تحريف شناسي تاريخ امام حسين ( ع ) با رويكردي كتابشناسانه

كتابهايي كه پيرامون عاشورا و زندگاني امام حسين(ع) نوشته ‏اند، بسيار است؛ امّا بيشتر آنها اگر نگوييم بي‏ بار، بي‏گمان كم ‏بار و بي‏ مقدارند. راقم اين مقال در كتابخانه‏ ام بيش از پانصد جلد كتاب در اين باره دارم. فراتر از اينكه آنها را تورّق كنم با تعمّق و تحقيق در آنها نگريسته ام، و عصاره و چكيده هر يك را نوشته ‏ام و پاره‏اي از نتيجه‏ هايي كه از اين سفر دور و دراز گرفته ‏ام، اينك در اين نوشتار مي ‏نويسم تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد:

1. كتابها غالباً تكرار مكرّرات و نقل منقولات است و به سختي در ميان آنها، سخن تازه‏اي يا حرف متقني مي‏توان يافت.

2. بسياري از كتابها نخست سروده يا گفته شده‏ اند و سپس به صورت كتاب منتشر شده‏ اند كه اين شاخصه بيشتر در كتابهايي كه با عناوين مجالس يا مقاتل نوشته شده به چشم مي‏خورد.

3. بسياري را نيز واعظان و روضه‏ خوانان، فقط براي خود گردآوري و نوشته بودند تا براي سخنراني و مقتل‏ خواني هميشه دستشان باز باشد، امّا پس از درگذشتِ گردآورنده، ديگران آنها را در قابل كتاب منتشر ساخته‏ اند؛ مانند كتاب فخري يا منتخب طريحي.

4. كتابها را بدون مشورت با ديگران و بي‏ آنكه پيش از انتشار، بازخواني و بررسي كنند، منتشر ساخته‏ اند.

5. اغلب بدون ويرايش چاپ شده‏ اند.

6. با اصول علمي و منطقي نوشته نشده‏ اند.

7. «پيش‏شرطهاي پژوهش» در آنها لحاظ نشده است.

8. بعضي از نثر ساده و روان نيز محروم‏اند و با تكلّف و سختي نوشته شده‏ اند؛ مثل دو جلد زندگاني امام حسين(ع) از عمادزاده.

9. بسياري از آنها با دو زبان عربي ـ فارسي نوشته شده‏ اند كه نه مي‏توان گفت به فارسي و نه مي‏توان گفت به عربي نوشته شده‏ اند.

10. در بيشتر كتابها از تحليل مبتني بر عقل و انديشه، چندان خبري نيست و مشكل مي‏توان كتابي يافت كه نويسنده‏اش با بازخواني و بازانديشي به عاشورا و امام حسين(ع) نگريسته باشد.

11. برخي از كتابها را نويسندگان آنها در دوران جواني، هنگامي كه چندان تجربت نياموخته بودند و در علم و فرهنگ، فرهيخته و ورزيده نبودند، نوشته‏ اند كه اينك با مراجعه به كتابهاي آنان كه در دوران پيري نوشته‏ اند، ناسازگاري و ناسخته بودنِ كتابهاي پيشين آنها معلوم مي‏شود.

12. بسياري نيز با اعتقاد به اينكه «تسامح در ادلة سنن روا و جايز است» به مقتل‏نويسي پرداخته‏ اند.

13. بسياري هم با اين باور كه «الغايات تبرّر المبادي» (هدف وسيله را توجيه مي‏كند) به اين كار پرداخته‏ اند و به هدف گريستن و گريانيدن مردم، آوردن هر سخن ناروايي را روا شمرده‏ اند؛ غافل از اينكه صورت صحيح آن سخن بايد چنان باشد كه گفته مي‏شود: «الضرورات تُبيح المحظورات».

14. بسياري از كتابها نيز با تأثيرپذيري از زيديّه نوشته شده‏ اند كه شاخصه‏هاي چشم‏گير اين‏گونه كتابها بيش از هر چيز از خون و شمشير و خشونت، سخن گفتن است و بيشتر به محور آن سخن ساختگي مي‏چرخد كه مي‏گويند: «كلّ يوم عاشورا و كلّ ارض كربلا».

15. در اين نوع كتابهاست كه غلوّ و افراطي‏گري بي‏داد مي‏كند و به همين علّت از يك طرف سخنان اغراق‏آميز، مدّاحي و تملّق و چاپلوسي، و از طرفي لعن و نفرين و دشنام نيز به وفور ديده مي‏شود كه همگي حاكي از ساده ‏‏انگاري و كمبود ادب علمي است.

براي بازانديشي و بازنگري و يا براي هر اقدام اصلاحي دربارة اين‏گونه آثار، همين پانزده مورد بسنده است كه با ژرف‏انديشي در برخي از آنها مي‏توان به برخي كاستيهاي ديگر نيز پي برد و براي عاشوراپژوهاني كه بخواهند در تحريف‏شناسي عاشورا و يا در آسيب‏شناسي متون مذهبي كاري بكنند، همينها كه گفته شد، كفايت مي‏كند. امّا در شناخت كتابهايي كه پيرامون تحريف‏شناسي عاشورا و زندگينامة امام حسين(ع) مطمح نظرند، كارآيي و تأثيرگذاري آنها ـ چه مثبت و چه منفي ـ لحاظ مي‏شود و بر همين اساس، كتابشناسي تحريفهاي عاشورا تنظيم مي‏گردد. در بخش نخست مقاله، كتابهايي شناسانده مي‏شود كه در توليد و ترويج تحريفها نقش چشم‏گير و گسترده‏اي داشته‏ اند و از آنجا كه برخي از آنها مقبوليّت عام يافته و كتاب منبع و مرجع انگاشته شده‏ اند، هم‏اينك نيز همان نقش را در ترويج و تثبيت تحريفها ايفا مي‏كنند. در بخش دوم نيز كتابهاي اندكي كه در تحريف‏شناسي و تا حدود اندك‏تري در تحريف‏زدايي و تحريف‏ستيزي نوشته شده‏ اند، شناسايي مي‏شود. به اميد اينكه اين كار كوچك، مقدمه‏اي باشد براي كاري بزرگ و گروهي، تا غبار قرنها غربت از سيماي امام حسين(ع) و عاشورا زدوده شود؛ زيرا اين كار بسيار لازم و ضروري است، تا سقف اين خانة بلند بر سرمان، آوار نشده است، بايد خانه‏تكاني كرد كه گفته‏ اند:

علاج واقعه، قبل از وقوع بايد كرد                        بلا نديده دعا را شروع بايد كرد

بخش اول. كتابهاي تحريف‏ساز

پيش از شناسايي اين قبيل كتابها، دفع توهمي كه احتمال مي‏رود پيش آيد ضرور مي‏نمايد؛ زيرا ممكن است برخي بگويند: اين كتابها قطع نظر از تحريف ‏شناسي عاشورا، جنبه‏هاي مثبت يا كارآيي هاي ديگري نيز دارند و بالاخره هر كتابي به يك بار خواندنش مي‏ارزد. اما ما در اين مقال تنها در پي تحريف‏شناسي عاشورا هستيم و با جنبه‏هاي ديگر، كاري نداريم و ترديدي در اين نيست كه اثبات شيء، نفي ماعدا نمي‏كند.

و انصاف را كه اصل در اين كتابها، شناسايي امام حسين (ع) و عاشورا بوده است و اگر جوانب ديگري نيز به نظر كسي برسد بي‏گمان، جانبي، حاشيه‏اي و عارضي شمرده مي‏شود و در درجة پسيني به حساب مي‏آيد.[1]

1. مقتل الحسين منسوب به ابومخنف[2]

اصلِ كتابي كه ابومخنف در مقتل امام حسين(ع) نوشته، از گزند روزگار در امان نمانده و به دست ما نرسيده است. بخشهاي به جا مانده نيز بيشتر از طريق ديگران (غير شيعيان به ويژه مورخ نامدار، ابوجعفر طبري) روايت شده است كه در جاي خود بسيار مغتنم و مفيد است. اما آنچه پيشتر در جلد «عاشر بحار» منتشر شده بود و بارها نيز با عناوين مختلف به صورت مستقل چاپ شده است، اعتباري ندارد و استناد به آن نشايد و نبايد كرد، بلكه بايد ديد چگونه و از طريق چه كساني روايت مي‏شود.

با اينكه بسياري از كتاب‏شناسان و حديث‏پژوهان شيعي به مجعول بودن و غير قابل استناد بودن آن تصريح كرده‏ اند،[3] با شگفتي مي‏بينيم كه ترجمة فارسي آن ـ افزون بر ترجمه‏هاي ديگر ـ با عنوان «مقتل الحسين(ع) يا اولين تاريخ شيعه از واقعة كربلا و قيام مختار» منتشر شده است.

مجموعه‏اي كه از روايتهاي منتهي يا منسوب به ابومخنف، چند سال پيش منتشر شد خود نياز به نقد و بررسي دارد تا غثّ و سمين آن از هم بازشناسانده شود،[4] زيرا كه در بخشهايي از آن نيز رسوخ برخي تحريفها به وضوح ديده مي‏شود.

2. كتاب نورالعين[5]

اين كتاب كه نام كامل آن «نورالعين في مشهد الحسين» است براي نخستين بار دويست سال پيش يعني در سال 1298ق در مصر چاپ شده و پس از آن نيز بيش از ده بار در بمبئي و مصر و بغداد تجديد چاپ يا افست شده است. اين كتاب به مردي كه نام او ابراهيم بن محمد بن ابراهيم بن مهران نيشابوري اسفرايني، و مذهبش شافعي و اشعري است و در سال 417 تا 418 درگذشته است، نسبت داده شده و به نام وي چاپ شده است.

اما بزرگ كتابشناس معاصر، محقق كار كشته و فرهيخته، استاد علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي يزدي (قدّس سره) هميشه اين انتساب را به شدت رد مي‏كرد و در جايي نوشته است: «من احتمال بيشتر مي‏دهم كه اين كتاب ساختگي و منسوب به اسفرايني است؛ چرا كه اسلوب آن با آثار قلمي قرن چهارم نمي‏سازد.»[6]

نتيجه‏اي كه از اين سخن سنجيده و اظهارنظر كارشناسانه مي‏توان گرفت، دو مطلب مفيدي است كه يادآوري مي‏شود:

1. نويسنده يا پردازندة اين كتاب ساختگي و هزل مانند، تا حال معلوم نشده است. همچنان بي‏شناسنامه و مجهول‏الهويه است و معلوم نيست كه مولود كيست و با چه انگيزه‏ها و يا اغراضي توليد شده است.

2. اين كتاب همزمان با انتشار آن در سال 1298ق يا كمي بيشتر از آن توليد شده است و هيچ تناسبي به عصر اسفرايني كه در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم مي‏زيست ندارد و سبك و سياق قلمي و اسلوب نگارشي كه در آن ديده مي‏شود، هرگز با آن سبك و سياقي كه در آثار به جاي مانده از قرن چهارم و پنجم سراغ داريم، سازگاري ندارد. حاصل سخن اينكه، اين كتاب با اين سستي و سبكي كه دارد، هرگز قابل استناد و داراي اعتبار نيست.

همة نويسندگاني كه در عاشوراپژوهي با تأمل و تحقيق، قلم زده‏ اند، به ساختگي و غير مستند بودن اين كتاب، تصريح كرده‏ اند. فضل علي قزويني (1367ـ1290ق) مي‏نويسد:

«ومن نظر في مقتله المطبوع (نورالعين) يعرف أن فيه أكاذيب وأموراً علي خلاف ما اجمع عليه الفريقان، ولا يهمّنا نقل مجعولاته، ومن أراد فلينظر إلي مقتله فإنّا لا نعتمد علي ما تفرّد به.»[7]

يعني: هر كس در مقتل چاپ شده‏اش (نورالعين) نگاه كند، دروغهايي را در آن خواهد شناخت و چيزهايي را كه هر دو شاخة مسلمانان (سنّي و شيعه) بر خلاف آنها اتّفاق كرده‏ اند در آن خواهد ديد. گزارش ساخته‏هاي وي براي ما مهمّ نيست هر كس كه مي‏خواهد به مقتلش نگاه كند زيرا كه ما به هر چه وي به تنهايي نقل كند اعتمادي نداريم.

شهيد قاضي طباطبايي نيز آن را «از كتب بسيار ضعيف و غير قابل اعتماد» و «مجعوله وضعيفه ومجهول المؤلف» وصف كرده[8] و نوشته است: «مقتل اسفرايني پر از جعليات و نقليات قصه‏سرايان است.»[9] شيخ عباس قمي نيز سخني در غير قابلِ استناد بودن آن دارد كه پس از اين در شناسايي كتاب منتخب طريحي خواهد آمد.

تحريفهايي كه ريشه در كتاب نورالعين دارند و يا دست‏كم در آن كتاب به آنها پرداخته شده است، فراوان است. براي نمونه، چهار مورد نقل مي‏شود:

اول. امام حسين(ع) پس از آنكه از مدينه به مكه رفته بود، از مكه به مدينه برگشت و سپس از مدينه به سوي كوفه و كربلا رفت!

دوم. ياران امام حسين(ع) شب عاشورا پراكنده شدند و برخي نيز همان شب از او بريدند و به سپاه عمر بن سعد پيوستند!

سوم. حضرت زينب هنگامي كه سر برادرش را در كوفه بر بالاي نيزه ديد، سرش را به چوب محمل كوبيد و شكافت!

چهارم. پس از رهايي، هنگام بازگشت از شام، خانوادة امام حسين(ع) به سوي كربلا رفتند و در روز بيستم صفر (اربعين) به آنجا رسيدند و جابر بن عبدالله انصاري را سر قبر امام حسين(ع) ديدند.

 
3. روضة الشهدا[10]

اين كتاب از ملاحسين واعظ كاشفي (متوفاي 910ق) است. در اين كه روضة الشهداء از كتابهاي تحريف‏ساز پيرامون عاشوراست، ترديدي نيست و گسترة تأثيرگذاري آن در اين دايرة بسيار بيشتر از كتابهاي ديگر است. برخي آن را نخستين كتاب فارسي در مقتل‏نگاري پنداشته‏ اند و بسياري نيز بر اين باورند كه اصطلاح «روضه‏خواني» پس از انتشار آن، پيدا شده است زيرا «روضه‏خوان» به كسي گفته مي‏شد كه كتاب روضة الشهداء را مي‏خواند. امروز نيز مشكل مي‏توان كتابخانه‏اي يافت كه در فهرست نسخ آن، چندين نسخه خطي از آن يافت نشود و اين همه، حاكي از گستردگي رواج و انتشار آن است. اما كتاب‏شناسان و عاشوراپژوهان همواره از آن انتقاد كرده، نامعتبر بودن و غير مستند بودن آن را ياد آورده‏ اند كه در اينجا مجالي براي نقل اقوال نيست.[11] براي شناخت كتاب، بهتر آن است كه متن آن مطالعه شود. به همين منظور داستاني از داستانهاي آن را در اينجا مي‏آوريم.

 
افسانة شيرين خانم

نويسندة روضة الشهداء داستاني بافته است كه بيشتر به رؤيا مي‏ماند تا روايت. انصاف را كه نشانگر ذهن خيا‏ل‏پرداز و توانايي در نيروي تخيل ملا كاشفي است و حاكي از مهارت فراوان وي در داستان‏پردازي. اين داستان چنان ماهرانه و جذاب ساخته شده است كه مي‏توان گفت از نوع داستانهايي كه امروزه هنرمندان داستان‏نويس مي‏نويسند، هيچ كم ندارد و داستاني به تمام معنا زيبا و جالب است. كاشفي داستانش را چنين آغاز مي‏كند:

«در حوالي حلب كوهي بود و بر بالاي آن كوه دهي آبادان با حصار مستحكم و آن را معموره گفتندي و گويند حالا نيز معمور است و در آنجا كورتوالي[12] بود نام او عزيز بن هارون. و اهل آن حصار با مهتر ايشان همه يهودي بودند و حرير مي‏بافتند و جامه‏هاي ايشان در حجاز و عراق و شام به نازكي مشهور بود. [اسراي كربلا] چون به آنجا رسيدند، در آن پاي كوه كه آب و علف بسيار داشت، فرود آمدند. چون شب درآمد در خدمت شهربانو، كنيزكي بود به غايت زيبا روي و او را شيرين گفتندي.

در لطافت، شيرينِ زمان بود و در ملاحت ليلي دوران.

دو شكّر چون عقيق آب داده                    دو گيسو چون كمند تاب داده

پيش شهربانو آمد و آغاز گريستن كرد و سبب گرية او آن بود كه شهربانو را در آن روز كه به مدينه آوردند، صد كنيزك با او بود. آن شب كه به شرف زفاف امام حسين(ع) مشرف شد، پنجاه كنيزك را آزاد كرد و چون حضرت امام زين‏العابدين متولد شد، چهل كنيزك ديگر را خط آزادي داده با وي ده كنيزك ماند. در ميانة ايشان شيرين به حسن يكتا و به جمال بي‏همتا بود. روزي شيرين به خانه درآمد و شهربانو با امام حسين(ع) نشسته بود. آن حضرت در شيرين نگريست و به مطايبه گفت: اي شهربانو، شيرين عجب روي برافروخته‏اي دارد. شهربانو گمان برد كه امام حسين(ع) را ميلي به وي پديد آمده، گفت: يابن رسول الله او را به تو بخشيدم. حضرت امام دريافت كه او چه گمان برده است. في‏الحال گفت: من هم او را آزاد كردم. شهربانو برجست و سر عيبة[13] جامة خود را بگشاد و خلعتي نفيس و قيمتي در شيرين پوشانيد. امام حسين(ع) فرمود كه تو چندين كنيزك آزاد كردي و هيچكدام را مثل اين جامه نپوشانيدي. شهربانو گفت: اي سيد! آنها آزاد كردة من بودند و شيرين آزاد كردة تو؛ پس بايد ميان ايشان فرقي باشد. امام حسين(ع) او را دعا گفت.

شيرين همچنان در ملازمت شهربانو بود تا در اين شب كه در پاي كوه منزل گرفتند. شيرين در حال شهربانو نگريست كه جامة فراخور حال خود نپوشيده بود به يادش آمد از آن جامة مرصّع كه در نظر امام حسين(ع) به او پوشانيده بود، گريه بر وي غلبه كرد و از شهربانو اجازت طلبيد كه به آن قريه رود و غرضش آنكه اندك پيرايه‏اي كه با وي مانده بود، بفروشد و از بهاي آن جامه‏هايي كه در آنجا مي‏بافتند، بخرد و براي شهربانو بياورد؛ اما چون شيرين دستوري خواست شهربانو گفت: تو آزادي و كسي تو را نگه نمي‏دارد و به اسيري نمي‏گيرد هر جا كه دلت مي‏خواهد برو!

