تحقیق و تدوین: مهدی مهریزی
ناشر: انتشارات صحیفه خرد
چاپ اول، 1389 شمسی (قم)
رقعی، شومیز
برچسب: امام علی (ع)، معاصر، قم
پدیدآورنده
حجة الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی متولد ۱۳۴۱هجری شمسی در مشهد پس از گذراندن دروس عمومی دوره ابتدایی و راهنمایی در سال ۱۳۵۵وارد حوزه علمیه مشهد و پس از اتمام دروس مقدمات در سال ۱۳۵۸وارد حوزه علمیه قم شد و به مدت بیست سال در دروس فقه و اصول و فلسفه حضور یافت.
استادان سطح ایشان، حجج اسلام و حضرات آیات، ستوده، پایانی، اعتمادی، موسوی تهرانی و سیدعلی محقق داماد بودند. دروس خارج را در محضر آیات عظام وحید خراسانی، تبریزی و فاضل لنكرانی گذراند و فلسفه را از استادان این رشته حضرات آیات محمد علی گرامی، حسن زاده، جوادی آملی و انصاری شیرازی آموخت.
وی همزمان با تحصیل، به تدریس دروس حوزه تا رسایل و مكاسب اشتغال داشته است و از سال ۱۳۶۴تاكنون در دانشگاه‌های مختلف به تدریس اشتغال دارد. همچنین در همایش‌ها و كنفرانس‌های علمی بسیاری به ارایه مقاله و سخنرانی پرداخته است.
درآمد
يكم . ترديدى نيست كه امام على عليه السلام آنچه را از رسول خدا صلى الله عليه و آله فرا مى گرفت، نگارش مى كرد . و از اين نگاشته ها ، با عناوين گوناگون در منابع حديثى و تاريخى ياد شده است . تعابيرى چون : كتاب على ، صحيفة فى قراب السيف ، صحيفة أمير المؤمنين ، كتاب رسول اللّه ، الجامعة و . . . در احاديث منقول ، بر اين امر گواهى مى دهد.
بجز اين تعبيرها ، در روايت هاى ديگرى نيز از مسئله كتابت حضرت امير سخن رفته است كه نمونه اى از اين روايات عبارت اند از:
۱. علي بن إبراهيم بن هاشم ، عن أبيه ، عن حماد بن عيسى ، عن إبراهيم بن عمر اليماني ، عن أبان بن أبي عياش ، عن سليم بن قيس الهلالي ، قال : قلت لأمير المؤمنين عليه السلام : إنّي سمعت من سلمان والمقداد وأبي ذرٍّ شيئا من تفسير القرآن وأحاديث عن نبيّ اللّه صلى الله عليه و آله غير ما في أيدي الناس ، ثمّ سمعت منك تصديق ما سمعت منهم ، ورأيت في أيدي الناس أشياء كثيرة من تفسير القرآن ومن الأحاديث عن نبيّ اللّه صلى الله عليه و آلهأنتم تخالفونهم فيها ، وتزعمون أنّ ذلك كلَّه باطل ، أفترى الناس يَكذبون على رسول اللّه صلى الله عليه و آلهمتعمّدين ، ويفسّرون القرآن بآرائهم ؟ قال : فأقبل عليَّ فقال : قد سألتَ فافهم الجواب ؛ إنَّ في أيدي الناس حقّا وباطلاً ، وصدقا وكذبا ، وناسخا ومنسوخا ، وعاما وخاصا ، ومحكما ومتشابها ، وحفظا ووهما . . . وقد كنت أدخل على رسول اللّه صلى الله عليه و آله كلَّ يوم دخلةً وكلَّ ليلة دخلةً فيخليني فيها أدور معه حيث دار ، وقد عَلِم أصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله أنه لم يَصنع ذلك بأحد من الناس غيري ، فربما كان في بيتي يأتيني رسول اللّه صلى الله عليه و آلهأكثرُ ذلك في بيتي ، وكنت إذا دخلت عليه بعض منازله أخلاني وأقام عنّي نساءه ، فلا يبقى عنده غيري ، و إذا أتاني للخلوة معي في منزلي