برای آغاز بحث باید گفت که سه نوع روش تاریخ نگاری اسلامی داریم که عبارتند از :
الف –روش روایی که منبع اطلاعات آن روایاتی است که در مورد حوادث و اخبار تاریخی بدست آمده است و اعتبار آن با توجه به راویان اسناد تایید می گردد این نوع تاریخ نگاری اسلامی از آغاز تمدن اسلامی با کتابت و حدیث شکل گرفت و خرافات و افسانه ها و داستانها در این روش به وفور یافت می شود.
ب- روش ترکیبی که از طریق مقایسه و ارزیابی و ترکیب روایات مختلف بدست می آید.
ج –روش تحلیلی که به تحلیل و بررسی و یافتن علل و نتایج حوادث تاریخی می پردازد و از دو مرحلـه ماقبل خودپا فراتر می نهد.
اما روش مسعودی وارد ساختن عنصر استدلال عقلانی به قلمرو مباحث تاریخی است و با قرار دادن پایه اخبار و احادیث خود بر مشاهده عینی، کار خود را از مسیر محدث جدا می سازد و همین نگرش باعث ایجاد شاخه علمی و موجب پیشرفت اندیشه تاریخی مسلمانان شد و با توجه به مشخصات فوق روش مسعودی از روش روایی فاصله گرفته و با ارزیابی انتقادی و عقلانی زمینه رواج دروغ و افسانه و خرافه را در تاریخ اسلام را تا حدودی گرفت.
اخبار بواسطه اطلاعاتی که به انسان برای آینده نگری می دهند اهمیت دارند و بر این اساس این اخبار باید بسیار دقیق و روشن و درست باشد تا بتوان با تکیه بر این اطلاعات درست و دقیق، آینده را نیز بصورت درست و دقیق تا حد توان پیش بینی کرد روش تاریخ نگاری مسعودی در این زمینه بسیار اهمیت داشت وی اخباری را که به حد تواتر نرسیده را بدون نقد و نقادی عقلانی و بررسی و مشاهده آثار آن نمی پذیرفت البته این نقد از مسعودی آغاز شد و مورخان قبلی فقط اخبار را نقل می کردند.
حال که به اهمیت اخبار پی بردیم نحوه جمع آوری آن نیز بسیار برای مسعودی مهم بود روش وی برای جمع آوری اخبار به این صورت بود که به جمع آوری اخبار و اطلاعات پراکنده همت می گمارد و از سوی دیگر با افراد مطلع و خبره و صاحب نفوذ مصاحبه می نمود و از اطلاعات آنها نیز استفاده می کرد و در نهایت به مشاهده آثار اخبار و وقایع زندگی اقوام و قبایل و ملل می پرداخت. این شیوه های متفاوت باعث می گردید اطلاعات و اخبار زیادی کسب نماید و در مرحله آخر به پالایش و نقد و ارزیابی اخبـــار می پرداخت و اخبار ضعیف را حذف می نمود.
معیار مسعودی در اخبار مربوط به اعتقادات، عدم مخالفت با قرآن می باشد ولی برای اخبار غیر شرعی به عقل مراجعه و اخباری را که با عقل تعارضی ندارد به سه دسته تقسیم می نمود:
الف –اخبار ممکن که به تواتر نرسیده و با نقد و ارزیابی قابل نقل می باشند
ب- اخبار ممتنع و محال که نقل آنها جایز نیست و به مرحله ارزیابی نمی رسند
ج- اخباری که صدق آنها ضروری است و این اخبار قابل نقل می باشند
در اینجا لازم است ویژگی های تاریخ نگاری مسعودی که وی را از سایر تاریخ نگاران متمایز می کند را توضیح دهیم :
اولین و مهمترین ویژگی تاریخ نگاری مسعودی متقن بودن مباحث تاریخی روایت شده از طرف وی میباشد که آن هم با توجه به استفاده از روشهای علمی و تجربی در ارزیابی اخبار، دقت و حساسیت وی در موضوعات و در نهایت بیطرفی در نقل اخبار از طرف وی می باشد.
ویژگی دیگر تاریخ نگاری مسعودی وارد کردن علومی که در درک و فهم و تبیین حوادث تاریخی نقش دارند و استفاده از این علوم در ارزیابی می باشد.
و آخرین و مهمترین ویژگی مسعودی، استفاده وسیع از عنصر استدلال منطقی و عقلانی در مباحث تاریخی و پالایش اخبار از خرافه و افسانه نکته ای که در اینجا باید به آن اشاره کرد.
اهمیت مشاهده و بررسی عینی اخبار و آثار آن برای مسعودی است و همین زمینه سفر و جهانگردی وی و آشنایی وی با ملل و نحل گوناگون می باشد. حضور در نقاط مختلف که حتی خارج از جهان اسلام را شامل می شد و بررسی این ملل و حکومت های آنان ، باعث شناخت نقاط ضعف و قوت دولتها و ادیان گردید و این مباحث بر روشنگری تاریخ نگاری وی افزود و باعث گردید واقعیت را بهتر درک نماید و از تعصبات دینی و نژادی پرهیز نماید.
روش نقادانه و جلوگیری از خرافه و بیطرفی وی در درج تاریخ، پیشرو حرکت نقادی اروپا گردید و نکته دیگر در این نوع تاریخ نگاری اهمیت به اندیشه و فکر است بر این مبنا تاریخ فقط درج حوادث نیست بلکه مهمتر بیان اندیشه ها و افکار است این نوع نگاه مسعودی موجب افزایش ارج تاریخ نگاری گردید.
و در آخر باید گفت مسعودی رسالت خود را احیای فضای گذشتگان برای عبرت آموزی آیندگان می داند.