شيرين برخاست و به كوه بالا رفته بر در حصار آمد. در بسته بود و پاسي از شب گذشته بود. در را فرو كوفت. عزيز بن هارون واقعه‏اي ديده بود و در پس حصار آمده انتظار مي‏برد. آواز داد كه اي كوبندة در! شيرين تويي؟ گفت: آري. در حال در بگشاد و بر وي سلام كرد و او را به سراي خود برده به تعظيم تمام بنشاند. شيرين از عزيز پرسيد كه نام مرا چگونه دانستي؟ گفت: اول شب به خواب شدم، موسي و هارون(ع) را به خواب ديدم. سرها برهنه و آب از ديده ريزان و آه زنان، اثر تعزيت در ايشان پيدا و علامت مصيبت از صفحة حال ايشان هويدا [بود] گفتم اي سيدان بني‏اسرائيل و برگزيدگان رب جليل شما را چه رسيده است و سر و پاي شما چون مصيبت‏زدگان برهنه، از سبب چيست؟ و اين آه و ناله و گريه شما براي كيست؟

گفتند: تو ندانسته‏اي كه سبط پيغمبر آخرالزمان محمد مصطفي(ص) را به ظلم بكشتند و اكنون سر او و شهدا را با اهل‏بيتش به شام مي‏برند و امشب در زير اين كوه فرود آمده‏ اند. من گفتم: شما محمد(ص) را مي‏شناسيد و به او اعتقاد داريد؟ ايشان گفتند: اي عزيز چگونه نشناسيم او پيغمبر به حق است و حق سبحانه از ما دربارة او پيمان فراگرفته و ما به وي گرويده و ايمان آورده‏ايم. هر كه به او نگرود و او را راستگو نداند، جاي او دوزخ باشد و ما همه پيغمبران از آن كس بيزار باشيم. من گفتم: مرا نشانه‏اي پيدا كنيد و علامتي بنماييد كه يقين من بيفزايد و در اين كار در فتحي بر من بگشايد. گفتند برخيز و برو تا به درِ قلعه و چون آنجا رسي كنيزكي شيرين نام كه آزاد كردة امام حسين(ع) است، پيش دروازه خواهد رسيد و حلقه بر در خواهد زد. نام او شيرين است. متابعت وي كن كه او زوجة تو خواهد بود و به دين اسلام درآي و نزد سر امام حسين(ع) رو و سر آن سرور را از ما سلام برسان كه جواب خواهي شنيد. پس من از خواب درآمدم و في‏الحال برخاسته به در قلعه آمدم و تو در فروكوفتي به اين واقعه دانستم كه نام تو شيرين است. چون مرا گفتند تو حلال من خواهي بود؛ رضا مي‏دهي كه زوجة من باشي؟ گفت: روا باشد به شرط آنكه مسلمان شوي و شهربانو اجازت فرمايد. شيرين بازگشت و به خدمت شهربانو درآمده، تمام قصه به عرض رسانيد. شهربانو از اين قضيه متحير شده، با بنات و اخوات امام حسين(ع) بازگفت. همه متعجب گشتند. اما چون خورشيد جهان‏آرا، موسي‏وار با يدِ بيضا از سر كوه طلوع نموده معمورة عالم را روشن گردانيد:
از طرف كوه شرق گشت هويدا
رايت بيضا نمود، چو كف موسي

عزيز بيامد و هزار درم رشوت به موكّلان داد تا دستوري دادند كه خدمت اهل‏بيت به جاي آورد. پس چون دستوري يافته درآمد و براي هر يك از خواتين حجرات عصمت و طهارت جامة قيمتي بياورد و دو هزار دينار پيش امام زين‏العابدين(ع) نهاده، بر دست وي به شرف اسلام معزز گشت و نزد سر امام آمده و گفت: اي سيد و سرور، سلام موسي و هارون(ع) به شما آورده‏ام. از سر امام حسين(ع) آواز حزين آمد كه سلام خداي بر ايشان باد. عزيز گفت: اي سيد خدمتي بفرماي كه مرا رضاي حق سبحانه حاصل آيد. حضرت امام فرمود كه آنچه لايق بود به جاي آوردي. چون اسلام قبول كردي خدا و رسول از تو خشنود شدند و چون در حق اهل‏بيت من احسان نمودي، جد و پدر و برادرم از تو راضي گشتند و چون سلام دو پيغمبر به من آوردي، رضاي من دريافتي و روز قيامت در ميان اهل‏بيت من محشور خواهي شد. آنگاه شهربانو شيرين را گفت: اگر رضاي دل من مي‏خواهي عزيز را به شوهري قبول كن. پس او را به عقد عزيز درآوردند و جميع اهل قلعه مسلمان شدند.
سايه اهل نبي چون بر سر ايشان فتاد
در زمان هر ذره‏اي خورشيد عالمتاب گشت»[14]

همين افسانه را مو به مو ملا محمد فضولي شاعر پر آوازة آذربايجان در سده دهم هجري به تركي ترجمه كرده است كه بارها چاپ و نشر يافته،[15] و در چندين مجموعه شعر هم ديده شده است كه اين افسانه را با شاخ و برگهاي زيادي كه به آن بسته‏ اند، به نظم كشيده‏ اند كه در ميان نوحه‏خوانان متداول و مرسوم است تا آنجا كه خواندن آن به يك ساعت و نيم طول مي‏كشد كه برخي از نوحه‏خوانان خوانده‏ اند و در يك نوار يك ساعت و نيمي توزيع شده است.

اما اين افسانه كه بيشتر به اسرائيليات شبيه است، هرگز در كتاب معتبر يا نيمه معتبري پيدا نمي‏شود و از جعليات روضة الشهدا است. حتي ارزش آن را ندارد كه نقد و بررسي شود و خيالي و ساختگي بودن از سر و روي آن مي‏بارد. اصل ازدواج امام حسين(ع) با شهربانو خود جاي ترديد و تشكيك است؛ حتي آنان كه به هر نحوي شده خواسته‏ اند، اصل موضوع را اثبات كنند، بيشتر بر اين قول اتفاق دارند كه شهربانو پس از تولد زين‏العابدين(ع) در حال نفاس درگذشت و هيچ‏گاه هنگام حادثه كربلا زنده نبود و حتي كساني كه اين‏گونه افسانه‏ها را در كشكولهاي خود آورده‏ اند، گاهي گفته‏ اند شهربانو سوار بر ذوالجناح از كربلا گريخت و در شهر ري، بالاي كوهي غيبش زد! و گاهي نيز نوشته‏ اند كه خود را روز عاشورا به رود فرات انداخت و خودكشي كرد!

اين افسانه‏ها را بي‏گمان دشمنان اهل‏بيت ساخته و با اين كار خواسته‏ اند كه تا از شعاع عاشورا تا آنجا كه مي‏توانند بكاهند. چنانكه در اين افسانه پيداست امام حسين(ع) را مردي همانند شاهان و زندگاني او را يك زندگاني شاهانه قلمداد كرده‏ اند كه تنها همراه يكي از همسرانش، صد دختر و كلفت به خانه مي‏آورد و پنجاه تن از آنها را حتي تا زمان تولد پسرش امام زين‏العابدين(ع) در خانه نگه مي‏دارد؛ بالاخره ده كنيزك ديگر هيچگاه آزاد نمي‏شوند! آيا در ذهن خوانندة اين افسانه، حرمسراهاي پادشاهان تداعي نمي‏شود؟ درست در زماني كه بسياري از فقراي مدينه از گرسنگي در رنج بودند، چگونه امام حسين(ع) صد يا پنجاه يا ده كلفت دختر در خانه داشت؟ شهربانو اين همه كنيزك را از كجا و چگونه آورد؟ و صدها پرسش ديگر كه از اين داستان مي‏توان استخراج كرد و هرگز براي هيچ‏يك هم جوابي نمي‏توان يافت.

شايد هم سازنده اين افسانه ديده است كه مردم با خواندن افسانه‏هايي چون ليلي و مجنون، فرهاد و شيرين و… خود را سرگرم مي‏سازند، با تقليد از آن افسانه‏هاي عوام‏پسند، او نيز خواسته است افسانه‏اي ديگر بسازد؛ چنانكه نام شيرين را از افسانة شيرين و فرهاد گرفته و نام عزيز را از قصة يوسف و زليخا و با توجه به عزيز مصر، دامادي براي داستانش انتخاب كرده و با تلفيق چندين افسانة خيالي، معجوني از آنها را با عنوان «افسانه شيرين شهربانو» ساخته و پرداخته است.

 
4. منتخب طريحي و يا كتاب الفخري[16]

اين كتاب، به فخرالدين طريحي نجفي (1085ـ979ق) نسبت داده مي‏شود، براي مقتل‏خوانان و مرثيه‏سرايان نوشته شده است تا دستشان در گرياندن مردم، هر چه بيشتر باز باشد. منتخب را نه مي‏توان

تاريخ يا مقتل ناميد و نه مي‏توان آن را كتاب حديثي و يا روايتي خواند، بلكه مجموعه‏اي است از مراثي و مطالب گريه‏آور كه در قالب نثر خطابي و شعر، گردآوري شده است. از متن كتاب پيداست كه مؤلف، آن را نخست در مجالسي كه شبانه‏روز در دهة محرم برپا مي‏شد، در حال و هواي روضه‏خواني براي مردم خوانده و سپس در قالب مجالس‏نگاري آن را تأليف كرده است. از آنجا كه اين كتاب كشكول‏گونه، به صورت غير مستند و بدون تحقيق، تأليف شده است بسياري از كتابشناسان و حديث‏پژوهان از آن انتقاد كرده‏ اند[17] و گفته‏ اند كه كتاب منتخب طريحي، بر مطالب موهومي مشتمل است مثل آنكه از عروسي قاسم بن الحسن(ع) سخن مي‏گويد و يا مي‏‏نويسد كه حضرت عبدالعظيم حسني را دشمنانش در شهر ري زنده به گور كردند[18]. ميرزا محمد ارباب نيز در جايي مي‏نويسد: «در كتاب منتخب، مسامحات بسياري نموده كه بر اهل بصيرت و اطلاع پوشيده نيست.»[19] و در جايي ديگر مي‏نويسد: «روايت مختصه به آن كتاب (منتخب) اعتباري ندارد.»[20] در جايي كه سخن از حديث كساء است، پس از آنكه به متواتر بودن حديث كسا تصريح مي‏كند، در ادامه مي‏نويسد: «و اما حديث كساي معروف در زمان ما، در كتب معتبره نقل نشده، و از خصايص منتخب شيخ طريحي است. خالي از اختلال در متن نباشد، و حال خصائص منتخب بر اهل علم مكشوف است.»[21]

با اين همه، منتخب طريحي همواره مطلوب طبع روضه‏خوانان بوده است و بسياري از مؤلفاني كه پيرامون عاشورا و امام حسين(ع) كتاب تأليف كرده‏ اند، فراوان از آن نقل قول كرده و از آنجا كه كتابي مشهور و متداول است بدون تأمل و تحقيق، آن را مأخذ و منبع اقوال و آراي خود ساخته‏ اند. غافل از اينكه بسياري از تحريفهاي عاشورا، ريشه در منتخب طريحي دارد و دست‏كم اين است كه با انتشار منتخب، آن تحريفها نيز منتشر شده‏ اند. در توضيح، فهرست كوتاهي از تحريفهاي منتخب را در اينجا مي‏آوريم:

1. «هل من ناصر ينصر الذرية الاطهار»[22]

طريحي اين سخن را چندين بار با تكرار از زبان امام حسين(ع) آورده است.[23] اما ما هر چه گشته‏ايم مستند و مأخذ آن را نيافته و آن را در كتابي كه قابل استناد باشد هرگز نديده‏ايم. احتمال اين كه «هل من ناصر ينصرني» شعاري بيش نباشد، بعيد نيست.[24]

2. «سپاه ابن سعد، هفتاد هزار سواره بود.»![25]

3. افسانة ساربان.[26]

4. داستان دختر سه ساله در خرابة شام.[27]

5. افسانة عروسي قاسم.[28]

6. «اسقوني شربة من الماء».[29]

فخرالدين طريحي اين سخن ساختگي را نيز از زبان امام حسين(ع) نقل كرده است كه تنها مي‏تواند مطلوب طبع كساني واقع شود كه همه چيز را در گريه و عزاداري خلاصه مي‏كنند وگرنه اين حديث مجعول را سند و مدركي نيست. مفهوم ذلت‏بار و توهين‏آميز آن، حضرت ابوالاحرار و پيشواي رادمردان را كه به حق «سرور آزادگان» و «امام العزّه» خوانده شده است، هرگز نشايد و تناسبي با روح حسيني ندارد.[30]

7. «امام حسين(ع) ده هزار سواره را در روز عاشورا كشت، اما از بس كه در سپاه بسيار بودند، شكافي ديده نشد.»![31]

8. خبر مسلم جصّاص؛ حاكي از اينكه حضرت زينب(س) در كوفه سر به چوب محمل كوبيد و… عبارت طريحي در اين باره چنين است كه مي‏نويسد:

«فرأت رأس اخيها فنطحت جبينها بمقدم المحمل حتي رأينا الدم يخرج من تحت قناعها وأومت اليه بحرقة وجعلت تقول:
يا هلالاً لما استتمّ كمالا
غاله خسفه فأبدي غروبا»[32]

محدث قمي با اينكه اين خبر را پيشتر، بدون اينكه نقد و بررسي كند، در جايي نقل كرده بود،[33] اما پس از تحقيق در جايي ديگر به نقد و ردّ آن پرداخته و نوشته است:

«ذكر محامل و هودج در غير خبر مسلم جصاص نيست، و اين خبر را گرچه علامه مجلسي نقل فرموده، لكن مأخذ نقل آن منتخب طريحي و كتاب نورالعين است كه حال هر دو كتاب بر اهل فن حديث، مخفي نيست. نسبت شكستن سر به جناب زينب(س) و اشعار معروفه نيز بعيد است از آن مخدره كه عقيلة هاشميين و عالمة غير معلمه و رضيعة ثدي نبوت و صاحب مقام رضا و تسليم است.»[34]

سخن آخر اينكه طريحي نجفي به روضة الشهداي ملا كاشفي نيز اعتماد نموده و در منتخب خويش از آن مطالبي را نقل كرده است.[35]

 
5. تظلم الزهراء من اهراق دماء آل العباء[36]

نويسنده كتاب، ملا رضي قزويني (زنده در 1134ق) فقط با همين يک کتابش شناخته مي‏شود. اثر ديگري از وي نمانده است. در کتابهاي تراجم نيز تنها از اين کتاب وي، سخن رفته و گفته شده است که وي روضه‏خوان بود.

کتاب به سبک الملهوف يا لهوف سيد ابن طاووس نوشته شده و به نوعي شرح لهوف شمرده مي‏شود. مؤلف، افزون بر لهوف، بيشتر از بحارالانوار و منتخب طريحي نقل مي‏کند؛ همان‏طوري که خود در خاتمه کتاب مي‏نويسد:

«هذا ما أتّفق تخريجه من أخبار تلائم شرح اللهوف. وقد کنت فيما مضي، جمعتُ منها نبذاً والّفتُ علي شاکلتها طرفاً، الي أن وقع في يدي نسختا البحار ومنتخب المراثي فالتقطت فرائدهما وجمعتُ فوائدهما.»[37]

مؤلف با اين که بيشتر از بحارالانوار نقل کرده است، حتي خود در مقدمه، کتابش را «بحيرة من بحارالانوار» ناميده است.[38] اما بيشترين تأثير را پس از لهوف از عقايد طريحي پذيرفته و نه فقط از منتخب طريحي که از مقتل طريحي نيز ـ که خود کتابي ديگر و مخطوط است ـ[39] فراوان نقل کرده است.

مرحوم واعظ خياباني در حاشية جلد دوم وقايع الايام (وقايع الايام في تتمة محرم‏الحرام،
ص 112ـ121) به تفصيل از اين کتاب سخن گفته است؛ حاکي از اينکه برخي از استنساخ‏کنندگان در آن دست برده و دخل و تصرف کرده‏ اند. سخنان واعظ خياباني در اين باره، بيش از همه براي مصحح محترم کتاب، جناب سيد مهدي رجايي، مي‏توانست راهگشا و کارآمد باشد. اما افسوس که اشکالهايي که واعظ خياباني دربارة برخي از نسخه‏هاي خطي و چاپي کتاب، مطرح کرده بود، همچنان بر چاپ جديد و تصحيح شدة آن نيز وارد است.[40] مرحوم واعظ خياباني، نويسندة تظلم الزهرا را نيز به خاطر نقل سخنان بي‏اساس به شدت سرزنش مي‏کند و پس از نقل و نقد دو مورد از تحريفهاي آن مي‏نويسد:

«به عنوان زبان حال که موهم طرز خبر و لسان مقال است، به قدر يک صفحة وزيري نقل کرده که عقل متحير است که با اين تفاصيل بي‏اصل و بي‏معني، داعي چه بوده؟ والحق از صاحب تظلم در اين مقام مسامحة عظيمي و غفلت کلي واقع شده و از مثل چنين کسي بسي شگفت و نهايت اسف است…»[41]

در اينجا براي آشنايي بيشتر با تظلم الزهرا، فهرست برخي از تحريفهاي آن را مي‏آوريم:

1. حکايت صاحب ذخائر الافهام، ص 70ـ74؛

2. تأويل آية کهيعص، ص 115؛

3. تحريف روايت شهادت عبدالله بن عمير و توليد شهيدي با نام «وهب بن عبدالله بن حباب الکلبي»!، ص 228؛

4. «اسقوني شربةً من الماء»، ص 250 و 259؛

5. تعارف امام حسين و اسبش با همديگر بر سر آب خوردن پس از فتح فرات و بالاخره محروم ماندن هر دو. ص 252؛

6. امام حسين ده هزار سواره را در روز عاشورا کشت، اما از بس که در سپاه دشمن بسيار بودند، شکافي ديده نشد. ص 252؛

شگفت اينکه مؤلف پس از نقل سخن فوق از منتخب طريحي به توجيه و تأييد آن نيز مي‏پردازد!

7. زبان حال ذلت‏بار و مرثية مجعول و غليظ قتلگاه، ص 264ـ269؛

8. گرية اسبها و…، ص 270ـ272؛

9. قصة شير و فضّه، ص 273؛

10. داستان طرماح بن عدي، ص 274؛

11. قصة فاطمه صغري، ص 283ـ284؛

12. خبر مسلم جصّاص، ص 299ـ300؛

13. روايت رؤياي سکينه، ص 331ـ334؛

14. بازگشت اهل‏بيت از شام به کربلا، ص 346؛

6. اسرار الشهاده، از فاضل دربندي[42]

همة آن اشکالهايي که در مقدمة مقاله گفته شد ـ به جز مورد نهم و يازدهم ـ بر اين کتاب وارد است. در نتيجه، کاستيها و ناراستيهاي آن، بيشتر از آن است که به شمار آيد. «کشته از بس که زياد است کفن نتوان کرد.»

نويسندة کتاب، فاضل دربندي (متوفاي 1286ق) است که بيش از هر چيز عاشق عزاداري بود و در عشق به عاشورا سر از پا نمي‏شناخت و در اين کار تا مي‏توانست غلوّ و افراط مي‏کرد. اين معنا از کتاب او به وضوح فهميده مي‏شود تا آنجا که در مقدمه به صراحت مي‏نويسد: «جهان و هر چه که آفريده شده است، براي اين است که عزاي حسين(ع) به پا داشته شود.»[43] و در توضيح آن مي‏نويسند:

«انّ الله عز وجل خلق هذه الخيمة المرتفعة والسقف المحفوظ اي السموات المرفوعة والارضين المدحوة دارالأحزان وبيت الأشجان لأجل [سيد] شباب الجنان وبعبارة اخري دارالتعزية الحسينية قبل أن يولد وبعد أن يولد الي يوم القيامة ثم إن کلّ ما تري من خلق الرحمن فقد خلقه أهلاً وأسباباً وأموراً متعلقة باقامة العزاء في هذه الدار الحسينية المبنية من خيمة محفوظة وبسيطة مبسوطة ولعمري ايها الموّالون انّ هذا المطلب الأنيق الدقيق کان من مرکوزات قلبي ولکن جرأتي وجسارتي کانت قاصرة في اظهارها.»![44]

«خداي عزيز و جليل اين خيمة بلند و سقف محفوظ، يعني آسمانهاي فراداشته شده و زمينهاي گسترده را براي سرور جوانان جنّت، سراي اندوه و خانة غصّه، آفريده است به عبارت ديگر پيش از آنكه ايشان متولّد گردد و حتّي پس از تولّدش تا روز قيامت، اين جهان را سراي عزاداري حسين قرار داده است. و از مخلوقات خداي مهربان هر چه را كه ببيني همگي شايسته و اسباب و اموري هستند كه متعلّق به برپا كردنِ عزاداري در اين دنياي حسيني مي‏باشند كه در زمين و زمان برقرار و گسترده شده‏ اند.

اي شيفتگان و دوستدارانِ امام حسين! به جانم سوگند اين مطلب شايسته و دقيقي را كه گفتم از عقايدي بود كه در دلم جاي گرفته بود ولي جرأت و جسارتم از آشكار كردن آن و گفتنش ناتوان بود.»!!

از اين عبارتها به روشني پيداست که به باور نويسندة اسرار الشهاده، خداوند هفت آسمان و زمين و همة آفريدگان ديگرش را تنها براي تعزيه و اقامة عزاي حسيني آفريده است و با همين باور است که سراي هستي و دار دنيا «دارالأحزان و بيت الأشجان و دارالتعزيه و دارالحسينيه» وصف مي‏شود. سراسر کتاب اسرار الشهاده بر اين پايه پرداخته شده است که اين غم و غصه، و اين تعزيه و عزا و ماتم، فراتر از هر رسم و آييني، و بيشتر از هر کار و باري بوده باشد.