لم تقم عنّي فاطمة ولا أحد من بنيَّ . وكنت إذا سألته أجابني ، و إذا سكتُّ عنه وفنيتْ مسائلي ابتدأني ، فما نزلتْ على رسول اللّه صلى الله عليه و آلهآية من القرآن إلاّ أقرأنيها وأملاها عليَّ فكتبتها بخطي وعلَّمني تأويلها وتفسيرها ، وناسخها ومنسوخها ، ومحكمها ومتشابهها ، وخاصّها وعامّها ، ودعا اللّه أن يعطيني فهمها وحفظها ، فما نسيتُ آيةً من كتاب اللّه «ولا علما أملاه عليَّ وكتبته» ، منذ دعا اللّه لي بما دعا ، وما ترك شيئا علّمه اللّه من حلال ولا حرام ولا أمرٌ ولا نهي كان أو يكون ولا كتاب منزل على أحد قبله من طاعة أو معصية إلاّ علّمنيه وحفظته ، فلم أنْسَ حرفا واحدا ، ثمّ وضع يده على صدري ، ودعا اللّه لي أن يملأ قلبي علما وفهما وحكما ونورا ، فقلت : يا نبيَّ اللّه ، بأبي أنت واُمّي ، منذ دعوتَ اللّه لي بما دعوت لم أنس شيئا ولم يفتني شيء لم أكتبه ، أفتخوّف عليَّ النسيان فيما بعد ؟ فقال : لا ، لست أتخوّف عليك النسيان والجهل.
۲. حدّثنا محمّد بن إسماعيل ، عن عبد الرحمن بن أبي نجران ، عن عبد اللّه بن أيّوب عن أبيه قال : سمعت أبا عبد اللّه عليه السلام يقول : ما ترك عليٌّ شيعةً وهم يحتاجون إلى أحد في الحلال والحرام حتّى أنّا وجدنا في كتابه أرش الخدش.
قال : ثمّ قال : أما إنّك إن رأيت كتابه لعلمت أنّه من كتب الأوّلين.
۳. حدّثنا محمّد بن عيسى ، عن الحسين بن سعيد ، عن جعفر بن بشير ، عن رجل عن أبي عبد اللّه عليه السلامقال : ما ترك عليٌّ عليه السلام شيئا إلاّ كتبه حتى أرش الخدش.
۴. و من كلام الحسين عليه السلام لمعاوية : نحن نقول أهل البيت : إنّ الأئمّة منّا ، و إنّ الخلافة لا تصلح إلاّ فينا ، و إنّ اللّه جعلنا لها في كتابه وسنّة نبيّه ، و إنّ العلم فينا ونحن أهله ، وهو عندنا مجموع كلُّه بحذافيره ، و إنّه لا يحدث شيء إلى يوم القيامة حتى أرش الخدش ، و إلاّ هو عندنا مكتوب بإملاء رسول اللّه صلى الله عليه و آله وبخط عليٍّ عليه السلام بيده.
۵. حدّثنا أحمد بن محمّد ، عن القاسم بن يحيى ، عن الحسن بن راشد قال : سمعت أبا إبراهيم يقول : إنّ اللّه أوحى إلى محمّد صلى الله عليه و آله أنّه قد فنيت أيّامك ، وذهبت دنياك ، واحتجْتَ إلى لقاء ربِّك ، فرفع النبيّ صلى الله عليه و آله يده إلى السماء وقال : اللهم عِدَتك التي وعدتني أنّك لا تخلف الميعاد! فأوحى اللّه إليه أن ائت أحدا أنت ومن تثق به . فأعاد الدعاء ، فأوحى اللّه إليه : امض أنت وابن عمّك حتى تأتي احدا ، ثمّ لتصعد على ظهره فاجعل القبلة في ظهرك ، ثمّ ادع وأحسّ الجبل بمجيئك ، فإذا حسّك فاعمد إلى جفرة منهنّ اُنثى وهي تدعى الجفرة،تجد قرينها الطلوع، وتشخب أوداجها دما وهي التي لك ، فمُر ابن عمّك ليقم إليها فيذبحها ويسلخها من قِبل الرقبة ، ويقلب داخلها فتجده مدبوغا ، وساُنزل عليك الروح ، وجبرئيل معه داوة و قلم ومداد ليس هو من مداد الأرض ؛ يبقى المداد ويبقى الجلد ، لا يأكله الأرض ولا يبليه التراب ، لا يزداد كل ما ينشر إلاّ جدة ، غير أنّه يكون