جنبش سیاسی اجتماعی سید محمد صدر در عراق

مرکز آموزش عالی: جامعه المصطفی العالمیه – مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)- مدرسه عالی تاریخ و ادیان

رشته: تاریخ اهل بیت(علیهم السلام)/ مقطع: کارشناسی ارشد

عنوان پایان نامه: جنبش سیاسی اجتماعی سید محمد صدر در عراق

استاد راهنما: دکتر قاسم صفری

استاد و یا اساتید مشاور: دکتر سید جعفر نوری

نام دانش پژوه: سید محمد مهدی نوری

تاریخ دفاع: آبان ماه 1388/ تعداد صفحات: 143ص

کلید واژه ها: سید محمد باقر صدر، سید محمد صدر، سید مقتدی صدر، جریانهای معاصر، عراق، بیداری اسلامی

چکیده:

نگارنده پایان نامه، با توجه به وجود شبهات و مخالفان زیاد و موافقان غالی جریان صدر، در پی آن است که این جریان را از درون منابع مکتوب و شفاهی معرفی نماید. این جریان خود را منتسب به شخصیت تاریخی سید محمد باقر صدر می داند و ادامه دهنده راه آن، البته با تفاوت در روش و راهکار. این جنبش توسط سید محمد صدر معروف به صدر دوم تأسیس و امروز هم توسط سید مقتدی صدر رهبری می شود. تاریخ پر فراز این جریان از همکاری با دولت بعثی و شبه نظامیان سنی گرفته تا نبردهای خونین و مسلحانه با اهل سنت و اشغالگران در سال های 2003 و2004.

این جریان همواره با احزاب و گروهای عراقی درگیر و روابط خصمانه داشته است و یک تفاوت دیدگاه بزرگ با مرجعیت در عراق که برای خود عنوان الحوزه الناطقه در مقابل حوزه ساکته را برگزیده است.

پرسش اصلی تحقیق:جنبش سید محمد صدر در عراق چرا و چگونه ایجاد شد و مهمترین فعالیت ها و تأثیرات آن چه بوده است؟ با توجه به این پرسش فرضیه های زیر را مطرح کرده است: جنبش صدر از جمله مهم ترین جریان های تأثیر گذار عراق است که خدمات بسیاری به اسلام و شیعیان عراق کرده است این جنبش همان ادامه فعالیت های سید محمد باقر صدر است که در روش و راهکار با آن اختلاف دارد گرچه از نظر تأثیرات عینی در جامعه، از آن موفق تر بوده است و نسبت به این جریان از سوی دولت عراق و احزاب و شخصیت های اسلامی ظلم های بسیار شده است[؟]

به لحاظ روش تحقیق:این پایان نامه به صورت تاریخی- تحلیلی تدوین یافته است و در چهار بخش نگارش یافته است.

منابع تحقیق:مجموعه کتاب های که در باره جریان صدر موجود بوده و همچنان نگارنده به منابع شفاهی و مشاهدات نیز تمسک کرده است.

قلمرو تحقیق:

پایان نامه در چهار بخش و در مجموع در 23 فصل تدوین یافته است. بخش اول کلیات که پنج فصل در آن گنجانیده شده است. در فصل اول از اهمیت جغرافیا و تمدن عراق سخن گفته شده است و در فصل دوم عراق پس از اسلام را بررسی کرده است. فصل سوم را به تاریخ شیعیان عراق تا دوره معاصر اختصاص داده است و در فصل چهارم وضعیت شیعان در دوره معاصر را بررسی کرده است و آخرین فصل بخش اول را با عنوان گروه ها و جریان های سیاسی شیعه و نقش علما در آن به پایان رسانیده است.

نویسنده، بخش دوم پایان را به جنبش سید محمد صدر اختصاص داده و در فصل اول کودکی سید محمد صدر را بیان داشته وی نزد اساتیدی و آیاتی چون حکیم، صدر، خویی و امام تحصیل نمود. جالب است که ایشان عرفان را نزد یک بازاری نجفی آموخت. فصل دوم بخش دوم به مبارزات سیاسی او تا تصدی مرجعیت اش می پردازد. مبارزات سیاسی او همزمان با فعالیت های صدر اول شروع شد که قایل به جدایی مرجعیت و حوزه از تحرکات و فعالیت های سیاسی بود. همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شور انقلابی هم در برخی مناطق عراق مشاهده می شد که سیدمحمد صدر با آن مخالف و آن را بی فایده و بی نتیجه می دانست. ایشان در جریان جنگ خلیج فارس در سال 1990 در رأس هیئتی از طرف حکومت عراق در پی شکست عراق از نیروهای بین المللی در جریان اشغال کویت به ایران آمد و خواستار کمک دولت ایران شد. برخی ایشان را یک عالم درباری معرفی کرده است. هنگام دیدارش از قم نیز کسی جز آیت الله گلپایگانی آنهم به قصد جویا شدن احوال آیت الله خویی، به دیدارش نرفت.