شگفتا که انسان اگر بر چيزي يا کسي عشق ورزد و دل از دست بدهد، ديگر چيزي و کسي به غير از معشوق و محبوبش نخواهد ديد. از اميرمؤمنان علي(ع) روايت است که گفت: «من عشق شيئاً أعشي بصره وامرض قلبه[45].»[46]

اين کتاب چنان آکنده از سخنان دور از عقل و منطق، آشفته و آغشته از اخبار متناقض و غير متعارف و نامعقول است که هر خوانندة خبيري به راحتي مي‏تواند به غير عادي بودن آن پي ببرد. با اين حال براي توضيح بيشتر، ديدگاه چند دانشمند شيعي را دربارة اين کتاب مي‏آوريم. محدث نوري
(1254ـ1320ق) که خود معاصر با نويسندة اين کتاب بوده است، در اين باره مي‏نويسد:

«اخبار ضعيفة بي‏اصل و مأخذ، با اين اسباب وهن، اگر به جهت بعضي از اغراض فاسده مثل اظهار کثرت تتبع و اطلاع، و آوردن مطالب تازه، و برتري بر مقاتل سابقه در کتابي جمع شود مسنائي[47] براي اين مذهب پيدا مي‏شود که نتيجة واضحه و ثمرة ظاهرة آن، توهين بزرگي بر مذهب و ملت جعفريه خواهد بود و اسباب سخريه و استهزاء و خنده به دست مخالفين خواهد بود و موجب خواهد شد که آنها ساير احاديث و منقولات اماميه را با اين اخبار موهونه و قصص کاذبه قياس کنند.

کار به جايي رسيد که مخالفان در کتابهاي خود نوشتند که شيعه بيت کذب است و اگر کسي منکر شود کافي است که آنها براي اثبات ادعاي خود در اين دعوا کتاب اسرار الشهاده را به ميدان آورند.»[48]

محدث نوري در جاي ديگري، از اسرار الشهاده چنين پرده برمي‏دارد:

«به خاطر دارم در ايام مجاورت کربلاي معلي و استفاده از علامه عصر خود شيخ عبدالحسين تهراني که در تبحر و فضل و اتقان، عديل نداشت، سيد عرب روضه‏خواني از حله آمد ـ و پدرش از معاريف اين طايفه بود ـ و اجزاي کهنه‏اي از ميراث پدر داشت، خدمت شيخ استاد آورد و غرضش استعلام اعتبار و عدم اعتبار آن بود، و آن اجزاء را اول و آخر نبود و در حاشية آن نوشته بود که اين از مؤلفات فلان است و يکي از علماي جبل عامل از تلامذة محقق صاحب معالم را اسم برده بود. چون در کتابهاي تراجم حالش مذکور بود، مراجعه نمود اصلاً در مؤلفاتش اسمي از مقتل نبرده بودند. و چون در خود اجزاء، مطالعه کردند، معلوم شد که از کثرت اشتمال آن بر اکاذيب واضحه و اخبار واهيه، احتمال نمي‏رود که از مؤلفات عالمي باشد.

پس آن سيد را که آن اجزاي کهنه را در دست داشت، از نشر آن و نقل از آن، نهي فرمود ولکن بعد از چند روزي به مناسبتي مرحوم فاضل دربندي آقاخوند ملا آقا مطلع شد و آن را از آن سيد گرفت و چون مشغول تأليف کتاب اسرار الشهاده بود، روايت ان اجزا را به صورت پراکنده در جاي جاي کتابش درج کرد و بر عدد اخبار واهيه و مجعولة بي‏شمار آن افزود و براي مخالفين شيعه، ابواب طعن و سخريه و استهزا باز نمود، و همتش او را به آنجا کشانيد که عدد لشکر کوفيان را به ششصد هزار سواره و دو کرور پياده رسانيد! و براي جماعت روضه‏خوانان ميداني وسيع مهيا نمود که هر چه کميت نظر را در آن بتازند، به آخر نرسانند و در بالاي منابر با نهايت قوت قلب، مستند ذکر کنند که فاضل دربندي چنين فرموده!

فاضل مذکور از علماي مبرز و افاضل معروف، و در اخلاص به خامس آل‏عبا(ع) بي‏نظير بود. ولکن اين کتاب در نزد علماي فن و نقادان احاديث و اخبار مربوط به سيرة امامان معصوم(ع) بي‏وقع و بي‏اعتبار است و اعتماد بر آن کاشف از خرابي کار ناقل و قلت بصيرت او در امور است، با آنکه خود در آن کتاب تصريح به ضعف روايات آن اجزاء و ظهور علامات کذب و وضع در آن کرده است، ولکن براي نقل آنها در آن کتاب عذري خواسته که در خرابي با روايات اجزا، شريک است. [عذر بدتر از گناه آوردن است] و از مطالب عجيبه آنکه: براي خودم مرحوم مذکور مشافهةً نقل کرد که من در ايام سابقه شنيدم که فلان عالم گفت يا روايتي نقل کرد، که روز عاشورا هفتاد ساعت بود. من در آن وقت اين را غريب شمردم و متعجب شدم که چگونه چنين سخني نقل مي‏کند، ولکن حال که تأمل در وقايع روز عاشورا کردم، خاطر جمع شدم يا يقين کردم که آن نقل راست است و آن همه وقايع نمي‏شود مگر در آن مقدار زمان که گفته شد (هفتاد ساعت)!

اين حاصل فرمودة ايشان است. به جهت طول زمان، عين الفاظ ايشان در خاطرم نمانده است اما همين سخن را در همان کتاب (اسرار الشهاده) تقويت کرده است و از اين فقره [فهم و درک ايشان] به سليقة ايشان بايد پي برد.»[49]

بزرگ کتابشناس شيعي، شيخ آقابزرگ تهراني نيز پس از آنکه در ذيل مدخل «اکسير العبادات في اسرار الشهادات» که اسم ديگر اين کتاب است، از مؤلف و چاپهاي کتاب سخن مي‏گويد، در ادامه مي‏نويسد:

«به آن اسرار الشهاده گفته مي‏شود. خودش قسمتهاي پاياني آن را به فارسي ترجمه کرده است. به آن «سعادات ناصري» گفته مي‏شود؛ چرا که آن را به اسم سلطان ناصرالدين شاه ترجمه کرده است که آن هم چاپ گرديده است. از شدت خلوص و صفاي نفسي که داشت، در اين کتاب اموري را نقل کرده که در کتابهاي معتبر يافت نمي‏شود و او آنها را فقط از مجموعه‏هاي مجهول گرفته است؛ با اتکا به قاعدة تسامح در ادلة سنن اين کار را کرده است؛ غافل از اينکه به مجرد يافتن در ورق پاره‏اي يا به خط مجهولي، رسيدن روايت صدق نمي‏کند.»[50]

آيت‏الله سيد احمد حسيني خوانساري مشهور به «صفايي» نيز در اين باره مي‏نويسد:

«اين کتاب معروف و مشهور در ميان شيعيان و اهالي منبر و مرثيه است، مگر اينکه در آن غثّ و سمين (راست و دروغ، سره و ناسره) هر دو پيدا مي‏شود و اين بر کسي که نقاد در فن حديث‏شناسي باشد، پوشيده نيست.»[51]

استاد مطهري هم در اين مورد که کتاب اسرار الشهاده کتابي مجعول و بي‏اعتبار است و هرگز نبايد به محتواي آن، ارزشي قايل بود، سخنان زيادي دارد که مي‏تواند مفيد باشد. ايشان به مناسبتي، پس از آنکه از نامعتبر بودن روضة الشهداي کاشفي سخن مي‏گويد، در ادامه از  اسرار الشهاده نام برده و مي‏گويد:

«در شصت ـ هفتاد سال پيش، مرحوم ملا آقاي دربندي پيدا شد. تمام حرفهاي روضة الشهدا را به اضافة چيزهاي ديگري پيدا کرد و همه را يکجا جمع کرد و کتابي نوشت به نام اسرار الشهادة، واقعاً مطالب اين کتاب انسان را وادار مي‏کند که به اسلام بگريد.»[52]

استاد مطهري سپس حکايتي را که از اين پيش، از محدث نوري نقل شد، يادآوري مي‏کند و ديدگاه محدث نوري را در اين باره درست مي‏داند. استاد مطهري در چند جاي ديگر نيز، به شدت از کتاب اسرار الشهدا انتقاد کرده و اخبارش را سراسر جعلي و ساختگي دانسته‏ اند که در اينجا مجال نقل همة آنها نيست و اگر کسي خواست خود مي‏تواند در جاي جاي کتاب سه جلدي حماسة حسيني، انتقادات شديد استاد را دربارة اين کتاب ببيند.[53]

با مراجعه به کتابهاي مختلف، معلوم مي‏شود هر کس که به مناسبتي از اسرار الشهاده نام برده است، به نوعي اظهار شگفتي كرده و از آن و نويسندة آن، انتقاد نموده است.[54]

7. الدمعة الساکبه[55]

اين کتاب نوشتة محمدباقر بهبهاني (متوفاي 1285ق) است که در چندين مجلد، از زندگاني چهارده معصوم سخن مي‏گويد و دو جلد آن به امام حسين(ع) و عاشورا اختصاص يافته است.

مؤلف کتاب از شاگردان و مريدان فاضل دربندي بوده و از او با عنوان «قال الفاضل» نقل مي‏کند. برخي از منابع کتاب، عبارت است از: منتخب طريحي، بحارالانوار، عوالم، تظلم الزهرا، مسند البتول، تذکار الحزين، تفسير منسوب به امام حسن عسکري(ع)، جامع الاخبار، نورالعين، مهيج الاحزان، معدن [البکاء] يا [المصائب] و مقتل منسوب به ابومخنف. در اين ميان بيش از همه از منتخب و مقتل طريحي روايت شده است. واعظ خياباني به نقل از کتاب دارالسلام، نوشتة شيخ محمود عراقي، سخني دربارة الدمعة الساکبه و مؤلف آن نقل مي‏کند که در ضمن آن مي‏نويسد:

«ذکر مصائب مي‏نمود به طوري که در آن عصر و بلد [نجف] متعارف بود از کتابهاي مقتل فارسي مثل روضة الشهدا و محرق القلوب و مانند اينها کتابي به دست مي‏گرفت و مي‏خواند و چون نيت خالص بود، تأثيري تمام مي‏نمود. در عربيت دستي نداشت؛ زيرا که او را سواد عربي درستي نبود.»[56]

8. ناسخ التواريخ[57]

نويسندة ناسخ، نامي‏ترين نويسندة درباري و حکومتي در عصر قاجار بود که مفصل‏ترين تاريخ را با عنوان ناسخ التواريخ پرداخته است. چهار جزء آنکه در دو مجلد قطور منتشر شده است، دربارة امام حسين و عاشوراست. محمدتقي سپهر خود به مناسبتي، نقاب از چهرة تحريف‏ساز کتابش برمي‏دارد و به وضوح مي‏نويسد:

«مکشوف باد که من بنده نخست روز، بر ذمت نهادم که هر خبري و حديثي را که دست‏خوش کِلک و بنان سازم، چنان از در استقراء و استيعاب بپردازم که مطالعه‏کننده را به مراجعة هيچ کتاب حاجت نيفتد، لاجرم واجب مي‏کند که هر قصه[اي] را که در کتب معارف مورخين و محدثين ديدار کنم، دست بازندارم و بي‏تواني [بدون سستي و بي‏درنگ] بنگارم.»[58]

در ادامه برخي از منابع و مآخذ کتابش را پيرامون عاشورا و امام حسين(ع) نام مي‏برد که در ميان آنها کتابهايي چون بحارالانوار، عوالم العلوم، مقتل مجعول به نام ابي‏مخنف، زبدة الفکرة از منصوري و روضة الشهداي كاشفي به چشم مي‏خورد. با مراجعه به متن كتاب، معلوم مي‏شود كه بيشتر از بحار و عوالم و روضة الشهداء، همچنين از روضة الأحباب و منتخب طريحي،[59] نقل کرده است. به اين ترتيب، تحريفهايي که در کتابهاي پيش گفته شده، پرداخته شده بودند، به اين کتاب نيز با ترجمه و تفصيل بيشتر راه يافته‏ اند. براي نمونه به موارد زير اشارتي مي‏رود:

1. تأويل کهيعص، ج 1، ص 280؛

2. وهب بن عبدالله به جاي عبدالله بن عمير کلبي، ج 2، ص 269؛

3. هلال بن نافع، و تبديل وي از «اشقيا» به «شهدا» و با عنوان «شهادت هلال بن نافع»!،
ج 2، ص 277؛

4. «شهادت طرماح بن عدي»، ج 2، ص 311، غافل از اينکه طرماح هرگز از شهداي کربلا نبوده، بلکه فقط ديداري در ميان راه با امام حسين(ع) داشته است و سپس پيش از آنکه به کربلا برسد، خبر شهادت امام حسين(ع) را شنيده و برگشته بود.[60]

5. تعارف امام حسين(ع) و اسبش به يکديگر بر سر آب خوردن…!، ج 2، ص 379؛

6. ترجمة «اسقوني شربةً من الماء» ج 2، ص 365؛

7. «مکالمة سيدالشهدا(ع) با شمر ملعون» ج 2، ص 390؛

8. «ديدن طرماح، پيغمبر(ص) را در قتلگاه» ج 3، ص 15؛

9. «حديث مسلم جصّاص» ج 3، ص 52؛

10. قصة فاطمه صغري، ج 3، ص 85؛

11. «رسيدن اهل‏بيت، روز اربعين به کربلا» و توجيه آن به اينکه اهل‏بيت هنگام رفتن از کوفه به سوي شام، اربعين را در کربلا دريافته‏ اند!، ج 3، ص 100 و 175؛

12. روايت رؤياي سکينه، ج 3، ص 168؛

13. افسانة ساربان، ج 4، ص 19؛

به همين سيزده مورد بسنده مي‏گردد؛ هر چند بسي بيش از اينهاست.

9. معالي السبطين[61]

نويسندة کتاب شيخ مهدي حائري مازندراني (متولد 1300ق) است که آن را پس از انتشار دو کتاب پيشين خويش الکوکب الدري، و شجرة طوبي، نگاشته است. در مقدمه از آن دو ياد کرده و کتاب مورد بحث را «معالي السبطين في احوال الحسن والحسين(ع)» ناميده است. کتاب در دو جزء و در يک مجلد قطور تأليف شده که تنها سي‏ونه صفحه از جزء اول دربارة امام حسن مجتبي است که در دوازده مجلس تنظيم شده است و در آخر هر مجلس پس از سخنان کوتاهي دربارة امام مجتبي(ع) بالاخره به عاشورا و امام حسين(ع) گريز زده است. از صفحه 39 به بعد و سراسر جلد دوم نيز يک سره پيرامون عاشورا و عزاداري و روضه‏خواني است.

تحريفهايي که هنگام بحث از کتابهاي پيشين شمرديم، در اين کتاب توسعه يافته، به توالد و تکاثر رسيده‏ اند. مؤلف معالي در ضمن بازتوليد تحريفهاي پيشين، خود نيز با نقل اخبار و حکايات غير مستند، ده‏ها تحريف ديگر به آنها افزوده است.

مؤلف خود را حتي ملزم به اين نمي‏داند که سخنانش را از کتابها نقل کند و يا منبع و مأخذ حرفش را اگرچه با اشارتي مختصر، يادآوري کند. چندين صفحه را گاه فقط با عبارت «في الخبر» يا «قالوا» و يا «وفي بعض الکتب» روايت مي‏کند، و مواردي که مآخذ و منابع خود را نام مي‏برد، بيشتر از کتابهاي نامعتبر و غير مستند است که در اين ميان بيشترين سهم را اسرار الشهادة دربندي و منتخب طريحي و بحارالانوار دارند. افزون بر اين سه کتاب، مآخذ ديگرش نيز در سطح آنها و يا حتي کمتر از آنها ديده مي‏شوند؛ مانند روضة الشهداي کاشفي؛ نورالعين؛ معدن البکاء؛ تظلم الزهراء؛ ايقاد القلوب که به واسطه آن از نورالعين نقل مي‏کند؛ منتخب التواريخ؛ کامل التواريخ؛ کشکول بحراني؛ روضة الصفا؛ رياض الشهاده؛ مدينة المعاجز؛ عوالم؛ مقتل منسوب به ابي‏مخنف؛ ناسخ التواريخ؛ انوار الهدايه؛ التبر المذاب و مهيج الاحزان.

و گاهي نيز از مناقب؛ الارشاد؛ الامالي؛ عدة الشهور؛ کبريت احمر؛ خصائص الحسينيه؛ نفس المهموم و سفينة البحار نقل کرده است.

شهيد قاضي طباطبايي را دربارة معالي السبطين، سخني است که نقل آن خالي از فايده نيست. ايشان مي‏نويسد:

«به نقليات کتاب معالي السبطين از هر جهت چندان اعتماد نيست؛ مگر اينکه مدارک و مصادر نقليات خودش را نشان داده و ذکر کند. ازکتبي نيست که آن را بتوان مدرکِ نقل، قرار داد. با مؤلف آن مرحوم آقاي حاج شيخ مهدي مازندراني(ره) آشنايي و مکاتبه داشتم و در کتاب نام برده‏اش صحيح و ضعيف را به هم آميخته و بر ناظر بر کتابش لازم است که دقت کند و صحيح را از سقيم در آن کتاب، تشخيص دهد.»[62]

اما اخبار ساختگي و تحريف شده، و يا روايتهاي ضعيف و بي‏سند و مدرک، در معالي السبطين بسيار است براي نمونه به اخبار زير ارجاع داده مي‏شود:

1. خروج شاهانه امام حسين(ع) از مدينه و تفصيل دبدبه و کبکبه، خدم و حشم، زيورآلات و عطريات کاروان، با عبارت: «اقول قد وجدت في بعض الکتب» (ج 1، ص 134)؛

2. پراکنده شدن ياران امام حسين(ع) در شب عاشورا، به نقل از نور العين آن هم به واسطة ايقاد القلوب (ج 1، ص 208ـ209)؛

3. شهيدي به نام «وهب بن عبدالله بن حباب الکلبي» (ج 1، ص 237)؛

4. افسانة پناه بردن امام حسين(ع) به حضرت ابوالفضل در روز عاشورا، به نقل از منتخب التواريخ و با استناد به رؤياي شاعرانة شيخ کاظم اُزري (ج 1، ص 269)؛

5. افسانة عروسي قاسم (ج 1، ص 279)؛

6. «اسقوني شربةً من الماء» به نقل از منتخب طريحي (ج 2، ص 7)؛

7. نسبت بي‏خبري به امام سجاد(ع) در ضمن خبر مجعولي که مي‏گويد: امام سجاد(ع) از يک‏يک ياران و خويشان پرسيد و امام حسين(ع) در جواب هر بار گفت: کشته شد. کشته شد. و بالاخره گفت که جز من و تو مردي نمانده است. البته به نقل از الدمعة الساکبه (ج 2، ص 11ـ12) و…

بخش دوم: کتابهاي تحريف‏ستيز و تحقيقي

ممکن است که در نگاه نخست چنين به نظر رسد که عنوان «تحريف‏ستيز» در اينجا مبالغه باشد، امّا با مطالعة کتابهايي که در اين بخش شناسايي مي‏شوند، خواهيم ديد که به راستي نويسندگان اين‏گونه کتابهاي کم‏نظير و پر بار، در ستيز با دروغهاي پر فروغ و اکاذيب مقدّس انگاشته شده، جهاد اکبر کرده‏ اند. انصاف را که مقابله با جاهلانِ مقدس‏مآبي که گرفتارِ جهل مرکّب‏اند و به نوعي مغلوبِ نفسِ جمعي خويش‏اند، کمتر از جهاد با نفس فردي نيست، و بر خلاف جهت امواج پر خروش و پريشان در درياي آشفته و طوفاني، شنا کردن، کاري بس سخت و توان‏فرساست. دانشوران دردآشنايي که در اين دايرة هول‏انگيز، دل به دريا زده‏ اند، بسيار اندک شمارند؛ بر خلاف کتابهاي مربوط به بخش پيشين (کتابهاي تحريف‏ساز) که براي هر يک، صدها مثل و مشابه مي‏توان يافت، آثار تحريف‏ستيزان، هر کدام به نوبة خود بي‏نظير و نايابند؛ تا آنجا که به سختي مي‏توان سه يا چهار کتاب را در اين بخش شناسايي کرد.