محفوظا مستورا ، فيأتي وحي يعلم ماكان وما يكون إليك ، وتُمليه على ابن عمّك ، وليَكتب ويمدّ من تلك الدواة . فمضى ص حتى انتهى إلى الجبل ، ففعل ما أمره ، فصادف ما وصف له ربه فلمّا ابتدأ في سلخ الجفرة نزل جبرئيل والروح الأمين وعدّة من الملائكة لا يحصي عددَهم إلاّ اللّه ومن حضر ذلك المجلس ، ثمّ وضع عليٌّ عليه السلام الجلد بين يديه وجاء به والدواة والمداد أخضر كهيئة البقل وأشدّ خضرا وأنور ، ثمّ نزل الوحي على محمّد صلى الله عليه و آله ، وجعل يملي على عليٍّ عليه السلام ، ويكتب علي أنّه يصف كل زمان وما فيه ، و غمزه بالنظر والنظر ، وخبره بكل ماكان وما هو كائن إلى يوم القيامة ، وفسّر له أشياء لا يعلم تأويلها إلاّ اللّه والراسخون في العلم ، فأخبره بالكائنين من أولياء اللّه من ذرّيّته أبدا إلى يوم القيامة ، وأخبره بكلّ عدوٍّ يكون لهم في كل زمان من الأزمنة حتى فهم ذلك وكتب ، ثمّ أخبره بأمر يحدث عليه وعليهم من بعده ، فسأله عنها فقال : الصبر الصبر ، وأوصى الأولياء بالصبر ، وأوصى إلى أشياعهم بالصبر و التسليم حتى يخرج الفرج ، وأخبره بأشراط أوانه وأشراط تولده وعلامات تكون في ملك بني هاشم ، فمِن هذا الكتاب استخرجت أحاديث الملاحم كلها ، أو صار الوصي إذا أفضى إليه الأمر تكلّم بالعجب.
۶. حدّثنا أحمد بن محمّد ، عن الحسين بن سعيد ، عن فضالة بن أيّوب ، عن القاسم ، عن بريد بن معاوية العجلي ، عن محمّد بن مسلم قال : قال أبو جعفر عليه السلام : إنّ عندنا صحيفة من كتب عليٍّ طولها سبعون ذراعا ، فنحن نتّبع ما فيها لانعدوها . وسألته عن ميراث العلم ما بلغ ، أ جوامع هو من العلم أم فيه تفسير كل شيء من هذه الاُمور التي تتكلم فيه الناس مثل الطلاق والفرائض؟
فقال : إنّ عليا عليه السلام كتب العلم كلَّه القضاء والفرائض ؛ فلو ظهر أمرنا لم يكن شيء إلاّ فيه نمضيها.
۷. أبي رحمه الله قال : حدّثنا سعد بن عبد اللّه ، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ، عن الحسين بن سعيد ، عن حماد بن عيسى ، عن إبراهيم بن عمر اليماني ، عن أبي الطفيل ، عن أبي جعفر عليه السلام قال : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آلهلأمير المؤمنين : اكتب ما اُملي عليك.
قال : يا نبيّ اللّه ، أوَ تخاف علَيَّ النسيان؟ فقال : لستُ أخاف عليك النسيان وقد دعوتُ اللّه لك أن يحفظك ولا ينسيك ، ولكن اكتب لشركائك.
قال : فقلت : ومَن شركائي يا نبيّ اللّه ؟
قال : الأئمّة من ولدك ؛ بهم تسقى اُمّتى الغيث ، وبهم يستجاب دعاؤهم ، وبهم يصرف اللّه عنهم البلاء ، وبهم تنزل الرحمة من السماء ، وهذا أوّلهم ـ وأومى إلى الحسن ثمّ أومى بيده إلى الحسين ثمّ قال : ـ الأئمّة من ولده.
دوم . مكتوباتى كه با نام و تعبير خاص از آن ياد گرديده ، به صورت واقعى و تاريخى اش بر جاى نمانده است . لكن در لابه لاى كتب حديث و تاريخ مى توان به برخى از متون آن دست يافت.
بازسازى و بازيافت مكتوبات حديثى در صدد است كه اين عناوين را در حد امكان در يك مجموعه گردآورد.
