتري نهفته است كه رسول جعفريان به مباحث سيره‌اي داشته است. بنابراين اهميت اين كتاب از اين منظر قابل توجه به نظر مي‌رسد.
وي در ابتداي كتاب در مقدمه اي حدودا 40 صفحه‌اي به توضيح تاريخنگاري شيعه در آغاز عصر تدوين پرداخته و در ادامه معرفي خوبي از كتاب هاي سيره نگاري از گذشته تا امروز انجام داده است. مطالعه اين مقدمه براي پژوهشگران سيره و تاريخ مفيد خواهد بود. پس از آن براي هر كدام از ائمه مدخلي را در نظر گرفته و سعي كرده است كه در چينشي منطقي مباحث را پي گيري كند. بخش مربوط به امام جواد عليه السلام 28 صفحه از حدود 600 صفحه از اين كتاب را به خود اختصاص داده است.
سير منطقيي كه براي مباحث امام نهم عليه السلام در نظر گرفته شده به اين صورت است: بخش اول بحث امامت امام جواد عليه السلام است كه به مهم‌ترين جنجال در كلام شيعه در آن دوره تبديل شده بود. از ديدگاه او شيعيان امامى از يك سو امامت را از جنبه الهى آن مىنگريستند و به همين دليل كمى سنّ امام هرگز نمىتوانست در عقيده آنها خللى وارد آورد، اما از سوى ديگر آنچه اهميت داشت بروز اين وجهه الهى بود كه مىبايست در علم و دانش امامان عليهم السّلام باشد. از اين رو آنان درباره تمامى امامان اين اصل را رعايت كرده و آنان را در مقابل انواع پرسشها قرار مىدادند و تنها موقعى كه احساس مىكردند آنان بخوبى از عهده پاسخ گويى به اين سؤالات بر مىآيند (با وجود نص به امامتشان) از طرف شيعيان به عنوان امام معصوم شناخته مىشدند. (جعفريان،ص474)
بخش دوم به حيات تاريخ امام جواد عليه السلام پرداخته است. او در اين بخش به تحليل بخش هاي مختلف زندگاني امام عليه السلام پرداخته است. از ديدگاه او آگاهيهاى تاريخى درباره زندگى امام جواد عليه السّلام چندان گسترده نيست. زيرا افزون بر آن كه محدوديّتهاى سياسى همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم عليهم السّلام مىگرديد، تقيه و شيوههاى پنهانى مبارزه كه براى «حفظ امام و شيعيان از فشار حاكميت» بود، عامل مؤثرى در عدم نقل اخبار در منابع تاريخى است. افزون بر آن، زندگى امام جواد عليه السّلام چندان طولانى نبوده است كه اخبار فراوانى هم از آن در دسترس ما قرار گيرد. (همو،ص 476-477)
بحث مناظرات بخش بعدي مدخل مربوط به امام جواد عليه السلام است. او معتقد است كه امام جواد عليه السّلام از دو جهت به مناظرات علمى كشانده مىشد: نخست از طرف شيعيان خود كه با توجه به سن كم آن حضرت مىخواستند علم الهى امام را دريابند. دوم از طرف حكومت، به ويژه مأمون و معتصم (دو خليفه معاصر آن حضرت) كه چون شيعيان، مدعى علم الهى براى امامان خود بودند، خلفا مىكوشيدند با تشكيل مجالس مناظره، آنان را رو در روى برخى از دانشمندان بنام زمان قرار دهند تا شايد در پاسخ برخى از پرسشها درمانده شوند و شيعيان از اين رهگذر از پيروى آنها خوددارى كنند. (همو، 482)
ميراث علمي امام جواد بخش كلي بعدي را به خود اختصاص داده است. ميراث مكتوبي كه از امام جواد عليه السلام به دست ما رسيده بسيار محدود است. جعفريان معتقد است دليل اين امر اين است كه اولا به طور طبيعي بعد از مرگ امام قبلي، تامدتي ارتباط شيعيان با امام جديد دشوار مي‌شد و كمي سن آن حضرت تا مدتي (به نقل اثبات الوصيه تا حدود 5سال) به اين مشكلات دامن مي زد و ثانيا سخت‌گيري‌هايي كه حكام اعمال مي‌كردند و هم چنين كوتاهي عمر آن حضرت از عوامل اصلي اين مسئله است.
او در بخش بعدي تلاش كرده كه به روابط امام جواد عليه السلام با فرقه‌هاي در حال حيات آن دوره اشاره‌اي تحليلي داشته باشد. اما به دليل كمبود منابع نتوانسته است به نگاه جامعي دست پيدا كند. هم چنان كه در بخش بعدي تنها اشاره اي گذرا به برجسته ترين اصحاب امام (ع) كرده است.
در بخش نهايي مباحث نيز به ارتباط امام (ع) با شيعيان در سراسر مناطق اسلامي پرداخته شده است. او معتقد است كه بررسيهاى دقيق درباره روابط موجود ميان امامان شيعه عليهم السّلام و شيعيان آنها نشان مىدهد كه اين روابط از زمان امام رضا عليه السّلام به بعد رو به گسترش بوده است. اين مىتواند به معناى افزايش شيعيان در مناطق مختلف هم‌چون قم، خراسان و ماوراء‌النهر باشد. اين گستردگى ارتباط بيش از هر چيز ناشى از سفر امام رضا عليه السّلام به خراسان و همچنين مديون شبكه وكلاى آن بزرگواران در مناطق مختلف ايران مىباشد.(همو، 494)
اين كتاب با عنوان حيات فكري و سياسي ائمه عليهم السلام و با قطع وزيري در 630 صفحه توسط انتشارات انصاريان قم براي ششمين بار در سال 1381 چاپ شده است. نسخه اي از اين كتاب در نرم افزار معصومان (نور) وجود دارد. هم چنين ترجمه اين كتاب با عنوان الحياه الفكريه و السياسيه لائمه اهل البيت عليهم السلام در دوجلد جمعا در 550 صفحه توسط انتشارات دارالحق در بيروت به زيور طبع آراسته شده است.