چنان مي‏نمايد که اين کتابهاي محدود ـ امّا مبارک و بس مفيد ـ در ميان چنان دريايي خشمگين و آشفته‏اي، تنها کشتيهاي نجاتي هستند که شناخته شده‏ اند، و نشر روزافزون اين قبيل کتابها لازم و ضروري‏اند، امّا بي‏گمان کافي نيستند؛ زيرا ويرانه‏اي را که کتابهاي تحريف‏ساز ساخته‏ اند با يکي دو گل، گلستان نمي‏شود. با اين آرزو که در آيندة نزديک، شاهدِ ده‏ها اثر علمي ـ تحقيقي در وادي تحريف‏شناسي عاشورا باشيم. معدود کتابهاي اين بخش را به ترتيب تاريخي برمي‏رسيم:

1. لؤلؤ و مرجان[63]

اسم کامل کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پلّة اوّل و دوّم منبرِ روضه‏‏خوانان است و آخرين اثر از آثار حسين بن محمدتقي نوري طبرسي (1254ـ1320ق) است كه آن را در سال 1319ق نوشته است.[64] از آنجا كه نويسندة لؤلؤ و مرجان، گردآورندة آخرين مجموعة حديثي شيعه ـ يعني كتاب مستدرك وسائل الشيعه ـ است، او را «خاتم المحدّثين» وصف كرده‏ اند. پيشتر با نام «ميرزاي نوري» يا «حاجي نوري» شناخته مي‏شد، امّا در روزگار ما بيشتر به اسمِ «محدّث نوري» نامبردار است.

محدّث نوري در عصر خود، افزون بر حديث‏پژوهي در علم رجال و كتاب‏شناسي نيز سرآمد بود و شاگردان موفّق و تأثيرگذاري را نيز در مكتب حديثي ـ علمي خويش، تربيت كرد كه از ميان آنان، محدّث قمي در علم حديث و رجال و دعاشناسي نام او را و آثار او را همواره، گرامي مي‏داشت و آقا بزرگ تهراني در كتاب‏شناسي و تراجم‏نگاري، پيوسته او را ثنا مي‏گفت و هر دو خود را هميشه شاگرد و پيرو او مي‏دانستند و بر اين پيروي و شاگردي مي‏باليدند كه اينك اين حقيقت از جاي جاي آثار آن دو بزرگوار به وضوح پيداست.

در توفيق محدث نوري همين بس كه شاگرداني چُنان بزرگ و وفادار داشته است كه به دو بزرگوار از آنان اشارتي رفت، امّا در اخلاص و پارسايي محدث نوري، ترديدي نيست كه همگان، حتي مخالفانِ سرسخت او، از خلوص و تقوا و صداقتش، فراوان سخن گفته‏ اند و همگي به اتفاق، وثاقت و راستي او را ستوده‏ اند.

محدّث نوري افزون بر اين همه در ارادتمندي به ساحت مقدّس امام حسين(ع) نيز مشارٌ بالبنان بود. در خانه خود، هر هفته جلساتي را برپا مي‏داشت كه دانشوران، نويسندگان، واعظان و ديگران در آن گرد هم مي‏نشستند. در معارف اسلامي، بحث و فحص مي‏كردند و بيش از همه از اهل‏بيت اطهار، به ويژه از امام حسين(ع) سخن مي‏گفتند و در نهايت نيز به ياد عاشورا، خالصانه و عالمانه مي‏گريستند. حتّي رسم پياده‏روي و زيارت دسته‏جمعي از نجف تا كربلا را او دوباره ـ پس از آنكه به فراموشي سپرده شده بود ـ زنده كرد تا بالاخره در آخرين سفرش به كربلا بيمار شد و جان سپرد.

منظور از اندكي تفصيل در اينجا بيان شرح حال و آثار محدث نوري نيست كه اين كار در جاي خود شده است،[65] بلكه مراد آن است كه يادآوري گردد كه محدّث نوري چنان بود كه پس از نيم قرن و اندي تحصيل و تحقيق به نيكي دريافت كه اينك نه به مصائب عاشورا كه بايد بر تحريفات عاشورا گريست و بر اين همه توهين و تحقيري كه توسط دوستان نادان دربارة امام حسين(ع) روا داشته مي‏شود، ندبه و زاري كرد و تا دير نشده است، بايد كاري كرد؛ زيرا اين تحريفات، مدام در حال توالد و تزايد پيش مي‏روند. تحريف‏سازان روز به روز تحريف تازه‏اي مي‏سازند و هر چه زمان پيش مي‏رود از هر تحريفي، تحريف ديگري زاده مي‏شود. عجبا تو گويي، موش در اين خانة بي‏صاحب، افتاده است و مدام زاد و ولد مي‏كند! دريغا دردي را كه محدّث نوري صد و اندي سال پيش دريافت و دردمندان و طبيبان را از اين بيماري مُسري و كشنده آگاه ساخت و هشدار داد، امروز كم كساني هستند كه درمي‏يابند و كمتر از آنها كساني هستند كه از آن مي‏نالند و يا كاري مي‏كنند كه بايد بكنند.[66]

باري مثل اينكه از بابِ «يخرج منهما اللؤلؤ والمرجان» پس از عمري غوّاصي كردن در دو درياي كتابشناسي و مردم‏شناسي بود كه محدّث ما اين دُرّ گرانبها را به دست آورد و با عنايت به گران‏ارجي و كميابيِ «اخلاص» و «صدق» كتاب كيميا اثر خويش را «لؤلؤ و مرجان» ناميد.

لؤلؤ و مرجان در دو فصل مفصّل، از دو پيش شرط لازم و ضروري براي عاشوراپژوهي و عزاداري، سخن مي‏گويد: اوّل از اخلاص و در فصل دوم با تفصيل بيشتري از صداقت، سخن مي‏راند.

پس از آنكه در مقدمه بر «ثواب گريستن و گرياندن در عزاي امام حسين(ع)» تأكيد شده، از تاريخ روضه‏خواني سخن رفته و تعريفي طنزگونه از روضه‏خواني شده بود.[67] در فصل نخست (فصل اخلاص) از مفاسد ريا بحث شده است و با عنايت به آيات قرآن و سخنان معصومان، خطرهاي ريا در روضه‏خواني به ترتيب زير نشان داده شده است:

1. محروم ماندن از پاداش معنوي و الهي؛

2. گرفتار تزوير و نفاق شدن؛

3. به دامِ «شرك خفي» (خودخواهي و خودنمايي و خود خداانگاريِ مرموز و پنهان) در افتادن؛

4. دين به دنيا فروختن؛

5. دوگانگي و تضادّ در گفتار و كاركرد.

در ضمن از چگونگي «ارتزاق از راه دين» و مزدورانه روضه‏خواني كردن و «حرام بودن مزدخواهي در عبادت» مباحث مفيدي به ميان آمده است كه با تنبيه و توبيخ شديد روضه‏خوانان رياكار و دين‏فروش، نوشته شده است. در پايان فصل، با عنوان «چند تنبيه»، نخست اين پرسش به پيش كشيده شده است كه آيا رياكاري در عزاداري مي‏تواند جايز باشد؟! كه ضمن تخطئة اين تصوّر باطل، تحريف رايجي كه در ترجمه و توضيح «تباكي» متداول و معروف است، يادآوري مي‏گردد و سپس با مراجعه به متون حديثي، تفسير و ترجمة صحيحي از تباكي، ارائه مي‏شود؛ آن چنانكه كه ديگر شائبة تزوير و ريا پيش نمي‏آيد و تباكي را از تصنّعي و تكلّفي بودن مي‏رهاند (ص 39ـ34).

در تنبيه دوم و سوم نيز، به ترتيب از «حرام بودن دروغ و افسانه‏سازي در روضه‏خواني» و از «وظيفة بانيان و عزاداران در گرامي‏داشتِ روضه‏خوانان و مادحان حسيني» سخن گفته شده است كه با آوردن روايتهايي در تكريم شاعرانِ مرثيه‏سرا همچون كميت اسدي و دعبل خزاعي، توضيح داده شده است.

امّا در فصل دوم كه بيش از سه چهارم كتاب را دربرمي‏گيرد، از شرط دوم، يعني درستي و راستگويي، سخن گفته شده است كه در پنج مقام و چند تنبيه و يك خاتمه به سامان رسيده است. در مقام اوّل با مراجعه به آيات قرآن و احاديث و اخبار، ضرورت صدق نشان داده شده و راستگويي از زبان دين، ستوده شده است و به اين ترتيب، همگان به ويژه مادحان اهل‏بيت و عاشقان امام حسين(ع)، پيش از هر چيز به راستي و درستي فراخوانده شده‏ اند كه:
عشق، خصم كمي و كاستي است
عشق در اصل همان راستي است

مقام دوم «در مذمّت دروغ گفتن و مفاسد آن در دنيا و آخرت» است كه نخست با ده دليل «بدتر بودن دروغگويي از شراب‏خواري» نشان داده شده است و سپس با آوردن ده‏ها شاهد از قرآن و حديث، چهل مفسده از مفاسد دروغگويي، يادآوري مي‏شود. در مقام سوم نيز به همان ترتيب پيشين از دروغ بستن بر خداوند و رسول خدا و ائمه طاهرين(ع) سخن رفته كه «بزرگترين گناه» و «ستم بزرگتر» است و از هر بدي، بدتر آنكه انسان، خودخواهي خود را با خرج كردن خدا، ارضا كند:

حافظا مي خور و رندي كن و خوش باش ولي
دام تزوير مكن چون دگران قرآن را

اما در مقام چهارم، از اقسام و انواع دروغ و از حكم شرعي و وضعيِ هر يك به تفصيل سخن گفته و در ضمن، مباحث مربوط، مثل «دروغ مصلحت‏آميز»، «توريه»، «زبان حال» و… مطرح شده و در هر حال، ساختن روايت، گناه و حرام دانسته شده است كه «جعل حديث به هيچ وجه جايز نيست» و در مقام پنجم از مراتب صدق و صادقان، سخن رفته كه «صدق لسان» (راستگويي) از نازلترين درجات آن است كه هر كه اين نيز ندارد عدمش بِهْ ز وجود.

در پايان اين بخش نيز چند تنبيه دارد كه به اين ترتيب است:

1ـ لزوم تفحّص كامل در نقل ثقه؛

2ـ اعتبار مؤلف، دليل بر اعتبار كتاب نيست؛

3ـ تشبيه دروغ‏سازي برخي روضه‏خوانان به مسناي يهوديان؛

4ـ علل تحريف و دروغ‏سازي در وقايع عاشورا.

بالاخره در خاتمه كتاب به اين پرسش، پاسخ داده شده كه تكليف مردم در برابر روضه‏هاي دروغ و روضه‏خوانهاي دروغ‏پرداز چيست، و پاسخ محدّث نوري با عنايت به آية شريفة «واجتنبوا قول الزور»[68] و آيات و احاديث ديگر، چنين است كه از آنها دوري بايد و شنيدن سخنانشان نشايد: فاعرض عنهم حتّي يخوضوا في حديث غيره».[69]

محدث نوري در لؤلؤ و مرجان به ساختگي بودن برخي اخبار مشهور، همچنين به دروغ بودن بعضي از روضه‏هاي بسيار معروف و گريه‏آور، تصريح كرده است كه فهرستي از آنها را در اينجا به اجمال مي‏آوريم:

1ـ در داستان ليلا مادر علي‏اكبر به امام حسين(ع) بسته‏ اند كه از زبانِ رسول خدا بگويد كه «دعاي مادر در حق فرزند، مستجاب مي‏شود.» به اعتقاد محدث نوري اين داستان «تا آخر آن، تمام دروغ است.» (ص 90) و راستي مگر مادري مي‏توان يافت كه فرزندش را دعا نكند؟!

2ـ «خبر مجعول و آن دروغي كه به زبان عربي» در قتلگاه از زبان امام حسين(ع) خطاب به خواهرش زينب، «نقل كنند كه: فرمقها بطرفه فقال لها: أخيّة ارجعي إلي الخيمة فقد كسرت قلبي، وزدت كربي ـ الخ.» (ص 90).

3ـ «حضرت چند حمله كرد در روز عاشورا و در هر حمله ده هزار نفر را كشت!» (ص 90)

4ـ دنباله‏اي كه به دروغ به آخر زيارت وارث بسته‏ اند كه البته اصل زيارت وارث «از زيارات مأثورة معتبره است» اما از «السلام علي ابيضكم وعلي اسودكم…» به بعد را «عوام كالأنعام بر آن مي‏افزايند» كه افزون بر «جسارت ارتكاب بر بدعت و جسارت افزودن بر فرمودة امام(ع)»، «متضمن چند دروغ واضح است.» (ص 98ـ97).

5ـ كتاب «مفتاح الجنان، جمع كردة بعضي عوام» است. (ص 98).

6ـ دربارة محل دفن حُرّ بن يزيد رياحي و «آنچه گويند در سبب بيرون بردن حُرّ از ميان شهدا و دفن كردن او در آن موضع، پس داخل در مجعولات و بافته‏هاي دروغگويان است.» (ص 100ـ99)

7ـ «در داخل مسجد، جايي را معين كردند و مختار را در او [آنجا] دفن كردند و تصديق آن را از علما نقل نمودند، تمام دروغ مجعول» است (ص 100)

8ـ چند نمونه از اعمال خرافي و «بدعتهاي محتقره، مثل غسل اويس قرن و آش ابوالدرداء»
و… (ص 101).

9ـ «حال هاني [بن عروه] تاكنون درست مكشوف نشده و نزد عُلما هنوز به حدّ وثاقت
نرسيده.» (ص 102).

10ـ «رسيدن اهل‏بيت در اربعين به كربلاي مُعلّي به نحوي كه سيد در لهوف ذكر نموده، منافي است با امور بسيار و جمله‏اي از اخبار و تصريح جمعي از علماء اخيار.» (ص 145).

محدث نوري در اين باره به تفصيل بيشتري سخن مي‏گويد و آن را با آوردن هفت دليل و چندين شاهد و قرينه، مردود مي‏داند (ص 155ـ143). از جمله اينكه راوي داستان، مجهول است. سيد ابن طاووس هم كه آن را در لهوف آورده «در اوائل تحصيل و سنّ شباب، تأليف نموده بود»(ص 144) امّا، «بعد از مدّتي خود ملتفت به بعضي از خرابيهاي اين نقل از آن راوي مجهول شده، لهذا در كتاب اقبال[70] در اعمال روز بيستم صفر بعد از اشاره به آنچه در لهوف سابقاً نوشته بود، فرموده كه اين بعيد است.» (ص 145).

11ـ عطيّة كوفي، غلام مملوك جابر بن عبدالله انصاري نبود، بلكه خود «محدّث» و «تابعي» بود (ص 155). محدّث نوري در اين مورد، در ادامة بحث پيش، مي‏نويسد: «اخبار جزمي روضه‏خوانان به وقوع اين واقعه به مجرّد كلام مذكور، كاشف از نهايت جهل و تجرّي است و كاش به همان چند سطر لهوف يا مقتل ابي‏مخنف قناعت مي‏كردند و آن را مانند ريشة درخت در زمين شورزار قلبِ ويران نمي‏كاشتند، آنگاه اين همه شاخه و برگ از او نمي‏رويانيدند. پس از آن اين همه ميوه‏هاي گوناگون اكاذيب از آن نمي‏چيدند، و از زبان حجت بالغة خداوند، حضرت سجاد(ع) اين همه دروغ در وقت ملاقات خيالي با جابر نقل نمي‏نمودند.

كار به آنجا رسيده كه عطية كوفي محدثّ تابعي را غلام مملوك جابر انصاري مدني كردند.» (ص 155).

12ـ داستان هاشم مرقال ـ از شهداي جنگ صفّين ـ در كربلا و عاشورا بنا به نقل ملا مهدي نراقي در محرق القلوب و اينكه «در اين كتاب [محرق القلوب] مطالب منكره يافت مي‏شود كه ناظر بصير، از نوشتن چُنان عالمي چنين مطالبي را متعجّب مي‏شود» (ص 157ـ156) و «شبهه‏اي در كذب آنچه در محرق و قبل از او در روضة كاشفي است، نيست» (ص 157).

13ـ «قصة مجعولة» فضل بن علي، برادر ساختگي امام حسين و افزودن آن به شهداي كربلا (ص 157).

14ـ ترجمة غلط «مولي» به «غلام» در عبارت «وجاء عابس بن شبيب الشاكري ومعه شوذب مولي شاكر» (ص 158).

15ـ انتقاد شديد از فاضل دربندي و كتابش اسرار الشهادة و اينكه «اين كتاب در نزد علماء فن و نقّادين احاديث و سِيَر، بي‏وقع و بي‏اعتبار، و اعتماد بر آن كاشف از خرابي كار ناقل و قلّت بصيرت اوست» (ص 161).

16ـ داستاني كه مي‏گويد امام حسين(ع) چون پادشاهان با دبدبه و كبكبه، با خدم و حشم از مدينه خارج شد كه «هر سطر آن مشتمل است بر چند دروغ» (ص 168).

17ـ پيمان بستن اصحاب به رهبري حبيب بن مظاهر در شب عاشورا بر اينكه نگذارند كه فردا كسي از بني‏هاشم پيش از ايشان به ميدان رود و صدر و ذيل داستان كه شاخه و برگ زيادي دارد و «واضعش را در اين فن [جعل حديث] مهارتي بود تمام» (ص 170).

18ـ اتّهام بي‏خبري به امام زين‏العابدين(ع) با جعل قصه‏اي كه به صورت پرسش و پاسخهاي مفصّلي ساخته شده است و در پايان از زبان امام حسين(ع) مي‏گويند كه فرمود: بدان در ميان خيمه‏ها غير از من و تو مردي نمانده! (ص 170).

19ـ خبر عجيبي كه مي‏گويد به هنگام وداع و عزم ميدان، چون كسي نبود امام را سوار اسبش كند، پس حضرت زينب آن حضرت را سوار كرد! «و بر حسب تعدد منابر، مكالمات بسيار، بين برادر و خواهر ذكر مي‏شود و مضامين آن در ضمن اشعار عربي و فارسي نيز درآمده و مجالس را به آن رونق دهند و به شور درآرند. والحق جاي گريستن است، امّا نه بر اين مصيبت بي‏اصل، بلكه در گفتن چنين دروغ واضح و افتراء بر امام(ع) در بالاي منبر، و نهي نكردن آنان كه متمكنند از نهي كردن، به جهت بي‏اطلاعي يا ملاحظة عدم نقص در بعضي شئونات، و متمكّن نبودنِ ضعيف‏الحال از عرض كردن به آن گويندة بي‏انصاف كذّاب كه اي متجرّي بر خداوند جبّار، نه در مقاتل معتمده موجود است…» (ص 170).

20ـ اسب خاصّه رسول خدا(ص) را كه امام حسين(ع) در روز عاشورا در زير پا داشت «مُرتجز مي‏گفتند كه در السنة عوام به ذوالجناح معروف شده» (ص 170).

21ـ از همين اقسام دروغ است آن عبارتهاي سوزناكي كه مي‏گويند حضرت زينب به بالين برادرش در قتلگاه مي‏گفت: «أأنت أخي، أأنت رجائنا، أأنت…» (ص 171).

22ـ داستان گريه‏آوري كه مي‏گويد: در يك روز دوبار امام سجاد(ع) از گريه بي‏هوش شده بود، ابوحمزة ثمالي آمد و به او تسلّي داد و نصيحتش كرد! «و اگر خبر اصل مي‏داشت براي مجالسِ مصيبت، بسيار با فايده بود.» (ص 171).

23ـ و بالاخره آن قصه جعلي كه از زبان هشام بن الحكم ساخته‏ اند تا امام صادق(ع) را به خيال خودشان به آستانة تكيه‏ها و حسينيه‏ها «محل كشفها» بكشانند و او را چون «جامه‏اي» عبا بر سر، در روي زمين اندازند! (ص 172).