بر بازسازى مكتوبات حديثى ائمه عليهم السلام و بويژه امام على عليه السلام اين فوايد مترتب است:
۱. نشان دادن رواج كتابت حديث در دوره پيامبر صلى الله عليه و آله و پس از آن ؛
۲. شناسايى موضوعات و مطالب مورد اهتمام ائمه عليهم السلام ؛
۳. شناسايى موارد نقل به معنا ؛
۴. سهولت ارزيابى نسبت به برخى از روايات.
بر پايه اين فوائد تلاش مى شود در اين نوشتار بخشى از مكتوبات امام على عليه السلام بازسازى و گردآورى شود.
عناوين مورد نظر كه در لابه لاى احاديث از آن ياد شده است عبارت اند از : كتاب على ، ۲ . صحيفة الفرائض ، ۳ . الجامعة ، ۴ . الجفر ، ۵ . صحيفة أمير المؤمنين ، ۶ . صحيفة فى قراب السيف ، ۷ . الصحيفة ، ۸ . صحيفة مختومة ، ۹ . صحيفة صغيرة ، ۱۰ . الكتاب ، ۱۱ . كتاب رسول اللّه.
روايات مرتبط با اين عناوين به دو گروه تقسيم مى شوند . برخى درباره اين عناوين و بيان ويژگى ها و خصوصيات آنهاست و برخى حاوى محتوا و مضمون مندرج در ذيل اين عناوين است ، يعنى از اين مكتوبات مطلبى را نقل مى كند.
از سوى ديگر اين عناوين گرچه به حسب ظاهر متعدد و مختلف اند ، اما شواهدى وجود دارد كه برخى از آنها نام يك مجموعه است . شناسايى وحدت يا تعدد اين عناوين كارى دشوار ولى لازم است.
سوم . برپايه مطالب پيش گفته ، مباحث اين نوشتار در دو بخش مستقل عرضه مى گردد . در بخش نخست روايات و مطالب درباره اين عناوين و برخى موضوعات ديگر به بحث گذارده مى شود و در بخش دوم نصوص و متون اين عناوين بر پايه روايات استخراج ، تنظيم و عرضه مى گردد.
در هر يك از دو بخش ، مطالب در ضمن فصولى عرضه خواهد شد . از اين رو ساختار كلى نوشتار چنين است:
بخش اول : درباره كتاب عليّ عليه السلام
فصل يكم : مرورى درباره منابع مربوط به كتاب على عليه السلام ؛
فصل دوم : بازسازى هاى انجام يافته ؛
فصل سوم : پژوهشى در وحدت و تعدد عناوين كتاب على عليه السلام.
بخش دوم : متن كتاب على عليه السلام
فصل يكم : كتاب على عليه السلام ؛
فصل دوم : صحيفة فى قراب السيف ؛
فصل سوم : مِنْ كُتُبِ على عليه السلام.
مقدمه
يكم . ميراث مكتوب و ميراث مفقود
الف . ميراث مكتوب بشرى، همچون ديگر نمادهاى تمدنى، در طول تاريخ ، دچار آسيبهاى جدّى و فراوان شده است. در ميان علل و عوامل اين سه عامل ، بيش از همه نقش داشته است : ۱ . جنگ و غارت، ۲ . حب و بغضهاى فردى، قبيلهاى، سياسى و مذهبى ، و ۳ . ناآگاهى و نادانى.
از شگفتىهاى زندگى بشر و قدرت فكر و دانش و توان او اين است، كه خود ، راه حلهايى براى جبران آسيبهاى ياد شده كشف كرده و تا اندازهاى به ترميم آسيب ديدگىها پرداخته است.
مفقود شدن ميراث مكتوب بر اثر عوامل پيشگفته (چون : جنگ، جهل و حب و بغض) ، خسارتى بزرگ براى تمدن انسانى است ؛ ولى در اين نيم قرن، انديشه و دانش بشر ، به كشف طُرُقى براى بازسازى و بازيابى ميراث مفقود ، دست يافته است.
موردْ پژوهى يا بازسازى ميراث مفقود ، عنوانى است كه براى چنين بازيابىهايى بهكار مىرود. جرقه اصلى اين كار ، در حوزه ميراث اسلامى ، توسط خاورشناسان زده شد.
پس از آن ، برخى محققان مسلمان ، به تحليل برخى منابع كهن تاريخى پرداخته و در سايه آن ، به شناساندن مصادر و منابع آن كتب ، رو كردند.
