در آرشیو اسناد کتابخانه مجلس اسناد پراکنده‌ای وجود دارد، لیکن چون گشایش مجلس 21 چند ماه بعد از قیام 15 خرداد است در مشروح مذاکرات مجلس مطلب و سخنی درباره‌ی قیام نیست. در آستانه‌ی پنجاهمین سالگرد قیام 15 خرداد گفتگویی با آقای رحیم نیکبخت، پژوهشگر تاریخ و انقلاب اسلامی داشته‌ایم که در اینجا ارائه می‌شود.
رحیم نیکبخت تا کنون آثاری چون، زندگانی و مبارزات شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی، جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات، پیک محبت: مروری بر زندگینامه آیت‌الله مروج، زندگی و مبارزات شهید مفتح را تألیف کرده است.
اما در سال 92 به طور خاص دو کتاب از ایشان با عناوین «مبدأ نهضت» و «نامه نیمه خرداد» منتشر شده است که به قیام 15 خرداد پرداخته است.
ریشه‌ها و علل قیام 15 خرداد
قیام 15 خرداد ریشه در باور های دینی و مذهبی مردم مسلمان دارد که تحت تأثیر قیام امام حسین (ع) به وقوع پیوست. علت اصلی قیام 15 خرداد ارتباط ناگسستنی مرجعیت شیعه و مردم ایران بوده است.
سیاست‌های غرب‌گرایانه رژیم در قیام 15 خرداد
شکل گیری قیام 15 خرداد درواقع عکس العمل جامعه به سیاست‌های غرب گرایانه رژیم پهلوی بود. رژیم پهلوی می‌خواست در غیبت مجلس خود رأساً قانون تصویب کند؛ آن هم قوانینی که در تضاد با موازین شرعی و قانون اساسی مشروطه بود. حذف شرط مسلمانی و سوگند به قرآن مهم‌ترین فرازهای غیر اسلامی مخالف قانون اساسی مشروطه بود که توسط حکومت در غائله انجمن‌های ایالتی ولایتی به ظهور رسید.
نقش حجت الاسلام فلسفی و شهید مهدی عراقی در قیام
مرحوم فلسفی با دستور امام خمینی سخنرانی‌های کوبنده و انقلابی در مسجد آذربایجانی‌های بازار ایراد کرد و در شب عاشورا دولت علم را به صورت جالبی استیضاح کرد. مرحوم فلسفی با سخنرانی‌های خود نقش روشنگرانه‌ای در قیام 15 خرداد داشت. شهید حاج مهدی عراقی در سازماندهی و برپایی تظاهرات روز تاسوعا و عاشورا و همراه کردن افرادی همانند طیب حاج رضایی با نهضت امام نقش مهمی ایفاد کرد در قیام 15 خرداد وی و شهید امانی در مدیریت حرکت نقش مهمی داشتند.
نقش نهادهای مذهبی در قیام
کانون اصلی قیام 15خرداد مدرسه فیضیه به عنوان مهم‌ترین نهاد مذهبی و محل استقرار مرجعیت بود. خاستگاه امام خمینی(ره) این کانون بود؛ ضمن اینکه در این حرکت کاملاً اسلامی نقطه عزیمت مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و هیئت‌های مذهبی بود و در این محافل مردم آماده قیام و ایثار می‌شدند. به علت اسلامی بودن این نهضت، کانون‌های مذهبی نقش مهمی در این حرکت بر عهده داشتند.
قیام 15 خرداد و مبدأ نهضت انقلاب اسلامی
بزرگی و عظمت سراسری بودن و کاملاً اسلامی بودن قیام، ویژگی‌های منحصر بفرد این حرکت بود و حکایت روشنی از پیوند مردم و مرجعیت شیعه به عنوان نواب عام امام معصوم داشت. در این قیام مردم جامعه از کشاورز و روستایی گرفته تا پیشه‌ور و بازاری به حمایت از مرجعیت بیدار شیعه وارد صحنه شدند. از این رو بود که این قیام از سوی حضرت امام به عنوان مبدأ نهضت عنوان گرفت.