24ـ قصّه زعفر جنّي و افسانه عروسي قاسم (ص 184ـ183).

25ـ مبالغة عجيب و غريب در افزودن به شمار سپاه يزيد (ص 185ـ184).

26ـ شعري را:
يا كوكباً ما كان اقصر عمره
وكذلك عمر كواكب الاسحار

كه ابوالحسن تهامي از شاعران سدة چهارم و پنجم در سوگ فرزندش سروده بود، «صريحاً
[نه به عنوان زبان حال] در بالاي منبر نسبت مي‏دهند به حضرت كه در بالاي سر جناب علي‏اكبر خواند و خود در بعضي از كتابهاي بافتة جديده ديدم» (ص 191).

27ـ داستان جنگ ابوالفضل العباس در صفّين (ص 191).

28ـ قصّة آب آوردن ابوالفضل در كودكي (ص 191).

مرحوم محدّث نوري، داستانهاي عبرت‏آموز و طنزآميزي را نيز در جاي جاي كتاب آورده است كه در اينجا مجال نقلش نيست. شهيد مطهري بعضي از آنها را در سخنرانيهاي خود نقل كرده كه بارها در كتاب حماسه حسيني منتشر شده‏ اند.

چشم اندازي به تحريفات عاشورا

آقاي مصطفي درايتي، كتاب لؤلؤ و مرجان را تحقيق كرده و همراه با تعليقات و پاورقيهاي مفيد و مفصّلي، منتشر ساخته است كه حواشي ايشان اگر به صورت مستقل، منتشر شود، خود كتاب سودمندي خواهد بود. آقاي درايتي كار پر بار خود را با عنوان «چشم‏اندازي به تحريفات عاشورا: لؤلؤ و مرجان» منتشر كرده است. ايشان در پيش درآمدي كه بر كتاب نوشته، به تفصيل از مقام ثبوتي و اثباتي معصوم و فرقهاي آن دو مقام سخن گفته و در جاي جاي كتاب نيز تحقيقات كارآمدي را ارائه كرده است كه به برخي اشاراتي مي‏رود:

1ـ داستان دزد راهزني كه از غبار خاك پاي زائران كربلا از جهنم رهيد و بهشتي شد. (ص 80ـ79).

2ـ حكايت مهلاً مهلاً و بوسه بر زير گلوي امام حسين(ع) به هنگام وداع آخرين (ص 154).

3ـ داستان دختر امام حسين(ع) به هنگام وداع كه نوازش دختر مسلم بن عقيل را به ياد پدرش آورد. (ص 155).

4ـ دربارة «زبان حال». (ص 200ـ199)

5ـ «اصل جريان فاطمة صغري در مدينه و مرغ، دروغ است و مأخذ معتبري ندارد». (ص 199)

6ـ نقل وقايع مشكوك، چگونه است و پاسخ علامة شعراني در اين باره كه بسيار عالمانه و مفيد است (ص 214ـ212).

7ـ بحثي پيرامون كتاب محرق القلوب كه «اقتباسي از روضة الشهداء كاشفي است» (ص 244).

8ـ افسانة بستن پاهاي امام سجاد(ع) از زير شكم شتر تا نيفتد كه «ناقل اصلي آن مرحوم دربندي در اسرار الشهادة است كه وضع اين كتاب معلوم است.» (ص 265)

9ـ انتقادي از كتاب حماسه حسيني و دفاع از كتاب لؤلؤ و مرجان. (ص 266)

10ـ استناد روضه‏خوانان به خواب و رؤيا به جاي تاريخ و روايت. (ص 272)

11ـ پژوهشي پيرامون حسين بن حمدان جنبلاني كه به گفتة علامة حلّي: «مذهبش فاسد و خودش كذّاب است و داراي مقاله و عقيدة ملعونه است.»(ص 283 به نقل از خلاصة الرجال، ص 217) و «اكثريت علماء رجال، بل همة آنان او را به شديدترين وجهي كه تصوّر شود، طعن‏زده، وي را به دروغگويي و فساد مذهب وصف كرده‏ اند.» (ص 283 به نقل از رياض العلماء 2/51) با اين همه «همين فرد، ناقل داستانهايي در حادثة عاشورا است كه امروز برخي از آنها بسيار معروف است.» (ص 285)

12ـ با اين همه تحريفات چه بايد كرد؟ (ص 296ـ294)

13ـ نكاتي چند «در جهت ساماندهي شايسته و هدايت صحيح مجالس ديني». (ص 307ـ315)

14ـ نقش مردم و شنودگان در ترويج تحريفات و تشويق روضه‏خوانانِ تحريف‏پرداز. (ص 304ـ307)

آقاي درايتي در پايان پيش درآمدي كه بر كتاب نوشته است، از محدّث نوري و كار او (لؤلؤ و مرجان) به تكريم ياد كرده و گفته است:

«اگر ما در آينده، شاهد چند اثر جدّي همچون لؤلؤ و مرجان، از عالمان بزرگوار باشيم، دامنة سخنان بي‏مأخذ و دروغهاي شاخدار كاسته خواهد شد؛ ولي اگر بنا باشد، همه در خلوت، سخن را تأييد كنند، ولي همّت و جرأتي به خرج ندهند، بايد هر سال بيش از سال قبل شاهد آلوده‏سازي اين فرهنگ باشيم و حتماً در برابر اهل‏بيت(ع) مسؤول خواهيم بود.»[71]

پس از انتشار لؤلؤ و مرجان، بسياري از دانشوران و كتاب‏شناسان، هر كدام به نوعي آن را ستوده‏ اند. واعظ خياباني (1282ـ1367ق) نويسندة وقايع الايام و علماي معاصرين در جايي مي‏نويسد:

«اگر كتاب لؤلؤ و مرجانِ علامه نوري ـ قدّس الله نفسه وشكر مساعيه الجميله ـ به نظرت برسد مبادا بدت بيايد و بگويي كه چرا به اين درجه به روضه‏خوان پيچيده شده، زيرا كه اين احقر آن كتاب مستطاب را من البدو الي الختم ملاحظه و مطالعه كردم؛ ابداً كاري با روضه‏خوان راستگو ندارد…، آن بزرگوار، وحيد دهر و فريد عصر خود بود و در عهد خود، مجلسي زمان خودش بوده و در ترويج شرع مبين و تهذيب معالم دين سيّد المرسلين و تأليف و تصنيف آثار و مطالب علماء ماضين و تحصيل كتب و رسائل متقدّمين و متأخّرين آنچه لازمة جدّ و جهد بود، مبذول داشته…، طول باع و كثرت اطّلاع و مزيد بصيرت و خُبرت او، در هرگونه مطالب، اظهر من الشمس و ابين من الأمس است، و مؤلفات و مصنّفاتش به اعلي صوت بدين مطلب، ندا مي‏كند. باري شأن همچنين عالم، اجلّ از اين است كه غرض و عنادي با كسي داشته باشد، بلكه همة تعرّضات و كنايه و مثلش از براي روضه‏خوان دروغگو است…، و انصاف نيست كه لؤلؤ و مرجان را ارزان و فراوان شمرد؛ زيرا كه در خزينة هيچ پادشاهي اين‏گونه لؤلؤ و مرجان يافت نمي‏شود. آن را مكرّراً مطالعه و ملاحظه كن و در مضامينش درست تأمّل و غوص كن و در بحار مطالبش به تفصيل تعمّق و غور بنما.  اين‏گونه اطلاعات و تحقيقات و تأليفات، كار هر بافنده نيست. اطّلاع از وضع كتاب لهوف و منتخب و ابي‏مخنف و اسرار الشهادة و مخزن و مُحرق و غيرها و دانستن صحّت و سقم و قوّت و ضعف مطالب آنها هر يك عمري به دست مي‏آيد، [حالا] شخصي در نيم سطر به ما بگويد چرا قدر آن را ندانيم و حق او را ضايع بكنيم؟»[72]

ملا علي خياباني در ادامة سخنش همچنان محدّث نوري را مي‏ستايد و از لؤلؤ و مرجان، دفاع مي‏كند و در ضمن از تأثير گستردة كتاب در ميان مردم و علماي معاصرش ياد مي‏كند كه در تهران و تبريز با مجادلات و زد و خوردهاي تندي نيز همراه بوده است.[73]

استاد مرتضي مطهري هم آن چنان لؤلؤ و مرجان را مي‏ستايد كه بيشتر و بهتر از آن متصوّر نيست. در جايي مي‏گويد:

«فوق‏العاده كتاب خوبي است.»، «چنين كتابي شايد در دنيا وجود نداشته باشد. عجيب اين مرد تبحر به خرج داده است!»[74]

وي مي‏گويد: «كتاب لؤلؤ و مرجان از مرحوم حاجي نوري (رضوان الله عليه)، درست يك قيام به وظيفة بسيار مقدّسي است كه اين مرد بزرگ كرده است؛ مصداق قسمت اول اين حديث است كه: اذا ظهرت البدع فليظهر العالم علمه.»[75]

يكي از محققان معاصر كه خود دانشوري انديشمند و كتاب‏شناسي نكته‏سنج و تيزبين است، سخني در اين باره دارد كه نقل مي‏شود:

«لؤلؤ و مرجان نخستين كتابي است كه دربارة اصلاح روضه‏خواني و پاكسازي آن نوشته شده است. اين كتاب، به لحاظ خرافه‏زدايي، مانند كتاب التنزيه في اعمال الشبيه، از علامه سيد محسن امين است؛ يعني همان‏گونه كه امين در التنزيه عهده‏دار خرافه‏زدايي از عزاداري و پاكسازي آن شده، حاجي نوري در لؤلؤ و مرجان عهده‏دار خرافه‏زدايي از روضه‏خواني و اصلاح آن شده است. با اين تفاوت كه اولاً فضل تقدّم در خرافه‏زدايي از آن مؤلف لؤلؤ و مرجان است؛ اما رسالة التنزيه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردّيه‏هاي متعددي نوشته شد.»[76]

تأثير لؤلؤ و مرجان را در آثار دانشوراني كه محدّث نوري، استاد يا شيخ روايتي آنها بود، بيشتر مي‏توان ديد. مانند محدّث قمي (شيخ عباس قمي)، محمدتقي ارباب، سيد محسن امين و شيخ حسين كاشف‏الغطاء كه هر يك پس از محدّث نوري، به پيروي از او، تحريف‏زدايي از تاريخ عاشورا و عزاداري را پي گرفته‏ اند. با اين تفاوت كه پژوهشهاي سيد محسن امين و محدّث قمي به صورت مفصّل و مستقل، منتشر شده است، اما پژوهشهاي محمدتقي ارباب ـ نويسندة الاربعين الحسينية ـ و كاشف الغطاء به صورت پراكنده و در ميان آثارشان نهفته است.

2. ثورة التنزيه[77]

سيد محسن امين عاملي كه بيشتر با كتاب بزرگش اعيان الشيعه، شناخته مي‏شود، دربارة امام حسين(ع)، عاشورا و عزاداري چندين كتاب نوشته است كه به ترتيب نام برده مي‏شود:

1. لواعج الأشجان / 1329ق؛

2. الدرّ النضيد في مراثي السبط الشهيد / 1331ق؛

3. اصدق الاخبار في قصّة الأخذ بالثار / 1331ق؛

4. المجالس السنيّه، در پنج جلد / 1345ـ1340ق؛[78]

5. اقناع اللائم علي إقامة المآتم / 1344ق؛

6. التنزيه لأعمال الشبيه / 1346ق.

هر يك از اين كتابها، بيش از يك بار و بعضي چندين بار تجديد چاپ و همراه با تكميل و اضافات منتشر شده است كه التنزيه آخرينِ آنها و حاوي آخرين آراي سيد محسن امين در عاشوراپژوهي است. به اين ترتيب مي‏توان گفت كه پژوهشگران را لازم است در استناد به آثار پيشين سيد امين، التنزيه را پيوسته پيش چشم داشته باشند و آن كتابها را با اين كتاب بسنجند.

البته از اين سخن نبايد چنان پنداشته شود كه آثار پيشين امين، از نظر علمي ـ پژوهشي، چندان فربه و غني نيستند و يا مانند بسياري از مقاتل، تأليف صرف‏اند. اين پندار صحيح نيست؛ بلكه سيد محسن امين، همة اين كتابها را براي اصلاح و با تهذيب و تنزيه تاريخ عاشورا و امام حسين(ع) نوشته است تا آنجا كه از تحريفهاي پيش گفته شده، مشكل مي‏توان در ميان آنها يافت. سيد خود دربارة مفصل‏ترين آنها مي‏نويسد:

«والمجالس السنيّة إنّما ألّفناها لتهذيب قراءة التعزية واصلاحها من العيوب الشائنة والمحرّمات الموبقة من الكذب وغيره، وانتقاء الأحاديث الصحيحة الجامعة لكلّ فائدة.[79]»[80]

افزون بر المجالس السنيّه دربارة ديگر كتابهايش مي‏نويسد:

«أنّنا نسعي جهدنا ونصرف نفيس أوقاتنا وعزيز أموالنا في تأليف الكتب وطبعها ونشرها، …، قصداً لتهذيب الأحاديث التي تقرأ في اقامة العزاء من كلّ كذب وعيب وشينٍ، ليكون الذاكرون من الخطباء الذين تستجلب قراءتهم الأنظار و… مفخراً للشيعة، لا عاراً عليهم ولتكون قراءتهم عبادة خالصة من شوب الكذب الموجب لانقلابها معصيةً.[81]»[82]

سيد محسن امين هرگز از تحريفهاي عاشورا و عزاداري غافل نبوده و همواره از اين «گناه آشكار» و «معصيت كبيره» مي‏ناليد و تا مي‏توانست در تطهير شعائر حسيني از تحريفها و خرافه‏ها مي‏كوشيد و ديگران را نيز از اين فاجعة فرهنگي برحذر مي‏داشت؛ آن چنانكه پيشتر در ديباچة المجالس السنيّه، با عنوان «مقدمة مهمّه» نوشته بود:

«بيشتر ذاكران، احاديثي در مصائب و غير آن مي‏سازند كه هرگز مورّخ يا مؤلفي آنها را ننوشته است. بعضي از احاديث صحيح را مسخ مي‏كنند و يا متن آنها را كم و زياد مي‏كنند، زيرا كه تأثير كارشان را بر نفوس شنودگان كه به درستي و نادرستي اخبار نادانند، مشاهده مي‏كنند. تا آنجا كه همانها بر سر زبانها مي‏افتند و در محافل و انجمنها پذيرفته مي‏شوند و در ميان مردم، شهرت مي‏يابند بي‏آنكه بازدارنده‏اي باشد، و حال آنكه همين اكاذيب، اهل‏بيت(ع) را به خشم مي‏آورد و راه سرزنش را به روي عيبجويان بازمي‏كند. آنان (اهل‏بيت) با دروغگويي خشنود نشوند، كه خدا و رسولش نيز آن را نپسندند ايشان به پيروانشان گفته‏ اند كه براي ما زينت باشيد و بر ما ننگ نباشيد.

دروغ‏پردازان و كسي كه از آنها بپذيرد و يا تأييدشان كند، همگي گناه آشكاري را مرتكب شده‏ اند. فانّ الله لا يطاع من حيث يعصي ولا يتقبّل الله إلا من المتّقين، و دروغ از آن گناهان بزرگي است كه مهلك مي‏باشد، مخصوصاً اگر بر پيامبر(ص) و اهل‏بيت پاكش باشد.»[83]

اما كتاب مورد بحث كه بيشتر «رسالة التنزيه» و يا «التنزيه لأعمال الشبيه» خوانده مي‏شود، به تازگي به ضميمة چندين مقاله مربوط به كتاب و با نامِ «ثورة التنزيه» منتشر شده است كه ارجاعات ما نيز در اين مقاله به همين چاپ اخير خواهد بود. كتاب، افزون بر متن، حاوي مقاله‏هايي است با اين عناوين:

1ـ حركات الاصلاح عندالمسلمين الشيعه، به جاي مقدمه و از گردآورنده (محمدقاسم حسيني نجفي) است؛

2ـ مواقف من الرساله، از همو؛

3ـ سيدُ «العلويّين» و «الامويّين»، از جعفر خليلي؛

4ـ ارتفع إلي مصاف اكابر الرجال…؛ از حكمت هاشم، رئيس دانشگاه دمشق؛

5ـ الالتزام في فكر الامامين الشيخ محمد عبده والسيد محسن الامين، از محمدسعيد الرحيل؛

6ـ لو كان في الاسلام من مثله عدد الأنامل…؛ از وجيه بيضون؛

7ـ زعيم من زعماء الروحانيّة في هذا الشرق، از مجلة العرفان.

امّا تفاوت مهمي كه ميان لؤلؤ و مرجان و «رسالة التنزيه» ديده مي‏شود، از اين قرار است كه اولي فقط به اخبار ساختگي و روضه‏هاي دروغين مي‏پردازد. به عبارت ديگر بيشتر به باورها، و روضه‏ها و گفته‏ها معطوف است در حالي كه دومي پيشتر و بيشتر به كردارها و رفتارها (آداب عزاداري و روضه‏خواني) مي‏پردازد و در ضمن هم به احاديث ساختگي و تحريفات مشهور شده نيز اشارتهايي دارد كه در نيم صفحه مي‏نويسد[84] كه ما تفصيل آن را به اختصار مي‏آوريم:

1. از زبان امام حسين(ع) ساخته‏ اند كه در شب عاشورا، يكي پرسيد چرا از خيمه بيرون آمده‏ايد، در پاسخ گفت: «خرجتُ أتفقّد هذه التلاع مخافة أن تكون مظناً لهجوم الخيل علي مخيمنا يوم يحملون وتحملون».

سيد محسن امين بلافاصله مي‏پرسد: «اگر اين خبر، ساختگي نيست، پس ما را راه نمايند كه در چه كتابي اين حديث است؟ و در كدام روايت ضعيف يا صحيحي آمده است؟».

روضه‏خواناني كه اين خبر ساختگي را نقل مي‏كنند ـ از آنجا كه گفته‏ اند دروغگو را حافظه نباشد ـ آن را از «هلال» يا «هلال بن نافع» روايت كنند و هلال را از ياران بسيار نزديك امام حسين(ع) پندارند؛[85] غافل از اينكه كسي كه از ياران امام حسين(ع) بود، «نافع بن هلال» بود، نه هلال بن نافع كه از سپاه عمر بن سعد بود.

2. سخني كه از زبان شمر ساخته‏ اند كه به امام حسين(ع) گفت: «بعدك حياً يا ابن الخارجي»!

3. «أنّ البرد لا يزلزل الجبل الأصم ولفحة الهجير لا تجفف البحر الخضم»؟!

4. «أيّ جرح تشده لك زينب»؟!

5. «آمدن زين‏العابدين [از كوفه به كربلا] براي دفن پيكر پدرش با قبيله بني‏اسد.»

6. «گفت‏وگوي حضرت زينب(س) با ابوالفضل العباس آنگاه كه شمر براي او، و برادران مادري‏اش، امان‏نامه آورد.»

7. داستان درّة الصدف.

8. قصّه پرندگاني كه بالهاي خود را با خون امام حسين(ع) آغشتند و به مدينه رفتند تا فاطمه صغري از ديدن آنها، كشته شدن پدرش را فهميد.