نویسنده در فصل سوم علل تصدی مرجعیت ایشان را بررسی کرده است. روی آوردن حزب بعث به دینداری، اعلام رسمی مرجعیت از سوی حکومت، از دلایل تصدی مرجعیت ایشان بود. فصل چهارم بخش دوم به اقدامات ایشان پس از تصدی مرجعیت می پردازد. مطرح ساختن ولایت امر و اعلمیت؛ خود، مدیریت و احیای حوزه های علمیه که ایشان شروطی مانند تأیید شدن طلبه توسط دو نفر؛ وارد نشدن در مسایل سیاسی و سلامت جسمانی برای طلاب را ضروری می دانست. اقدام دیگر ایشان تأسیس دادگاه های شرعی و اعزام قاضی از طرف خود؛ تأسیس دفاتر در خارج عراق بود که با موانع زیادی مواجه شد و اقدام مهم دیگرش برگزاری نماز جمعه با هماهنگی دولت بود.

فصل پنجم را به مروری در خطبه های سیدمحمد صدر اختصاص داده است دیدگاه مرجعیت و حوزه های علمیه، شرح وظایف علما، انتقاد از برخی رسوم حوزوی، دعوت از علما و مراجع به ساده زیستی، نگرانی از وضعیت خدام حرم مقدس از محتواهای خطبه های نماز های جمعه وی بود.

فصل ششم رویارویی آیت الله صدر با رژیم حاکم را بیان کرده است. حکم ولایی ایشان مبنی بر پیاده روی شیعیان به سمت کربلا که یکی از قدیمی ترین رسومات شیعیان عراقی بود. دومین رویارویی او تشبیه کردن صدام به متوکل عباسی بود و در اقدام دیگر کارمندان دولت را به توبه دعوت نمود. از دعا کردن برای صدام نیز خودداری ورزید و برای در خواست های دولت نیز فتوا صادر ننمود و از دولت نیز درخواست نمود که اماکن مقدسه باید توسط مرجعیت اداره شود و وکلا و خطبای نماز جمعه را نیز از زندان آزاد سازند. فصل هفتم به موضع دولت عراق در برابر آیت الله صدر می پردازد که از متوقف ساختن اقدامات وی شروع و به ترور ایشان انجامید. آخرین فصل بخش دوم دیدگاه ها نسبت به مرجعیت صدر را بررسی کرده است. غالب مراجع و حوزات علمیه نجف و قم نظر مساعد در باره مرجعیت صدر نداشتند. دلیل اش را رقابت دستگاه مرجعیت و عدم درک صحیح از از اهداف سید محمد صدر دانسته اند. او می گفت من نمی توانم برائت خود را جز با خون خودم ثابت کنم. برای نمونه در زمان مدیریت ایشان بر حوزات علمیه، اقامت جناب شیخ بشیر پاکستانی را تمدید نکرد که این یک غایله ای شد. در متن پایان نامه به تفاوت های دیدگاه صدر با دیگران اشاره شده است و به مقاله ای از جناب رسول جعفریان با عنوان «صدری ها نسخه ای عربی مجاهدین خلق» و مطالب از این دست می توان اشاره کرد.

بخش سوم پایان نامه جنبش صدر پس از سقوط حکومت بعث شرح و تفصیل داده شده است. در فصل اول بخش سوم به انشقاقات این جنبش اشاره و از سال 1999 حد اقل به سه گروه از این جریان منشعب شده است: حزب فضیلت آیت الله یعقوبی، گروه حسنی صرخی و گروه صدری ها به رهبری مقتدی صدر. فصل دوم جریان صدر به رهبری سید مقتدی صدر را بررسی کرده است. از ویژگیهای این جریان توجه به رهبری نسل جدید در حوزه های علمیه، نا سازگاری با مرجعیت سنتی است. ازاین رو این جریان از مراجع موجود تقلید نمی کنند و ویژگی دیگر این طیف نفوذ در اقشار محروم جامعه و جوانان است. یکی از مهم ترین ویژگی این گروه اعتقاد به جنبش شیعی عربی اصیل است و به گفته آنان دیگر جریانات عراقی اصالت خود را به دلیل حمایت غیر عرب¬ها از دست داده است.

فصل سوم بخش سوم پایان نامه به فعالیت های جریان صدر پرداخته است و احیای نماز جمعه و دادگاه های شرعی، امر به معروف و نهی از منکر، احیای مراسم پیاده روی اربعین و مشارکت در اداره مدارس علمیه حوزه نجف از فعالیت های دینی این جریان دانسته شده است. در فصل چهارم بخش سوم فعالیت های اجتماعی این جریان مورد بررسی قرار گرفته است. تلاش برای تأمین امنیت خدمت رسانی به مردم مثل سوخت، مواد، غذایی و … از فعالیت های اجتماعی بر شمرده شده است.