نقش قیام 15 خرداد در تزلزل حکومت پهلوی
قیام 15 خرداد نقش مهمی در طرح نامشروع بودن حکومت پهلوی به صورت گسترده دارد. این قیام خونین ثابت کرد که حکومت پهلوی اصلاح‌ناپذیر است و برای اجرای سیاست‌های ضد مذهبی خود از هیچ اقدامی خودداری نخواهد کرد. این امر امام (ره) را به این نتیجه رساند که بایستی این نظام سرنگون و نظامی مبتنی بر بنیان‌های اسلامی ایجاد گردد.
موضع مجلس شورای ملی در زمان قیام
در زمان وقوع قیام، مجلس بسته بود و دو سه ماه بعد از قیام بود که حکومت برای انتخابات دوره 21 به تلاش افتاد که توسط علما و مراجع در اعتراض به سیاست‌های ضد اسلامی رژیم تحریم شد.
وضعیت سیاسی و اجتماعی کشورمان در سال 42
بعد از قیام 15خرداد، شاه قدم‌های خود در ایجاد خفقان در کشور تندترکرد و برای کسب مشروعیت جدید که توجه افراطی به ایران قبل از اسلام را مدنظر داشت شعار «خدا، شاه، میهن» را سرلوحه خود قرار داد. شاه با حمایت غربی‌ها به ویژه آمریکایی‌ها به ژاندارم منطقه تبدیل شد و ساواک هر صدای مخالفی را به شدت سرکوب می‌کرد.
همراهی گروه های مذهبی، سیاسی، و ملی پس از قیام 15 خرداد
گروه‌های مذهبی به تبعیت از مرجعیت در قیام حضور موثری داشتند، ولی گروه‌های سیاسی غیر مذهبی مثل حزب توده با این قیام مخالف بودند و آن را قیام کور می‌دانستند. جبهه ملی هم در قیام 15 خرداد شرکت نداشت و از آن هم حمایت نکرد. گرچه برخی از اعضای متدین طرفدار جبهه ملی در قیام حضور داشتند که مورد تأیید جبهه ملی نبود.
مهم‌ترین نتایج منتج شده از قیام 15 خرداد
مهم‌ترین پیامد قیام 15 خرداد مطرح شدن امام خمینی به عنوان رهبر بی بدیل نهضت اسلامی بود، ضمن اینکه طرح درس ولایت فقیه توسط حضرت امام در سال 1348 در نجف اشرف هم از پیامدهای این قیام است.
شاهدان عینی ماجرا و خاطرات آنان
به نظرم هنوز به ویژه در روستاهای ورامین، کن و قم کسانی هستند که خاطرات آنها ضبط و مکتوب نشده است. در این رابطه یک کار بسیار خوب توسط مهندس موحد خویی به نام «سربداران کوچه و بازار» براساس مشاهدات عینی خود و مصاحبه با شاهدان عینی که شامل روستاییان وکشاورزان روستایی ورامینی شرکت کننده در قیام و همچنین میدان داران تهرانی شرکت کننده در قیام که زندانی وتبعید شده‌اند تالیف شده است.
اسناد قیام 15 خرداد و وضعیت نشر این اسناد
قسمت عمده اسناد که در مراکز ساواک بوده در 9 جلد با عنوان «قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک» منتشر شده است، ضمن اینکه کتاب دو جلدی بسیار مهمی هم توسط دکتر جواد منصوری با محوریت اسناد قیام 15 خرداد توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است. علی‌رغم این به نظر می‌رسد اسناد مربوط به فعالیت مبارزان شهرستانی در قیام و همچنین گزارش‌های ماموران سفارتخانه‌های خارجی به ویژه انگلستان هنوز منتشر نشده است.
مرکز اسناد مجلس و اسناد مربوط به قیام
در آرشیو اسناد کتابخانه مجلس اسناد پراکنده‌ای وجود دارد، لیکن چون گشایش مجلس 21 چند ماه بعد از قیام 15 خرداد است در مشروح مذاکرات مجلس خبری از مطلب و سخنی درباره‌ی قیام نیست.