سيد محسن امين پس از شمردن اين احاديث ساختگي يا داستانهاي دروغين، مي‏نويسد:

«أو غير هذه من الأحاديث الكثيرة التي تقرأ علي المنابر وهي من الكذب الصراح.[86]»[87]

انتشار رساله التنزيه در عراق و لبنان و ايران، بسيار كارآمد و تأثيرگذار بود. از طرفي دانشوران و انديشمندان را به بازخواني مقتل امام حسين(ع) و فرهنگ عاشورا و عزاداري فراخواند و از طرفي ديگر روضه‏خوانان و نوحه‏نويسان را به شدت، به جنب‏وجوش انداخت. اين دسته در حالي كه خود را «علوي» مي‏ناميدند، سيد محسن امين و تأييدكنندگان كتابش را «اموي» خواندند.[88]

شگفت اينكه در ميان دانشمندان نيز اختلاف افتاد. برخي چون شيخ احمدرضا و شيخ سليمان ظاهر، از علماي جبل عامل، و آيت‏الله سيد ابوالحسن اصفهاني، مرجع مقتدر وقت و جعفر الخليلي، نويسنده معروف، از نجف، و شيخ مهدي قزويني در شهر بصره، و سيد هبةالدين شهرستاني در بغداد، از سيد محسن و كتابش، جانبداري كردند، تا آنجا كه سيد ابوالحسن اصفهاني به حرمت برخي از اعمال خرافه‏اي در عزاداري و عاشورا، فتوا داد. بعضي ديگر نيز چون عبدالحسين شرف‏الدين و شيخ عبدالله سبيتي و شيخ مرتضي آل‏ياسين در صف مخالف بودند![89]

در هند و ايران هم قضيه از همان قرار بود كه در عراق و لبنان بود. ده‏ها كتاب و رساله در ردّ يا تأييد «رسالة التنزيه»، تأليف و منتشر شد. در ايران جلال آل‏احمد ـ گويا در نخستين تجربة قلمي و نويسندگي خويش ـ آن را به فارسي ترجمه و با عنوان «عزاداريهاي نامشروع» منتشر ساخت كه بلافاصله توسط بازاريان و روضه‏خوانان از بازار كتاب، گردآوري و سوزانده شد.[90] از آن پس هميشه ناياب بود تا ده سال پيش (1371ش) با همان عنوان (عزاداريهاي نامشروع) به سعي سيد قاسم ياحسيني در بوشهر، نشر شروه، تجديد چاپ و منتشر شد. اما مثل اينكه اين بار نيز به همان بلاي پيشين گرفتار آمد و كتاب بلافاصله پس از انتشار ناپديد و ناياب شد.

3. حماسة حسيني

اين كتاب، نخست در سال 1360 شمسي به كوشش محمدحسين حق‏جو، از پنج نوار سخنراني استاد مطهري، پياده و با نام «فريادهاي شهيد مطهري بر تحريفهاي عاشورا» منتشر شد. سپس با افزودن چندين سخنراني ديگر و به ضميمة يادداشتهاي استاد مطهري پيرامون عاشورا و امام حسين(ع)، در سه جلد و با عنوان حماسة حسيني نشر يافت و چنان با استقبال مردم مواجه شد كه اينك چاپ چهل‏ويكم آن در بازار كتاب ديده مي‏شود.[91] افزون بر اينكه جلد هفدهم مجموعه آثار استاد مطهري نيز حاوي همان كتاب (حماسه حسيني) است كه خود آن هم چند بار ـ تاكنون پنج بار ـ تجديد چاپ شده است، و ما در اين مقال به آن (مجموعه آثار، جلد 17) ارجاع مي‏دهيم.[92]

كار استاد مطهري در باب تحريفهاي عاشورا بيشتر مستند به پژوهشهاي محدّث نوري است كه از او بسيار تأثير پذيرفته و او را براي اينكار (تحريف‏ستيزي) فراوان ستوده است تا آنجا كه مي‏توان گفت استاد مطهري در «حماسة حسيني» كتاب لؤلؤ و مرجان را شرح كرده و با اين كار، نظر پژوهشگران را بيش از پيش معطوف آن ساخته است. استاد مطهري در يادداشتهاي خويش مي‏نويسد: «كتاب لؤلؤ و مرجان در نوع خود كتاب بي‏نظيري است و از يك تبحّر واقعي مؤلف مرحومش حكايت مي‏كند، بحث خود را در دو قسمت قرار داده و از عهدة هر دو نيكو برآمده است: اخلاص، صدق.»، (17/591).

وي مي‏نويسد: «كتاب لؤلؤ و مرجان حاجي نوري يك نوع قيام به وظيفه به نحو شايسته است كه اين مرد بزرگ كرده است و ما امروز از نتيجة كار اين مرد بزرگ، استفاده مي‏كنيم.»، (17/613).

درست است كه اگر استاد شهيد، زنده مي‏ماند و خود به تنظيم اين يادداشتها و آن سخنرانيها مي‏پرداخت، كارش بسيار پر بارتر از آن مي‏بود، اما همين كه منتشر شده است هم بسيار مفيد و راه‏گشا است و هم مي‏تواند تحريف‏ستيزان و عاشوراپژوهان را به كار آيد و راه نمايد.

بعضي از مباحثي كه در حماسه حسيني، پيرامون تحريفات مطرح شده، چنين است:

1. تحريف هدف امام حسين(ع) (17/32)؛

2. معني تحريف و انواع آن (17/65ـ68)؛

3. تحريف از نظر موضوع (17/69)؛

4. دو مسؤوليت بزرگ مردم (17/72)؛

5. نمونه‏هايي از تحريفات در شكل اين حادثه (17/74)؛

6. عوامل تحريف (17/84ـ97)؛

7. تحريفات معنوي حادثه كربلا (17/102ـ110)؛

8. وظيفة ما در برابر تحريفها (17/117)؛

9. هم خواص مسؤولند و هم عوام (17/120)؛

10. خطر تحريف (17/123)؛

11. تحريف مخصوص ما ايرانيها (17/124)؛

12. وظايف علماي امت (17/128)؛

13. دو نقطة ضعف مردم در مجالس عزاداري (17/128)؛

14. جرح راوي (17/131)؛

15. آيا امام حسين(ع) دستور خصوصي داشت؟ (17/472)؛

16. دو چهرة حادثة كربلا (17/481)؛

17. سؤالات دربارة نهضت حسيني (17/538ـ541)؛

18. يادداشتهايي دربارة تحريفات عاشورا (17/620ـ581)؛

19. تأثير افكار مسيحي در حادثة كربلا (17/664)؛

و بعضي اخبار ساختگي و موارد تحريف شده از ديدگاه استاد مطهري به اين ترتيب است:

1. «اسقوني شربةً من الماء…» (17/664)؛

2. آب آوردن ابوالفضل در كودكي براي امام حسين (ع) (17/74)؛

3. «جلال و كوكبة پادشاه حجاز» هنگام خروج از مدينه (17/75)؛

4. «قصة ليلا، مادر حضرت علي‏اكبر» و اينكه «اصلاً ليلايي در كربلا نبوده» (17/75ـ76)؛

5. افسانة عروسي قاسم كه «در هيچ كتابي از كتابهاي تاريخي معتبر وجود ندارد.» (17/77 و598)؛

6. دروغ بودن حضور هاشم مرقال در كربلا (17/78)؛

7. روضة اربعين و اينكه «اصلاً راه شام از كربلا نيست، راه شام به مدينه از خود شام جدا مي‏شود.»
(17/79ـ586)؛

8. «يك داستان جعلي و تحريفي دربارة امام زين‏العابدين(ع)» كه در قالب يك روضة سوزناك ساخته شده و حاصلي جز اتّهام بي‏خبري بستن به امام سجاد(ع) در پي ندارد و «جعل و دروغ است»
(17/97)؛

9. افسانة پراكنده شدن همراهان امام حسين(ع) در شب عاشورا كه «اين مطلب را هيچ تاريخي تأييد نمي‏كند، تنها اشتباه صاحب ناسخ است.» (17/256)؛

10. داستان شير و فضّه (17/585)؛

11. داستان فاطمة صغري (17/586)؛

12. داستان دختر يهودي كه افليج بود و قطره‏اي از خون اباعبدالله به وسيله يك مرغ به بدنش چكيد و بهبود يافت (همان)؛ و…

در لابلاي «يادداشتهاي استاد مطهري» كه با همين عنوان تاكنون نُه جلد از آن منتشر شده است، يادداشتهايي نيز در اين باره ديده مي‏شود، مانند:

1. تحريفات و ارجاع «به كتاب نفيس الاخبار الدخيلة علامه شيخ محمدتقي شوشتري»(2/77)؛

2. تحريف كلمه (2/77ـ82)؛

3. حسين وارث آدم (3/218ـ221)؛

4. خطابه و منبر (3/324ـ358)؛

5. روحانيّت (4/551ـ561).

4. نگاهي به حماسة حسيني استاد مطهري[93]

عنوان بالا، نام كتابي است از استاد صالحي نجف‏آبادي كه آن را نخست براي پاسخگويي به انتقادهاي استاد مطهري پيرامون كتاب شهيد جاويد ـ اثر پر آوازه و جنجال برانگيز خويش ـ نوشته است. سپس در مقابله به مثلي مفصّل، آراي او، و بسياري از روضه‏هايي را كه در آخر سخنرانيهايش خوانده بود، بررسيده و به نقد كشيده است.

اين كتاب، پس از مقدمه در چهار بخش و به اين ترتيب، تدوين شده است: در بخش اوّل، 12 نمونه از برداشتهاي استاد مطهري، نقل و نقد شده، و «برداشتهاي ابتدايي استاد» خوانده شده است؛ در بخش دوم، هفت مورد به عنوان «تناقضات» بررسي شده است؛ در بخش سوم نُه مصداق، براي «اشتباهات تاريخي» آورده شده است؛ در بخش چهارم، به ده مورد تحريف پرداخته شده كه همگي ناشي از «اعتماد استاد به منابع بي‏اعتبار» دانسته شده است.

خاتمة كتاب نيز در چهار بخش «پيام كتاب» خوانده شده كه پيام اول و دوم، معطوف به شهيد جاويد و انتقادهاي منتقدان است، و در پيام سوم گفته شده است كه «اعتماد به حافظه، منشأ اشتباه تاريخي»، «حدس، منشأ ديگري براي اشتباه تاريخي» و «عشق، عامل ديگري براي جعل تاريخ» است. در پيام چهارم نيز از «داستان شير و فضّه»، «نقاط ضعف اين داستان» و «ترويج فرهنگ افسانه» سخن گفته شده است.

با اين كتاب، يك گام ديگر و مهم به سوي تهذيب تاريخ عاشورا برداشته شده است. در اين نگرش انديشه‏ورانه، لايه‏اي ديگر از تحريفهايي كه با غبار گذشت قرون بر سيماي سرور شهيدان كشيده شده بود، نشان داده شده است.

از بحثهاي مهم كتاب، بحث گسترده‏اي دربارة حسين بن حمدان جنبلاني است. وي يكي از جعل‏كنندگان احاديث است كه اخباري نيز پيرامون امام حسين(ع) و عاشورا ساخته است (ص 317ـ295).

در كتاب، مطالب مهم فراوان به چشم مي‏خورد كه به بعضي اشارتي مي‏رود:

1ـ شهداي كربلا بيش از هفتادودو نفر بودند (ص 257)؛

2ـ اينكه گفته مي‏شود: «أسرا درخواست كردند از قتلگاه عبور كنند»، مدرك معتبري ندارد و «در كتاب پر دروغ اسرار الشهاده» ديده مي‏شود (ص 344)؛

3ـ «بستن پاهاي امام سجاد(ع) زير شكم مركب در اين كتاب پر دروغ (اسرار الشهاده) ذكر شده است نه در منابع اصيل و معتبر تاريخي.» (ص 347)؛

4ـ «ناسخ التواريخ، مطالب صحيح و غير صحيح را به هم درآميخته است و نمي‏توان آن را به عنوان يك منبع معتبر تاريخي تلقي كرد، خصوصاً آنجاها كه براي نقل خود، ذكر مدرك نكرده است» (ص 347)؛

5ـ در نقل اينكه گفته مي‏شود: «أسرا خود را از مركبها به روي زمين انداختند!    » فقط به شايعات، اعتماد شده است (ص 348).

6ـ قصة صدقه دادن مردم كوفه به اسراي اهل‏بيت، مدرك معتبري ندارد.

فقط در «مقتل تقلّبي ابي‏مخنف» و در «كتاب پر افسانه نورالعين» و همچنين در كتاب منتخب طريحي كه «بي‏اعتبار است» ذكر شده (ص 362)؛

7ـ ناله كردن فاطمه زهرا(ع) از داخل كفن و در آغوش كشيدن حسنين(ع) «داستاني ساختگي است.» (ص 379)

5. پژوهشهاي پنهان و پراكنده

پس از محدث نوري و انتشار كتابش لؤلؤ و مرجان، برخي از نويسندگان و نوانديشان نيز به مناسبتهاي مختلفي به تحريفهاي عاشورا پرداخته‏ اند كه در لابه‏لاي آثارشان ديده مي‏شود. افزون بر آنكه بعضي به طنز، مثل تركي شيرازي در اثر منظومش «السفرة في ذمّ الرّيا» و برخي از بيرون، مثل آقاخان كرماني در مكتوباتش به اين موضوع نگريسته‏ اند،[94] دانشوران ديگري هم مثل محدّث نوري و به جدّ و از دورن به آن پرداخته‏ اند. در اين ميان پژوهشهاي شيخ عباس قمي به پيروي از استادش محدّث نوري، گسترده‏تر و دقيق‏تر از كارهاي ديگران ديده مي‏شود.

5ـ1. از نفس المهموم[95] تا منتهي الامال[96]

مرحوم محدث قمي در عاشوراپژوهي و تحريف‏شناسي، راه درازي را ـ از نفس المهموم تا
منتهي الامال ـ پيموده است. او در اين سفر علمي ـ كه پيوسته افزون بر تحقيق و تدقيق با تقوا و پارسايي نيز توأم بود ـ به دقايق و حقايق زيادي رسيده است كه عنايت به آنها مي‏تواند بسياري از گره‏ها را در تحريف‏شناسي عاشورا باز كند. ولي از آنجا كه پژوهشهاي او بيشتر با كتاب اولش نفس المهموم شناخته مي‏شود، نتايج كارهاي گسترده او در اين باره نه تنها كاملاً كه حتي درست هم فهميده نمي‏شود. براي اينكه سير و تطور سفر طولاني او را در اين راه به دست آورده باشيم، نخست بايد به تاريخ تأليفات او در حوزة عاشوراپژوهي، نگاهي بيندازيم و آنگاه خواهيم ديد كه ايشان، سه گام مهم در اين راه برداشته و به ترتيب زير، پيش رفته است:

گام اول: نفس المهموم به تاريخ 1335ق؛

گام دوّم: نفثة المصدور به تاريخ 1342ق؛

گام سوّم: منتهي الامال به تاريخ 1350ق.

درست است كه حتي گام نخست او (نفس المهموم) در مقايسه با كارهاي ديگران بسيار مستحكم و با اتقان است، اما در مقايسه با گامهاي بعدي خودش از اتقان اندكي برخوردار است و اين بيشتر به آن علت است كه در نفس المهموم به بحارالانوار مجلسي اعتماد كرده و به واسطة بحار، گاهي نيز از كتابهاي كم اعتبار روايت كرده است. اين علت اگرچه در گام دوم (نفثة المصدور) نيز ديده نمي‏شود، اما از آنجا كه در آن بنا به اختصار بوده است، روايات مجلسي را چندان مجال نفوذ پيش نيامده است. تا اينكه در گام آخرين (منتهي الامال) اين علت از ميان رفته و فقط چند مورد معدود از بحار روايت كرده و در عوض به كلمه كلمة كتاب لؤلؤ و مرجان به دقت عنايت مي‏كند تا آنجا كه سعي كرده است حتي خبري را كه استادش محدّث نوري در صحت آن، ترديد كرده بود، نقل نكند. البته به لؤلؤ و مرجان بسنده نكرده، خود نيز با دو طريق، تحريفات را از اثرش دور ساخته است: نخست اينكه اخبار و روايتهاي نامعتبر را اصلاً نياورده است[97] و ديگر اينكه در جاي جاي گزارش زندگاني امام حسين(ع) و فاجعة عاشورا هرگاه كه لازم ديده به تحريف‏زدايي پرداخته و يا به مردود بودن و دور از حقيقت بودن اخباري كه نقل مي‏كنند، تصريح كرده است.

در پايان نفثة المصدور كه آن را در تكميل نفس المهموم نوشته، خاتمه‏اي دارد كه در آن از اهل منبر و روضه‏خوانان مي‏خواهد كه بيست چيز را رعايت كنند تا بتوانند از كساني باشند كه شعائر الهي را بزرگ مي‏دارند و براي هدايت مردم، توفيق مي‏يابند؛ از جمله اينكه:

1. اخلاص داشته باشند و از ريا و خودنمايي دوري كنند؛

2. راستگو باشند و به بهانة زبان حال‏گويي در احاديث دست نبرند و دروغ نگويند و افترا نبندند؛

3. باطل را ترويج، فاسق و فاجري را مدح نگويند؛

4. به ستمگران، ياري نرسانند و پيرامون حاكمان ظالم نگردند؛

5. روضه‏هاي ذلت‏آميز و حقارت‏بار نخوانند.[98]

و اما در مقتل منتهي الامال، پژوهشهاي فراواني در تحريف‏زدايي به چشم مي‏خورد كه اينك تا آنجا كه ممكن است با تلخيص و عين عبارتهاي محدّث قمي، آورده مي‏شود:

1. «عمر بن سعد در كربلا تقريباً بيست‏وپنج سال داشت…، به هر حال آنچه در السنة عوام، مشهور است كه از عمر سعد به ريش‏سفيد صحراي كربلا، تعبير مي‏كنند، بي‏مأخذ است.» (ص 215، پاورقي)؛

2. پس از نقل ماجراي پسران مسلم مي‏نويسد: «شهادت اين دو طفل با اين كيفيّت و تفصيل نزد من مُستبعد است…» (ص 233)؛

3. «از مصباح كفعمي منقول است كه هنگامي كه جناب سكينه در مقتل پدر بزرگوار خود آمد، جسد آن حضرت را در آغوش گرفت و از كثرت گريستن مدهوش شد و اين شعر را از پدر بزرگوار خود در عالم ابتلاء شنيد:
شيعتي ما إن شربتم ريَّ عذب فاذكروني
او سمعتم بغريبٍ أو شهيدٍ فاندُبُوني

و ظاهر اين است بقية اشعاري كه به اين رديف، اهل مراثي مي‏خوانند از ملحقات شُعرا باشد، نه از خود حضرت.» (ص 245، پاورقي).

4. در مورد نافع بن هلال بن نافع مي‏نويسد: «مكشوف باد كه در بعض كُتُب، به جاي اين بزرگوار، هلال بن نافع، ذكر شده و مظنونم آن است كه نافع از اول اسم، سقط شده و سببش تكرار نافع بوده.» (ص 265).

5. «آيا والدة آن جناب (حضرت علي‏اكبر) در كربلا بوده يا نبوده، ظاهر آن است كه نبوده و در كُتُب معتبره نيافتم در اين باب چيزي.» (ص 272)؛

6. «و اما آنچه مشهور است كه بعد از رفتن علي‏اكبر(ع) به ميدان، حضرت حسين(ع) نزد مادرش ليلي رفت و فرمود برخيز و برو در خلوت دعا كن براي فرزندت كه من از جدّم شنيدم كه مي‏فرمود دعاي مادر، در حق فرزند مستجاب مي‏شود الي آخر. به فرمايش شيخ ما (محدّث نوري) تمام دروغ است.» (ص 272)؛

7. «قصة دامادي جناب قاسم(ع)…، صحت ندارد.» (ص 275).

8. «مؤلف گويد كه ارباب مقاتل معتبره از حال اهل‏بيت امام حسين(ع) در شام عاشورا چيزي نقل نكرده‏ اند و بيان نشده كه چه حالي داشتند و چه بر آنها گذشته تا ما در اين كتاب نقل كنيم.» (ص 291)؛

9. نامعتبر بودن خبر مسلم جصّاص و اينكه «نسبت شكستن سر به جناب زينب(س) و اشعار معروفه (يا هلالاً لمّا استتمّ كمالاً) نيز بعيد است از آن مخدّره…» (ص 296)

و سخن محدّث قمي در اين باره پيشتر هنگام بررسي كتاب منتخب طريحي گذشت كه تفصيل سخن را در آنجا مي‏توان ديد.