در ميان محقّقان عرب ، سالهاست كه بازسازى متون ، در حوزه ميراث اسلامى ، بويژه تاريخ اسلام ، رواج دارد و البته هنوز گامهاى نخستين را پشتسر مىگذارد و ضوابط و اصول آن ، تدوين نگشته و چنانكه بايد ، به قلم نيامده است و شايد همين ، سبب شده است كه رونق بايسته را نداشته باشد . اين بازسازى ، در عرصه ميراث شيعى ، حركتى بسيار كُند داشته و در بسيارى از مراكز علمى ، پديدهاى شناخته شده نيست و بجز از سوى تنى چند از محقّقان كه دغدغههايى داشته و كارهايى را به ثمر رساندهاند ، پيگيرى نشده است.
در اين زمينه مىتوان از پژوهشهاى جواد على درباره تاريخ الطبرى و تاريخ المسعودى و نيز تحقيق شاكر محمود عبد المنعم درباره الإصابةى ابن حجر ياد كرد.
اين تلاشها سبب شد كه حركت به سمت قاعدهمند كردن بازيابىها و بازسازىها ، در دستور كار پژوهشگران قرار گيرد.
ب . برخى نگارشها در جهت قاعدهمند كردن اين كار ، تا آن جا كه نويسنده اين سطور (در حوزه كارهاى عربى و فارسى) بدان دست يافته ، از اين قرار است:
۱. القواعد المنهجيّة فى التنقيب عن المفقود من الكتب والأجزاء التراثيّة ، حكمت بشير بن ياسين ، رياض : مكتبة المؤيّد ، ۱۴۱۳ق.
۲. «موردپژوهشى و بازسازى متون مفقود»، رسول جعفريان، مقاله چاپ شده در : مقالات تاريخى (دفتر هشتم) ، سال ۱۳۷۹ش.
۳. «بازسازى متون مفقود در حوزه دانشهاى حديث» ، مهدى مهريزى، مقاله چاپ شده در : ميراث حديث شيعه ، دفتر ششم ، ۱۳۸۰ش (۱۴۲۲ق) .
۴. كتب التراث بين الحوادث و الانبعاث ، حكمت بشير بن ياسين، دمام : دار ابن الجوزى ، ۱۴۲۴ق.
۵. «شيوههاى بازسازى ميراث مفقود اسلامى» ، على راد ، مقاله چاپ شده در : آينه پژوهش ، ش ۱۰۱، آذر و دى ۱۳۸۵.
اين مقاله ، معرفى توصيفى كتاب : كتب التراث بين الحوادث و الانبعاث است.
۶. بازسازى متون كهن حديث شيعه ، سيّد محمّد عمادى، تهران : دار الحديث ـ كتابخانه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى ، ۱۳۸۸ش.
ج . براى پرداختن به اين موضوع ، بايد برخى مباحث و محورها ، مورد كاوش قرار گيرند ، از قبيل:
۱. ضرورت و اهداف بازسازى متون مفقود ،
۲. روش و چگونگى بازسازى ،
۳. نقد و بررسى كارهاى انجام شده ،
۴. تعيين حوزههاى نيازمند بازسازى.
بازسازى متون ، مىتواند اهداف زير را دنبال كند:
۱. آشنايى با انديشهها و سرچشمههاى فكرى مؤلّفان و صاحبان آثار ،
۲. شناخت اوضاع علمى و فرهنگى دورههاى مختلف تاريخى ،
۳. نشان دادن تطوّرات و فراز و نشيبهاى علوم و مكتبهاى علمى ،
۴. فراهم شدن شرايط تدوين تاريخ علوم اسلامى ،
۵. كشف پيوندهاى علمى و فرهنگى ميان دورههاى اسلامى.
به نظر مىرسد كه يادكردِ اهداف ، براى تبيين ضرورت اين حركت علمى كافى باشد.
روشن است كه اين حركت علمى ، چون در آغاز راه است ، با دشوارىهاى پرشمارى مواجه خواهد بود كه برخى محقّقان ، به آنها اشاره كردهاند . در كنار شناخت دشوارىها و بر پايه نقد و بررسى كارهاى انجام شده از اين نوع در جهان ، مىبايد آييننامه و ضوابط بازسازى تدوين گردد تا بتوان به تمامى اهداف مورد نظر ، دست يافت . به نظر مىرسد در تدوين هر آييننامه يا مجموعه ضوابط براى بازسازى متون ، ضرورى است مراحل چهارگانه زير ، منظور نظر قرار گيرد:
۱. اثبات اثر ،
۲. انتساب اثر به نويسنده ،
۳. جستجو و بازيابى ،
۴. چينش و تدوين.