کتابخانه مجلس چه کارهایی در زمینه قیام 15 خرداد می تواند انجام دهد
کتابخانه مجلس از مراکز مهم پژوهشی معتبر کشور است که مدیران آن از میان بزرگان علم و ادب برگزیده می‌شوند، از جناب حائری گرفته تا آقای ابهری و استاد جعفریان، تا ریاست فرهیخته فعلی جناب دکتر رجبی.
از این‌رو کتابخانه مجلس می‌تواند حلقه واسط بین مراکز، برای برپایی نشست تخصصی همانند برنامه‌های جالب گذشته خود باشد. در همین حال برخی از نمایندگان قبل از انقلاب و بعد از انقلاب که خود از شاهدان عینی حوادث سال 1342 بوده‌اند در قید حیات هستند، ضبط و تدوین و انتشار خاطرات آنها بسیار مهم است.
عدم توجه به تحقیقات در حوزه قیام 15 خرداد و مسائل مربوط به آن در پایان نامه‌های دانشگاهی
اجازه بدهید به این سوال قدری بیشتر توضیح دهم. خرداد ماه امسال 1392 نیم قرن از این رخداد مهم می‌گذرد. طی سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در بررسی ابعاد وزوایای آن تلاشهای بسیاری صورت گرفته، مقالات و کتابهای مختلفی نگارش یافته و همایش‌هایی برپا گردیده است. مهم‌ترین برنامه‌ای که به بررسی قیام 15 خرداد به صورت علمی پرداخت برپایی همایش 15 خرداد در سال 1387 به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی بود که حاصل آن مجموعه مقالاتی با چهل مقاله در دو جلد است.
ناگفته نماند در فصلنامه پانزده خرداد، نیز که به مدیریت حجت‌الاسلام سید حمید روحانی منتشر می شود، مقالات متعددی در این موضوع منتشر شده است. علی‌رغم این تلاش‌ها به نظر می‌رسد با تأکیدی که بنیان‌گذار فقید جمهوری اسلامی بر این نقطه عطف تاریخی داشته‌اند کارهای انجام‌شده لازم، ولی ناکافی است و با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی همه ابعاد و زوایای این واقعه مهم به دقت مورد بررسی قرار نگرفته است.
جای تأسف آن است که از بین 635 عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد با موضوع امام خمینی و تاریخ انقلاب اسلامی که تا سال 1388در دانشگاههای سراسر کشور دفاع شده تنها یک پایان‌نامه با عنوان «قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی» در دانشگاه تربیت مدرس به این موضوع اختصاص یافته است و این خود گواه روشنی بر غربت مبدأ تاریخ انقلاب اسلامی در بررسی‌های علمی و دانشگاهی است.
تاریخ انقلاب اسلامی و به تبع آن قیام 15خرداد به دلایل چندی که مجال دیگری برای بحث می‌خواهد، در گروه‌های تاریخ و علوم سیاسی و جامعه شناسی دانشگاه‌ها در حد انتظار مورد پژوهش و تحقیق واقع نشده است.
در تعدادی مرکز دانشگاهی هم که طی چند سال اخیر دوره کارشناسی ارشد با گرایش تاریخ انقلاب اسلامی راه‌اندازی شده است، از یک سو به دلیل عدم تولید منابع متعدد و متنوع دانشگاهی در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی و از سوی دیگر حضور برخی مدرسین نا آشنا و بعضاً ناهمراه با مبانی و اندیشه انقلاب اسلامی انتظارات مدنظر محقق نشده است.
از سوی دیگر برخی نویسندگان پیشگام انقلاب اسلامی که زحمات آنها قابل توجه و احترام فراوان است، تمایل چندانی برای حضور در دانشگاه‌ها و مجامع علمی نداشته و از عرضه‌ی روشمند و علمی تاریخ انقلاب اسلامی بازمانده و گاه به جای تربیت نسل پژوهشگر معتقد به انقلاب اسلامی، تلاش خود را برای نگارش یک تنه‌ی تاریخ عظیم انقلاب اسلامی مصروف داشته‌اند.