10. بررسي مقتل مجعول و منسوب به ابومخنف (ص 303 پاورقي)؛

11. «در نفس المهموم بعد از سر حضرت عباس(ع)، ذكر كلمة كأنّه يضحكُ ظاهراً، از سهو قلم است.» (ص 308 پاورقي)؛

12. «فقير گويد كه حديث كنيسة حافر، و حكايتي كه از كامل بهايي نقل شده، هر دو در نظر من، بعيد و محلّ اعتماد من نيست.» (ص 316)؛

13. «مشهور ميان علماي شيعه آن است كه حضرت امام زين‏العابدين(ع) [سر مبارك پدرش را] به كربلا آورد. با سر ساير شهداء و در روز اربعين به بدنها ملحق گردانيد، و اين قول به حسب روايات بسيار بعيد مي‏نمايد…» محدّث قمي پس از اينكه سخن بالا را از علامه مجلسي نقل مي‏كند، با نظر به متن روايت مي‏نويسد: «فقير گويد كه قول يزيد به حضرت علي بن الحسين(ع) كه هرگز نخواهي ديد سر پدرت را چنانكه بعد از اين خواهد آمد، تأييد مي‏كند اين روايت را.» (ص 318)؛

14. «خيلي مستبعد است كه اهل‏بيت بعد از اين همه قضايا از شام برگردند و روز بيستم شهر صفر كه روز اربعين و روز ورود جابر به كربلا بوده به كربلا وارد شوند، و خود سيد اجلّ [سيد ابن طاووس كه اين خبر از لهوف او شايع شده] اين مطلب را در اقبال، مستبعد شمرده، به علاوه آنكه احدي از اجلاء فنّ حديث و معتمدين اهل سير و تواريخ در مقاتل و غيره، اشاره به اين مطلب نكرده‏ اند با آنكه ديگر ذكر آن از جهاتي شايسته بود بلكه از سياق كلام ايشان، انكار آن معلوم مي‏شود…» (ص 320)؛[99]

15. در «خاتمه» نيز مباحث مفيدي را در ذمّ ريا، دروغ و غنا مطرح كرده و چكيده‏اي از لؤلؤ و مرجان را با تأييد و تكريم استادش آورده است كه ضرورت دارد همواره مطمح نظر اهل منبر و مادحان اهل‏بيت باشد. (ص 344ـ335)

سخن آخر اينكه اگر عاشوراپژوهي، باب مقتل الحسين(ع) را از منتهي الامال، تحقيق كند و منتشر سازد، مستندترين و دقيق‏ترين كتاب در مقتل خواهد بود.

و با توجه به اينكه منتهي الامال به زبان فارسي است، ضرورت اين كار دو چندان است.

5ـ2. الامام الحسين (عليه‌السلام) و اصحابه[100]

نويسنده كتاب، آيت‏الله فضل علي قزويني (1290ـ1367ق) است كه در حوزه‏هاي قزوين، اصفهان، تهران و نجف، تحصيل كرده بود تا آنجا كه به كسب اجازة اجتهاد از آخوند خراساني نايل شده و از نزديكان و اصحاب فتوا و استفتاي او گشته بود. در عرفان عملي هم به درجاتي رسيده بود كه با عارف وارسته شيخ حسين‏علي نخودي مشهدي، مصاحبت داشت. زمان زيادي را نيز در حوزه‏هاي مشهد و كربلا به تدريس، اشتغال داشت. از ميان آثار مكتوب و معدودش، گويا تنها كتاب مورد بحث منتشر شده است.

از همين يك كتاب، ژرف‏نگري و دقت‏نظر نويسنده به وضوح پيداست. كتاب آن‏چنان با تفقّه و تعمّق نوشته شده است كه گويا كتابي است تخصصي و كارشناسانه كه در علومي چون فقه و اصول نوشته مي‏شود. مخلص كلام اينكه مؤلف آن را با اجتهاد و انديشه، تأليف كرده كه از اين نظر، بي‏نظير مي‏نمايد. بررسي و شناسايي كامل آن، خود مقالي مستقل و مفصل مي‏طلبد كه پس از انتشار همة اجزاي كتاب، ممكن است. تاكنون فقط يك جزء از سه جزء آن، نشر يافته است كه مربوط به مقتل امام حسين است، اما دو بخش ديگري كه پيرامون ياران و همراهان سيدالشهداء ـ چه مرد، چه زن؛ چه شهيد و چه غير شهيد ـ است، تا حال جامة نشر نپوشيده است.

اما در همين مجلّد منتشر شده، آرا و انديشه‏هاي فراوان و ظريفي ديده مي‏شود كه بي‏گمان در تحريف‏شناسي عاشورا و تهذيب زندگينامة پيشواي شهيدان، به كار مي‏آيد و فصل فصل آن، نكته‏هاي نهفته‏اي را عيان مي‏‏نمايد، و ما در اينجا برخي از آنها را به اجمال و اختصار برمي‏رسيم كه تعقيب هر تحقيق را در متن كتاب، بايد پي گرفت:

1ـ جملة «ثمّ ليأخذ كلّ رجلٍ منكم بيد رجلٍ من أهل بيتي» در ذيل خطبة مشهوري كه امام حسين(ع) در شب عاشورا ايراد كرده، در روايت امام سجاد(ع) و امام عسكري(ع) نيست. فقط در روايت ضحّاك مشرقي ديده مي‏شود. در كتابهاي مقتل و تاريخ هم تنها از طريق ضحاك اين جمله نقل شده است و «به آنچه تنها از ضحاك باشد، معلوم است كه اعتمادي نيست» (ص 36)؛

2ـ «وكم فرق بين القول بأنّ الله شاء قتلك، أو شاء أن تكون قتيلاً، وبين شاء الله أن يراك قتيلاً؟» (ص 80).[101]

3ـ تحقيقي دربارة عمر بن علي‏الاصغر و عمر بن علي‏الاكبر، و خبط و خطاهايي كه از خلط اين دو پيش آمده است (ص 108ـ109)؛

4ـ پس از تحقيقي دقيق دربارة سخن منسوب به امام حسين(ع): «لله درّ ابن عباس فيما أشار عليّ به»[102] در نتيجه مي‏نويسد: «وبالجملة فالمظنون بل المقطوع أنّ هذه الكلمة ـ وهي قول لله درّ ابن عباس، وأشباهها ـ لم تصدر من الحسين(ع) في وقعة الطف، وأنّما أسندوها إليه لأغراضٍ لا تخفي علي المتأمّل.» (125ـ127)؛[103]

5ـ نقد و بررسي سخنان شيخ محمد خضري پيرامون قيام عاشورا (ص 131ـ145)؛

6ـ در مورد اينكه مي‏گويند: پس از آنكه امام حسين(ع) خبر كشته شدن مسلم بن عقيل را شنيد، مي‏خواست به مدينه برگردد كه فرزندان عقيل، مانع شدند، مي‏نويسد: «وهذا غلط فاحش وخلاف ما عليه أصحابنا رضوان الله تعالي عليهم بل قد مرّ في رواية أبي‏مخنف عن عبدالله بن سُليم والمذري بن المشمعل أنّهما قالا: فنظر إلينا الحسينُ فقال: لا خير في العيش بعد هؤلاء. قالا: فعلمنا أنّه قد عزم علي المسير.»[104] (ص 175).

7. موردي كه در مقتل مجعول و منسوب به ابومخنف نوشته‏ اند كه چون امام حسين(ع) به كربلا رسيد، اسبش از حركت بازايستاد، پياده شد و به اسب ديگري سوار شد تا هفت يا هشت اسب، عوض كرد، امّا هيچ‏يك از جايشان تكان نخوردند و پيش نرفتند، تا آخر داستان كه «نه در كتابهاي معتبر و نه در تاريخهاي قابل اعتماد، اثر و خبري از آن نيست، بلكه منحصر به آن مقتل مجعول است و طريحي نيز در منتخب، از آن پي گرفته و بعضي از متأخران هم از طريحي پيروي كرده‏ اند.

شگفت اينكه لسان المورخين [نويسندة ناسخ التواريخ] با آنكه كتابها و مصادر فراواني در اختيار داشته، آن را از ابومخنف نقل مي‏كند و تصريح مي‏كند كه او يحيي بن لوط است كه اشتباه در اشتباه است، [كه نام او لوط بن يحيي است]» [ص 197)؛

8. پيشنهادهاي سه‏گانه‏اي كه از زبان امام حسين(ع) ساخته و پرداخته‏ اند و امروز همگان در دروغ بودن آن، اتفاق‏نظر دارند (ص 235)؛

9. آنان كه براي كشتن امام حسين(ع) در كربلا گرد آمده بودند، فقط از مردم كوفه نبودند، بلكه ده هزار نفر و دست‏كم چهارهزار نفر نيز از اهل شام به كربلا اعزام شده بودند، «فمن أنكر وجود جنودٍ من الشام فهو من عدم علمه بالتاريخ»[105] (ص 253ـ254)؛

10. در مورد افسانة ساربان مي‏نويسد: «وفيها غرائب تركناها لعدم مستند صحيحٍ لها ومنافاتها لأخبار كثيرة.»[106] (ص 364)؛

11. قصّة شير و فضّه (ص 369ـ370).

مطالب مفيد در اين كتاب فراوان است كه مي‏توان به متن آن مراجعه و مطالعه كرد؛ از جمله مراجعه شود به صفحات 97، 99، 100، 103ـ105، 110، 127ـ131، 145ـ146، 150، 243ـ249، 298ـ303، 315، 317، 323ـ327، 376ـ377، 395. كه در اين ميان آراي نويسنده درباره ابن عباس و ذم و قدح او، در صفحات 128ـ130، 121 و…، جاي تأمل و تحقيق است.

نويسنده با اينكه در التزام به احتراز و اجتناب از كتابهاي نامعتبر و غير مستند اصرار داشته و در چندين جا به آن تأكيد كرده است (ص 255 و 263) و انصاف را كه تا حدود بسيار نيز در اين راه دراز پيش رفته است، اما مواردي نيز ديده مي‏شود كه نياز به بازخواني و تحقيقي بيشتر دارد و چنان مي‏نمايد كه گاهي نويسندة انديشه‏ور از دقت بيشتر بازمانده است (ص 96، 153، 304) و همچنين است داستانهاي شگفت‏انگيزي كه دربارة چنار زرآباد و غيره دارد (ص 403ـ407).

موردي را نيز محقق محترم كتاب سيد احمد حسيني اشكوري در پاورقي يادآوري كرده‏ اند كه گويا مترجمان در ترجمة «ثمّ أخذ السهم فأخرجه من ورائه» دچار اشتباه شده‏ اند و حاصلش روضة معروفي است كه مي‏گويند: تير سه شعبه‏اي به قلب يا سينة امام حسين(ع) اصابت كرد كه آن را از پشت سرش بيرون كشيد. اما با توجه به سه شعبه بودن تير، حق همان است كه محقق كتاب نوشته است: «وهذا بعيد جدّاً، لا يمكن تصوّره فكيف بوقوعه»[107] (ص 307).

و صحيح چنان است كه ضمير در «من ورائه» و يا حتي در «ظهره» به «سهم = پيكان يا تير» برگردد نه آنكه به امام حسين(ع) راجع باشد كه در اين صورت ترجمة عبارت چنين خواهد بود كه امام(ع) تير يا پيكان را از پشت آن گرفت و بيرون كشيد.

شبيه اين اشتباه در ترجمه، هنگام گزارش شهادت قاسم بن الحسن(ع) نيز رخ داده است و حاصلش همان است كه يكي از نويسندگان نوشته: «در دهنها افتاده كه قاسم لگدكوب اسبان لشگريان گرديد؛ در صورتي كه قاتل قاسم، عَمر[و] بن سعد بن نفيل ازدي، لگدكوب گشت و از فرط بي‏سوادي، مرجع ضمير را گم كرده‏ اند.»[108]

علامه سيد محسن امين عاملي با اظهار ضمير به صورت صحيح، واقعه را نقل كرده و نوشته است: «فوطئت الخيل عَمراً حتّي مات وانجلت الغبرة…».[109]

يعني اسبها عَمرو را پايمال كردند تا مرد… .

5ـ3. خورشيد شهادت[110]

در عنوان فرعي كتاب آمده است: (مجموعه مقالات برگزيدة اولين سمينار بررسي ابعاد زندگاني امام حسين(ع) بررسي منابع و تبيين تحريفات)، و مقاله‏هاي مختلف را دربرگرفته كه بسياري از آنها در تحريف‏شناسي عاشورا نوشته شده است، به اين ترتيب:

1. مكتب تاريخنگاري شام و تحريف قيام امام حسين(ع) / اصغر قائدان؛

2. تحريف قيام حسيني در مكتب تاريخنگاري اسلامي ايران / نوروز اكبري‏زادگان؛

3. عقل، مانع تحريف و عامل تعميم نهضت حسيني / محمد منصورنژاد؛

4. تحريف‏شناسي عاشورا در پرتو انسان‏شناسي / عباس ايزدپناه؛

5. علل وقوع تحريفات در بيان چگونگي قيام امام حسين(ع) / مهدي رفيعي؛

6. ابعاد نظامي واقعة عاشورا از واقعيّات تا تحريفات / ابراهيم مشفقي‏فر؛

7. تبيين يك تحريف (بررسي ماجراي ورود اهل‏بيت(ع) به كربلا در بيستم صفر سال 61 هجري) / عبدالرحيم قنوات؛

8. پاره‏اي از انگاره‏هاي نادرست دربارة حماسة حسيني در ادب فارسي / محمد دانشگر؛

9. ابومخنف بزرگترين مورّخ عاشورا / سيد علي ميرشريفي؛

10. ابومخنف ازدي و قيام عاشورا (با تكيه بر مقتل وي) / عبدالله رجايي.

5ـ4. تحريف‏شناسي عاشورا در پرتو امام‏شناسي[111]

اين اثر از آخرين آثار استاد داود الهامي (1316ـ1379ش) است كه بيشتر به تحريفات معنوي در تحليل قيام عاشورا، معطوف است و از تحريفهاي تاريخي و حديثي و نقلي سخن مي‏گويد. در عاشوراپژوهي از شيوه‏هاي تاريخي، جامعه‏شناسي، بينش مسيحيانه، طريق صوفيه و اهل عرفان و بالاخره از شيوة فقهي سخن مي‏گويد و در نتيجه‏گيري مي‏نويسد:

«شيوه‏هاي مذكور براي شناخت نهضت عاشورا كافي نيستند. جامع‏ترين و كارآمدترين شيوه‏اي كه براي تحريف‏شناسي عاشورا مي‏توان به كار گرفت، اسلوب امام‏شناسي است.» (ص 78) و با يك عبارت كلي و مجمل مي‏گويد: «هر چيزي از اين حادثه كه با شئون امامت سازگار نباشد، آن تحريف شده است.» (ص 78).

چنان مي‏نمايد كه منظور نويسنده از «اسلوب امام‏شناسي» شيوة كلامي و سنّتي بوده است. كتاب بيشتر از هر چيز از مقالة آقاي ايزدپناه متأثر است كه در ضمن معرفي كتاب پيش (خورشيد شهادت) اشارتي بر آن رفت كه تحت عنوان «تحريف‏شناسي عاشورا در پرتو انسان‏شناسي» در چند مجله و مجموعه پيشتر چاپ شده بود. استاد الهامي در اين كتاب بيشترين بهاء را به برداشت استاد مطهري و علامه طباطبايي مي‏دهد و برداشتهاي ديگران را به نوعي تحريف مي‏داند، اما بر خلاف ديدگاه شهيد مطهري كه از نگاه عارفانة عمان ساماني و صفيعلي شاه با شگفتي و تأييد ياد مي‏كرد،[112] آقاي الهامي نگاه آن دو را ـ اصولاً نگاه صوفيانه و عارفانه را ـ نگاهي تحريفي، بلكه بدترين تحريف مي‏داند.

استاد الهامي به پيروي از شهيد مطهري «معيار ارزيابي» را در شناخت عاشورا «حماسه و عزّت» مي‏داند و در پايان بررسيهاي خويش مي‏نويسد: «از مطالبي كه به اختصار بيان شد، يك نتيجة بسيار مهم به دست مي‏آيد و آن اينكه در داستان كربلا اين اصل معياري است براي ارزيابي صحت و سقم مقتلها و خبرهايي كه در مورد نهضت اباعبدالله نقل شده است. طبق اين اصل، هرگونه تاريخ، يا مقتل يا گزارش يا مضمون شعري كه حاكي از ذلت‏پذيري و خواهش امام حسين(ع) و يارانش و خاندانش در مقابل دشمن باشد، دروغ و تحريف و غير قابل قبول است.» (ص 150).

چند كتاب ديگر نيز بررسي شده بود تا در اين مقال معرفي شود، اما براي اجتناب از تكرار
و براي اينكه اين نوشتار بيش از اندازه دراز دامن نشود به آوردن اطلاعات كتاب‏شناختي آنها
بسنده مي‏شود:

الف. اضوأ علي ثورة الامام الحسين(ع)، سيد محمد صدر، قم: انتشارات شريف رضي، عربي، چاپ اول / 1318ق، 238 صفحه وزيري.

ب. ابداً حسين أو شرعيّة الخروج علي حكم الجور، شريف راشد الصدفي، بيروت: دارالهادي، عربي، چاپ اول / 1422ق، 455 ص وزيري.

ج. نگرشي انتقادي ـ تاريخي به ادبيات عاشورا، سيد عبدالحميد ضيايي، تهران: نقد فرهنگ، چاپ اول / 1381ش، 171 ص رقعي.

د. تحقيقي در نهضت عاشورا (تحريفها و شبهه‏ها) جمعي از محققين گروه تاريخ، قم: مركز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگي حوزة علميّه، چاپ اول / 1381ش، 130 صفحة رقعي.

از ميان مقاله‏ها نيز مطالعة مقالة استاد مقصود فراستخواه با عنوان «حادثة عاشورا آزموني از رفتارشناسي اجتماعي در جامعة ديني» بسيار مفيد مي‏نمايد و در تحريف‏شناسي عاشورا از جهات چندي به كار مي‏آيد و راه مي‏گشايد كه در اين مقالة مفيد، فاجعة عاشورا از منظري جديد و نو، بازخواني و بررسي شده است.[113]

پي‏نوشتها:

* محمّد صحتي سردرودي (1343) دانش‌آموختة حوزة علمية قم است. وي از پژوهشگران عرصة علوم اسلامي به ويژه در تاريخ‌نگاري عاشورا مدتي قلم زده است. تاكنون علاوه بر چندين مقالات كه در نشريات علمي كشور به چاپ رسيده چندين عنوان كتاب نيز, دربارة عاشورا و تاريخ اسلام از ايشان چاپ و منتشر شده است. وي هم‌اكنون در كتابخانة بزرگ آيت‌الله مرعشي نجفي به تحقيق اشتغال دارد.

[1]. در اينجا ما تنها كتابهايي را برمي‏رسيم كه ارزش نقد و بررسي را داشته باشند وگرنه كتابهايي كه مخاطب آنها عوام‏الناس بوده و حتي از نثر درست‏نوشتاري نيز محروم‏اند خودبه‏خود خارج از موضوع‏اند كه كسي بر آنها اعتنايي نمي‏كند و اين رشته سر دراز دارد كه كسي را حوصلة كاري كه بي‏حاصل حتي كم‏حاصل باشد، ديگر نيست.

[2]. مقتل الحسين عليه‏السلام، ابومخنف، قم، منشورات الرضي، 1362ق، عربي، چاپ دوم، 231 صفحة وزيري. جلدهاي چاپ جديد 45 و 46.

[3]. محدث نوري، لوءلوء و مرجان، ص 150؛ محدث قمي، نفس المهموم، ص 8؛ همو، هدية الاحباب، ص 45؛ آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 27؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، ج 6، ص 219؛ سيد علي ميرشريفي، «ابومخنف و سرگذشت مقتل وي»، مجلة آينة پژوهش، سال اول، ش 2، ص 31ـ40؛ محمد اسفندياري، كتابشناسي تاريخي امام حسين(ع)، ص 70ـ74؛ رسول جعفريان، تأملي در نهضت عاشورا، ص 17ـ20.

[4]. آگاهيهاي كتابشناختي اين مجموعه به اين ترتيب است: نصوص من تاريخ ابي‏مخنف، استخراج و تحقيق از كامل سلمان الجبوري، در دو جلد وزيري، دارالمحجّة البيضاء، بيروت، الطبعة الاولي، 1419ق.

[5]. نور العين في مشهد الحسين رضي‏الله عنه، ويليه مرّة العين في أخذ ثار الحسين، ابواسحق اسفرايني، چاپ مصر، 1323ق، عربي، چاپ سربي، 96 صفحة خشتي.