هر يك از اين مراحل ، اصول و قواعد مخصوص به خود را دارد كه بايد منظورنظر قرار گيرد و چنانكه اشاره شد ، بهترين بستر براى تدوين مجموعه ضوابط ، بررسى و نقد علمى كارهاى انجام شده است ؛ چرا كه از خلال اين نقد ، قوّتها و كاستىها آشكار مىگردند و حاصل ، راهنماى كارآمدى براى تدوين ضوابط خواهد بود.
دوم. بازسازى متون مفقود شيعه در حوزه حديث
الف . در نوشتهاى ديگر، گزارشى آمارى از تأليفات حديثى و رجالى شيعه در قرون اوّليه (اول تا چهارم هجرى) ارائه كردم . در آنجا به سخن شيخ حرّ عاملى كه : «در عصر حضور ائمه عليهمالسلام ، شش هزار و ششصد كتاب حديثى نوشته شد» و نيز سخن برخى محقّقان كه : «در آن عصر ، بيش از يكصد كتاب رجالى تأليف گشت» ، اشاره گرديد . از اين ميان ، آنچه به طبع رسيده ، بسيار اندك است و پيداست كه از مابقى آثار ، نسخهاى برجاى نمانده تا تصحيح گردد.
استخراج موادّ اين آثار از لابهلاى نوشتههاى قرون بعد ، و بازسازى اين آثار ، تنها راه دستيابى دوباره به آنهاست.
بىشك ، همان آثار و نوشتهها ، دستمايه صاحبان اصول اربعه حديث (كتب اربعه) بودهاند ، چنانكه نوشتههاى رجالى آن دوره ، منبع و مأخذ صاحبان اصول اربعه رجال ، قرار گرفتهاند.
ب . در حوزه مطالعات حديثى شيعه ، برخى از كارهاى انجام شده ، عبارت اند از:
مقتل الحسين ابو مِخنَف كه در طول دهههاى گذشته ، سه بار ، توسّط آقايان : محمّد باقر محمودى ، حسن غفّارى و محمّد هادى يوسفى غروى ، بازسازى و تدوين شده است.
تفسير القرآن الكريم ابو حمزه ثابت بن دينار ثمالى ، كتاب الولاية ى ابن عُقده و مناقب أمير المؤمنين ابن مَردويِه كه هر سه كتاب ، توسط فاضل پرتلاش ، آقاى عبدالرزّاق حِرزالدين ، بازسازى و تحقيق شده‌اند ؛
تسمية من شهد مع أمير المؤمنين فى حُروبه و رجال ابن الغضائرى كه استاد محمدرضا حسينى جلالى جمع و تحقيق نمودهاند ؛
الحاوى فى رجال الشيعة الإمامية ى ابن ابى طَى و كتاب الولاية ى محمّد بن جرير طبرى كه با تلاش محقّق ارجمند و سختكوش ، آقاى رسول جعفريان ، پژوهش و بازآفريده شده‌اند.
همچنين از بازسازى كتاب قضايا محمّد بن قيس البجلى توسّط آقاى بشير محمدى مازندرانى مىتوان نام برد.
تحليل مبانى تحقيق و بررسى و نقد علمى ـ روش شناختى اين آثار بازيافته ، مىتواند محقّقان را با چند و چون بازسازى آشنا سازد و در دستيابى به ضوابط و قواعد آن ، مددى باشد.
ج . بازسازى متون مربوط به قرون اوليه اسلامى ، عرصهاى فراخ دارد كه ما تنها در حوزه ميراث شيعى حديث و رجال ، به چند مورد ، اشاره مىكنيم:
۱. مكتوبات حديثى ائمه عليهمالسلام . در لابهلاى كتب فهرست و تاريخ ، نزديك به يكصد اثر به امامان شيعه منسوب شده‌اند كه تنها از برخى از آنها نسخهاى بر جاى مانده و از آن ميان ، تعداد اندكى به چاپ رسيده اند . از بخش مفقود اين مجموعه ، بازسازى صحيفةُ علىٍّ توسط دكتر رفعت فوزى به انجام رسيده و كتاب علىٍّ توسّط آقاى حامد ناجى اصفهانى و سيّد على سجادىزاده ، بازيابى و بازسازى شده است و بازسازى ساير آثار ائمه ، كارى لازم و بر زمين مانده است.