فصل پنجم بخش سوم به فعالیت های سیاسی این جنبش پرداخته شده است. محکومیت اشغالگران و درخواست خروج آنان از طریق تبلیغ و خطابه ها مصاحبه ها، برگزاری تظاهرات گسترده، عدم مشارکت سیاسی تا سال 2005 و همکاری سیاسی با اهل سنت و حمایت از مقاومت فلسطین و حزب الله از فعالیت های سیاسی این جنبش به شمار می رود. فصل ششم بخش سوم به موضوع جیش الامام المهدی(عج) پرداخته شده است. اهداف تشکیل این گروه نظامی را نادیده گرفته شدن جریان صدر در معادلات سیاسی اجتماعی عراق، معرفی این گروه به دیگران، دفاع و محافظت از مردم عراق در مقابل اشغال گران و محافظت از مراقد مقدسه، حوزه های علمیه، مراجع تقلید و ایجاد رعب و وحشت در دل اشغالگران دانسته اند. البته بعد از این بودکه درگیری های بین این جریان و آمریکایی ها در چند شهر از جمله در کوفه و نجف اشرف شروع شد که با وساطت نهادهای دینی و برخی احزاب پایان یافت.

فصل هفتم بخش سوم تحول جریان صدر را طی چند تحول بررسی کرده است. حضور رسمی این جریان در روند سیاسی عراق بعد از 2005 و نبردهای مسلحانه، جنگ مذهبی جیش المهدی با شبه نظامیان اهل سنت یکی دیگر از تحولات بود این در حالی بود که جیش المهدی با شبه نظامیان سنی قبل از این رابطه خوبی داشت و در جریان مسأله فلوجه جیش المهدی نیز اشتراک داشت و در نبرد نجف سنی ها نیز سهیم بودند. اما بعد از انفجار حرمین امامین در سامرا صبر این جریان تمام شد و درگیری ها به صورت وسیع آغاز شد. آخرین فصل بخش سوم به روابط جریان صدر با مرجعیت و احزاب سیاسی می پردازد. روابط این جریان با مرجعیت حتی آیت الله سیستانی همیشه تیره و تار بوده است علت اش را اختلاف دید این گروه مبنی بر حوزه ناطقه در برابر حوزه ساکته (سکوت و صبر مراجع در تحولات) گرفته شده است. در جریان نبرد اول نجف، آیت الله سیستانی از صدریها حمایت نکرد و آنان در مقابل منزل آیت الله سیستانی کردند و شعار می دادند«کلا کلا آمریکا، کلا کلا اسرائیل، کلا کلا عملاء» و در درگیری دوم نیز آیت الله سیستانی برای معاجه به لندن رفته بود و این سفر از دید صدری ها خالی کردن صحنه برای اشغاگران تفسیر شد. احزاب های سیاسی نیز دید مناسبی نسبت به صدریها نداشتند. یک آتش سوزی مشکوک دفتر صدریها در آگوست 2005 که مجلس اعلا و سازمان بدر متهم شد و در پی این حادثه، دفاتر مجلس اعلا و موسسه شهید محراب وابسته به مجلس اعلی از طرف صدریها مورد هجوم گسترده قرار گرفت. دیگر حزب بزرگ شیعی حزب الدعوه بود که میانه آن هم با صدری ها خوب نبود

نگارنده در بخش چهارم به دستاوردها و چالش پرداخته است. دستاوردها به دو بخش قبل از سقوط بعثی ها و بعد آن تقسیم شده است. از دستاوردهای قبل آن به احیای دینداری، ایجاد ارتباط نزدیک میان مردم و مرجعیت، احیای حوزه و نام شهید صدر، افزایش انتظارات مردم از مرجعیت، دمیدن روح استعمار ستیزی در مردم، تثبیت نماز جمعه و مقابله با شبیخون فرهنگی می توان اشاره کرد. از دستاوردهای جنبش صدر بعد از سقوط بعثی ها به مطرح شدن به عنوان یک جریان سیاسی، نفوذ در جامعه، تأثیرگذاری در روند معاهده های بین المللی دولت عراق و رسمیت یافتن صدری ها در برخی کشورهای منطقه می توان نام برد. فصل دوم بخش چهارم به چالش های این جنبش پرداخته است و مانند فصل قبل به قبل و بعد سقوط رژیم بعث تقسیم شده است. کمبود امکانات مادی، مخالفت رژیم بعث و گروه های اسلام گرای عراقی با جنبش صدر از چالش های زمان رژیم بعث بود و انشقاقات درون گروهی، نقوذ افراد مختلف با گرایشهای گوناگون حتی بعثی ها و مخالفت گروه های تأثیرگذار عراقی با این صدری ها از چالش های بعد سقوط صدام بود.