[6]. علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي، اهل‏البيت(ع) في المكتبة العربيه، ص 655، چاپ اول، قم، مؤسسه آل‏البيت، 1417ق. اسماعيل پاشا نيز نوشته است: «رساله‏اي است كه به وي [اسفرايني] نسبت داده مي‏شود.» ر.كـ: همان، ص 654، به نقل از هدايةالعارفين، ج 1، ص 8.

[7]. فضل علي قزويني، الامام الحسين واصحابه، ج 1، ص 150.

[8]. سيد محمدعلي، قاضي طباطبايي، تحقيق دربارة اول اربعين حضرت سيدالشهداء، ص 60، 221 و 294.

[9]. همان، ص 640.

[10]. روضة الشهداء، ملا حسين واعظ كاشفي، به تصحيح و حواشي ابوالحسن شعراني، تهران، انتشارات كتابفروشي اسلاميه،
1358ش، فارسي، 440 صفحة رقعي.

[11]. ميرزا عبدالله، افندي، رياض العلما، ج 2، ص 190؛ ثقة‏الاسلام تبريزي، مرآة‏الكتب، ج 5، ص 384؛ محمد اسفندياري، كتابشناسي تاريخي امام حسين(ع)، ص 88ـ93؛ رسول، جعفريان، تأملي در نهضت عاشورا، ص 317ـ359.

[12]. كورتوال: دژبان، قلعه‏بان، كدخدا و مهتر قوم مثال از فردوسي: چو آگاه شد كوتوال حصار / برآويخت بار ستم نامدار.

[13]. عيبه: جامه‏دان، صندوق لباس.

[14]. ملا حسين واعظ كاشفي، روضة الشهدا، ص 269ـ371.

[15]. ملا محمد فضولي، حديقة السعداء، ص 536ـ539، چاپ قم.

[16]. المنتخب للطريحي في جمع المراثي والخطب المشهور بالفخري، فخرالدين طريحي نجفي، النجف، المطبعة الحيدرية، 1379ق، عربي، 504 صفحة وزيري.

[17]. آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 420؛ ثقة‏الاسلام تبريزي، مرآت‏الكتب، ج 4، ص 101، چاپ سنگي؛ محدث قمي، منتهي‏الآمال، ج 1، ص 753ـ754.

[18]. محدث نوري، لؤلؤ و مرجان، ص 183ـ184.

[19]. ميرزا محمد ارباب، اربعين حسينيه، ص 9.

[20]. همان، ص 64.

[21]. همان، ص 243.

[22]. المنتخب للطريحي، ص 388.

[23]. همان، ص 22، 200 و 263.

[24]. ر.كا: صحتي سردرودي، «بازخواني چند حديث مشهور، پيرامون عاشورا»، مجلة علوم حديث، شمارة 26، زمستان 81.

[25]. المنتخب للطريحي، ص 37 و 280.

[26]. همان، ص 92ـ94.

[27]. همان، ص 140.

[28]. همان، ص 372ـ375. در اين مورد مراجعه شود به: سيد علي، ميرشريفي، فريادي به بلنداي تاريخ، ص 199ـ214، مقالة «افسانة عروسي حضرت قاسم»، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1381ش.

[29]. المتنخب للطريحي، ص 451.

[30]. ر.كا: صحتي سردرودي، «بازخواني چند حديث مشهور، پيرامون عاشورا»، مجلة علوم حديث، ش 26.

[31]. المنتخب للطريحي، ص 463.

[32]. همان، ص 478.

[33]. محدث قمي، نفس المهموم، ص 399ـ401.

[34]. همو، منتهي‏الآمال، ج 1، ص 753ـ754.

[35]. واعظ خياباني، وقايع الايّام در احوال محرم‏الحرام، ص 253.

[36]. تظلم الزهراء من اهراق دماء آل العباء عليهم‌السلام، المولي رضي بن نبي القزويني، تحقيق سيدمهدي رجائي، قم، منشورات الشريف الرضي، چاپ اول، 1417ق / 1375 / 1996م، 559 صفحة وزيري.

[37]. رضي قزويني، تظلم الزهرا، ص 547.

[38]. همان، ص 18.

[39]. آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 27.

[40]. رضي قزويني، تظلم الزهرا، ص 70ـ74، 264ـ269.

[41]. واعظ خياباني، وقايع الايام في تتمه محرم‏الحرام، ص 119.

[42]. اسرار الشهادة، الآخوند ملا آقا الشهير بالفاضل الدربندي، تهران، منشورات الاعلمي، 1284ق، عربي، چاپ سنگي، 580 صفحة وزيري.

[43]. فاضل دربندي، اسرار الشهاده، ص 5: «إن الدنيا وما خلق لأجل اقامة عزاء الحسين(ع) فيها.»!

[44]. همان، ص 115.

[45]. هر كس به چيزي عشق ورزد چشمش را كور و دلش را بيمار مي‏كند.

[46]. نهج‌البلاغه، خطبة 109، به تصحيح صبحي صالح.

[47]. «مسنا» يا مثناه از کتابهاي يهود است.

[48]. محدث نوري، لؤلؤ و مرجان، ص 185.

[49]. همان، ص 160ـ161.

[50]. آقابزرگ تهراني، الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 2، ص 279.

[51]. سيد احمد حسيني خوانساري، کشف الاستار، ج 3، ص 458، قم، مؤسسه آل‏البيت، چاپ اول، 1411ق.

[52]. مرتضي مطهري، حماسه حسيني، ج 1، ص 55.

[53]. همان، ص 29، 44؛ ج 3، ص 262.

[54]. براي تفصيل بيشتر، ر.كـ: محمد، اسفندياري، کتابشناسي تاريخي امام حسين(ع)، ص 107ـ114.

مثل اينکه در ترجمة مؤلف اسرار الشهاده، ميان فاضل دربندي و ملاميرزاي شيرواني جمع شده و دو نفر، يک تن انگاشته شده‏ اند. ر.كـ: تنکابني، محمد، قصص العلماء، ص 107 و همچنين مراجعه شود به همو (تنکابني، محمد)، تذکرة العلماء، ص 141ـ144.

[55]. الدمعة الساكبة في احوال النبي (ص) والعترة الطاهرة، محمدباقر بن عبدالكريم بهبهاني، به تصحيح حسين اعلمي، بحرين و بيروت، مكتبة العلوم العامّة و مؤسسة الاعلمي، 1409، عربي، جزء چهارم، 386 ص و جزء پنجم، 311 صفحة وزيري.

[56]. واعظ خياباني، وقايع الايام في تتمة محرم‏الحرام، ص 25.

[57]. ناسخ التواريخ در احوالات حضرت سيّدالشهداء عليه‏السلام، محمدتقي سپهر، تهران، انتشارات كتابفروشي اسلاميّه، 1398ق، فارسي، جلد اول، 398 ص؛ جلد دوم، 400 ص؛ جلد سوم، 398 ص و جلد چهارم 284 صفحة وزيري.

[58]. محمدتقي سپهر، ناسخ التواريخ در احوالات حضرت سيدالشهداء، ج 1، ص 378.

[59]. همان، ج 2، ص 358، 365 و… .

[60]. ر.كـ: محمدتقي شوشتري، قاموس الرجال، ج 5، ص 559ـ562.

[61]. معالي السبطين في احوال السبطين الامامين الحسن والحسين، محمدمهدي مازندراني حائري، تبريز، كتابفروشي قرشي، 1356ق، عربي، جزء اول، 283 ص و جزء دوم، 200 صفحة وزيري، چاپ سنگي.

[62]. قاضي طباطبايي، تحقيق دربارة اول اربعين حضرت سيدالشهدا، ص 382.

[63]. لوءلوء و مرجان، ميرزا حسين نوري طبرسي، به تحقيق حسين استاد ولي، تهران، دارالكتب الاسلاميّه، فارسي، چاپ اول، بهار 1375ش، 248 صفحة رقعي، 18+226 ص.

[64]. لؤلؤ و مرجان نزديك به ده بار، در ايران و هند، تجديد چاپ و منتشر شده است و ترجمة آن به زبان اردو، توسط سيدسعيد حيدر زيدي به 1418ق، در پاكستان با نام «آداب اهل منبر» و در 350 صفحه منتشر شده است.

ر.كـ: سيد علي شرف‏الدين موسوي، معجم كتب و مؤلفين حيات و قيام امام حسين، ص 46؛ همچنين ترجمة آن به عربي نيز منتشر شده است كه آگاهيهاي كتاب‏شناختي آن به اين ترتيب است: اللوءلوء والمرجان في آداب اهل المنبر، حسين بن محمدتقي النوري الطبرسي، تعريب: ابراهيم البدوي، چاپ اوّل، دارالبلاغه، بيروت، 1423ق / 2003م، 293 ص.

[65]. ر.كـ: «محدّث نوري، روايت نور»، از نگارنده، چاپ اول، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، 1372ش.

[66]. از شگفتيهاي روزگار اين كه نگارنده، يكي را كه احتمال مي‏رفت توانايي اين كار را داشته باشد به اين كار فراخواندم و او كه از اين مقالة ما خبر داشت آن را خواست كه مطالعه كند، مقاله را گرفت و از روي آن كپي كرد تا اينكه قسمت اوّل آن (كتابهاي تحريف‏ساز) را با عنوان «منابع تحريف گستر» منتشر ساخت و تنها كاري كه كرد كتابها را از ترتيب تاريخي خارج و به صورت ترتيب الفبايي كه هيچ فايدة مؤثري بر آن مترتب نيست، تنظيم كرد و با افزودن سه كتابي كه هرگز عنوانِ «منابع» به آنها (تذكرة الشهدا، محرق القلوب، و عنوان الكلام) صدق نمي‏كند، به خيال خودش كاري كرد و با چند نقل قول كه بيشتر شفاهي مي‏نمايد و هرگز حاكي از اثر مكتوبي نيستند، چه رسد به اين كه «منابع» باشند، بالاخره مقاله‏اي ساخت، و تنها لطفي كه دارد همين است كه به منبع و مأخذ اصلي مقاله (مقالة ما) هرگز اشارتي نمي‏كند!

[67]. ر.كـ: محدث نوري، لؤلؤ و مرجان: ص 9: «علم يبحث فيه عن عوارض اجساد الشهداء وما يتعلّق بها.».

[68]. سورة حج، آية 30.

[69]. سورة نساء، آية 68.

[70]. سيد ابن طاووس، الاقبال الاعمال، ج 3، ص 100ـ101.

[71]. چشم‏اندازي به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان) ص 30، چاپ اول، انتشارات استاد احمد مطهري، قم / 1379ش، فارسي،
393ص رقعي، سي + 363ص.

[72]. واعظ خياباني، وقايع الايام، جلد شعبان، ص 273ـ272.

[73]. همان، ص 274ـ273.

[74]. مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 17، ص 71.

[75]. همان، ج 17، ص 131.

[76]. محمد اسفندياري، كتاب‏شناسي تاريخي امام حسين(ع)، ص 135 و 155.

[77]. ثورة التنزيه «رسالة التنزيه، تليها مواقف منها وآراء في السيد محسن الأمين» إعداد محمد القاسم الحسيني النجفي، بيروت، دارالجديد، عربي، چاپ اول، 1996م، 124 صفحة وزيري.

[78]. جلد اول اين كتاب، توسط محمدرضا جباران به فارسي ترجمه و با نام «شرح وصال»، از انتشارات اميركبير به تازگي منتشر شده است.

[79]. «براي اصلاح تعزيه‏خواني (مقتل‏خواني) و پاكسازي آن از عيبهاي زننده و كارهايي كه عذابهاي هميشگي را دربردارند مانند دروغ و مثل آن، و نيز براي پاك‏گزيني احاديث صحيحي كه مي‏توانند هر فائده‏اي را در باب خود شامل شوند، مجالس السنيّه را تأليف كرديم.

[80]. ثورة التنزيه، ص 30.

[81]. «ما تلاش خود را به كار مي‏گيريم و گرانبارترين فرصتهايمان و ارزشمندترين داراييهايمان را در تأليف، چاپ و نشر كتابها مصرف مي‏كنيم با اين هدف كه حديثهايي را كه در عزاداريها مي‏خوانند از هر دروغ؛ عيب و عاري، پاكسازي كرده باشيم. و چنان باشد كه ذاكران و خطيباني كه مقتل‏خواني آنان چشمها را به سوي خود مي‏كشاند شيعه را موجبِ فخر باشند نه اينكه بر آنان عار آيند و ننگ گردند. و به اين اميد كه مقتل‏خوانيِ آنها عبادتي باشد كه از شائبة دروغي كه موجب تبديل عبادت در معصيت مي‏گردد پاك و خالص باشد.»

[82]. همان، ص 3ـ30.

[83]. المجالس السنيّه، ج 1، ص 6ـ7.

[84]. ثورة التنزيه، ص 32.

[85]. الدمعة الساكبة، ج 4، ص 372.

[86]. «و يا غير از اينها از آن خبرهاي بسياري كه بر بالاي منبرها مي‏خوانند در حالي كه همه از باب دروغ آشكار مي‏باشند.»

[87]. ثورة التنزيه، ص 32.

[88]. همان، مقالة «سيد العلويين والامويين»، ص 57ـ65؛ اقناع اللائم، ص 33، به نقل از «السيد الامين سيرته».

[89]. اقناع اللائم، ص 33.

[90]. كتاب‏شناسي تاريخي امام حسين(ع)، ص 155ـ156 به نقل از: جلال آل‏احمد، يك چاه و دو چاله.

[91]. ترجمه و تعريب اين كتاب نيز با عنوان «الملحمة الحسينيه» نشر يافته است كه همان را استاد سيد جعفرمرتضي عاملي در كتابي با نام «كربلاء فوق الشبهات» به نقد كشيده است و شگفت اينكه با تمسّك به قاعده‏گونه‏اي كه مي‏گويد: «تسامح در ادلة سُنَن رواست»! در توجيه ناموجّه بسياري از تحريفهاي رايج و عوام‏پسند به سختي كوشيده است، و با ناديده انگاشتن كتاب پر بار و معياري كه سخنان استاد مطهري در تحريف‏شناسي عاشورا به آن مبتني است ـ يعني كتب لوءلوء و مرجان ـ به انتقاد از كتاب حماسة حسيني پرداخته است در حالي كه اگر مي‏خواست انديشه‏ورانه و به صورت علمي ـ و صد البته نه عوامانه و افراط در احتياط ـ پژوهش خويش را پيشبرد، مي‏بايست كه از فرع (حماسه حسيني) مي‏گذشت و به اصل (لوءلوء و مرجان) مي‏رسيد.

و با توجه به اينكه ترجمة لوءلوء و مرجان به عربي نيز نشر يافته است، اين كار براي استاد عاملي ممكن بود و با كارهاي علمي و پژوهشهاي پيشين و پر بار خود سيد نيز همخواني داشت و احتمال اينكه  پس از انتشار كتاب مأساة الزهرا(س) مخاطب ايشان در آثارشان از تشنگان انديشه به عوام‏الناس منسوب به شيعه مبدّل شده باشد دانشخواهان و پژوهشگران را بسيار دل‏آزار خواهد بود و اين پندار از ساحت فرهيخته و تجربت ساز علامة عاملي ـ دام ظلّه الوافي ـ بسيار بعيد است.

نگارندة اين مقال، كتاب كربلاء فوق الشبهات را از طريق اينترنت دريافته و بررسيده‏ام و هر چه گشته‏ام در بازار كتاب پيدا نكرده‏ام و به همين دليل، بحث دربارة آن را بيش از اين ادامه نمي‏دهم، اين زمان بگذار تا وقتي دگر.

[92]. مجموعه آثار، جلد 17 (حماسة حسيني)، مرتضي مطهري، تهران، انتشارات صدرا، فارسي، چاپ اول، 1377ش / 1419ق،
739 صفحة وزيري.

[93]. نگاهي به حماسه حسيني استاد مطهري، صالحي نجف‏آبادي، تهران، انتشارات كوير، فارسي، چاپ اول، 1379ش، 460 صفحة وزيري.

[94]. ر.كـ: زرين‏كوب، عبدالحسين، نقد ادبي، ج 2، ص 633، انتشارات اميركبير، چاپ سوم، 1361ش.

[95]. نفس المهموم، شيخ عباس قمي، تحقيق رضا استادي، قم، مكتبة بصيرتي، 1405ق، عربي، 718 صفحة وزيري.

[96]. منتهي الآمال، شيخ عباس قمي، به خط طاهر خوشنويس، به تصحيح سيد ابوالحسن مرتضوي، تهران، انتشارات علميه اسلاميه، 1331ش / 1371ق، فارسي، چاپ سنگي و كليشه‏اي، 346 صفحه رحلي بزرگ.

[97]. ر.كا: منتهي الامال، ج 1، ص 216، چاپ انتشارات علميّه اسلاميه، 1331ش.

[98]. نفس المهموم، ص 681ـ692.

[99]. در اين مورد و مورد پيشين (13) به متن منتهي الامال مراجعه شود كه در اولي به اجمال و در اين باره به تفصيل سخن گفته است. ر.كـ: همان، ص 320ـ321.

[100]. الامام الحسين عليه‌السلام و اصحابه، فضل‏علي قزويني، تحقيق سيد احمد حسيني [اشكوري]، قم، پسر نويسنده محمود شريعت مهدوي، 1415ق، عربي، چاپ اول، 466 صفحة وزيري، 13+453.

[101]. چه قدر فرق است ميان اين سخن كه «خدا كشته شدن تو را مي‏خواهد» و يا «مي‏خواهد كه تو كشته شده باشي» و ميان اين سخن كه «خدا مي‏خواهد ببيند كه تو كشته شده‏اي».

[102]. خدا ابن عباس را بدانچه به من اشارتي كرد پاداش نيك دهاد!

[103]. حاصل اينكه به ظنّ قوي بلكه به قطع اين سخن ـ (خدا به ابن عباس پاداش نيك دهاد!) ـ از امام حسين(ع) در واقعة كربلا صادر نشده است و بي‏گمان آن را از سر غرضهايي كه بر انسان انديشه‏ور پوشيده نيست به آن حضرت نسبتش داده‏ اند.

[104]. اين غلط فاحشي است و برخلاف آن عقيده‏اي است كه اصحاب ما (شيعيان) ـ كه خوشنودي خداي متعال همانان را باد!! ـ دارند، بلكه پيشتر در روايت ابومخنف از عبدالله بن سُليم و المذري بن المشمعل گذشت كه آن دو گفتند: حسين به ما نگاهي كرد و گفت: زندگي را پس از آنان ديگر خيري نيست. و آن دو با خود گفتند: در نتيجه ما دانستيم كه او خود تصميم گرفت كه به راهش ادامه دهد.

[105]. هر كس بودنِ سپاهياني از شام را انكار كنيد، اين كارش از ناداني او به تاريخ خواهد بود.

[106]. و در آن قصّه، شگفتيهايي است كه به علّت نبودِ مدرك صحيحي بر آن و نيز منافاتي كه با اخبار بسياري دارد آن را فرونهاديم.

[107]. با جدّيّت گفته مي‏شود كه اين سخن دور از عقل است در حالي كه تصوّرش امكان ندارد وقوعش چگونه مي‏تواند باشد. (تصورش ممكن نيست چه رسد به وقوعش.).

[108]. برقعي قمي، سيد علي‏اكبر، كانون احساسات، ص 159.

[109]. المجالس السنيّه، ج 1، ص 109؛ لواعج الاشجان، ص 176.

110. خورشيد شهادت (مجموعه مقالات برگزيده اولين سمينار بررسي ابعاد زندگاني امام حسين(ع))، دانشگاه امام حسين(ع) پژوهشكده علوم انساني، ويراستار محمد دانشگر، تهران، دانشگاه امام حسين(ع)، فارسي، چاپ اول، 1374ش، دفتر اوّل,
383ص؛ دفتر دوم و سوم با عنوان فرعي (امام حسين(ع) و احياي دين) 294ص و 337صفحة وزيري.

[111]. تحريف‏شناسي عاشورا در پرتو امام‏شناسي، داود الهامي، قم، انتشارات مكتب اسلام، 1378ش، فارسي، چاپ اول، 191ص رقعي.

[112]. مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 17، ص 381ـ382.

[113]. مقصود فراستخواه، دين و جامعه، تهران: شركت سهامي انتشار، چاپ اول / 1377ش، ص 557ـ599.

کتابهاي اسلامي » پاييز 1383 – شماره 18
صص  35 تا 80