۲. اصول أربعمئة . مىدانيم كه در نوشتههاى ابن شهرآشوب و مؤلّفان پس از وى ، تعداد اصول حديثى شيعه ، «چهارصد» گفته شده و از اين ميان ، در رجال النجاشى و الفهرست شيخ طوسى ، از ۶۶اصل ، نام برده شده است . شيخ آقا بزرگ تهرانى ، تعداد ۱۱۷اصل را بر شمرده است و در مقدّمه المعجم المفهرس لألفاظ أحاديث «بحار الأنوار» ، به ۱۲۲اصل ، اشاره شده است.
آنچه از اين اصول به طبع رسيده ، شانزده اصل است . بازسازى ساير اصول ، در روشنسازى منابع نخستينِ حديث شيعه بسيار مؤثّر خواهد بود.
۳. كتب رجال . آنچه امروزه از منابع رجالى شيعه در دسترس است ، آثار قرن چهارم به بعد است . از دورههاى پيشين ، تنها كتاب الرجال بَرقى (م ۲۷۴يا ۲۸۰ق) بر جاى مانده و كتاب الرجال ابن عُقده (م ۳۳۳ق) نيز برحسب اعتراف شيخ طوسى ، در كتاب الرجال وى ، جاى گرفته است كه البته قابل بازسازى است.
آنچه در اينجا رُخ مىنمايد ، اين است كه دسترس نيافتن به كتب رجال گذشتگان ، گاه ، توهّم انقطاع و گسست از دورههاى پيشين را به ذهن مىآورد كه توثيقات رجالى را با مشكل جدّىِ «حسّى نبودن» ، مواجه ساخته است و بازسازى مصادر كهن ، اين توهّم را دفع مىكند و اشكال حسّى نبودن توثيقات نيز برطرف مىگردد.
آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى ، اين اشكال را چنين طرح كرده است:
اگر گفته شود اخبار عالمان رجال ، از وثاقت و مدح ، ناشى از گمان و اجتهاد است و از اين رو ادلّه حجيّت خبر ثقه ، آن را شامل نمىگردد ـ زيرا اين ادلّه شامل خبر حدسى نيست ـ ، . . . [پاسخْ اين است كه] صاحبان كتب تراجم گفتهاند از زمان حسن بن محبوب تا زمان شيخ طوسى ، بيش از يكصد كتاب در علم رجال ، تأليف شده است.
با تأسّف ، از اين آثار ، جز دو مورد ياد شده ، چيزى در دست نيست.
نجاشى در كتاب الرجال خود از نزديك به پنجاه كتاب در زمينه : رجال ، جرح وتعديل ، ممدوحان و مذمومان ، و … ياد مىكند و شيخ طوسى در الفهرست ، از هيجده اثر.
تعابير نجاشى در كتاب الرجال ، نشان مىدهد كه وى تعداد معتنابهى از اين آثار را ديده است ؛ تعابيرى مانند : وأجازنى جميعَ كتبه ، قرأتُ بعضها على والدى ، نَقلتُها من خطّ أبى العباس ، قرأتُ كتابَه المسمّى «كتاب الكرّ والفرّ» و يا تعبير : ما رأيت هذا الكتاب.
يك نمونه از كتابهاى قابل بازيابى از درون الرجال نجاشى و ديگر كتب رجال ، كتاب احمد بن على بن نوح است كه نجاشى ، ابو داوود و علامه حلّى ، در موارد بسيارى ، با عنوان «ذكره أبوالعباس» ، از آن ، نقل كردهاند.
اميد است كه با همّت و تلاش علمى محقّقان و ارباب پژوهش ، شاهد بازسازى عالمانه بسيارى از اين متون باشيم.
سوم. بازسازى «كتابُ علىٍّ عليهالسلام»
الف . چنان كه در بخش اول اين كتاب مىخوانيد ، از نيمه قرن سوم ، بحث «كتاب على» يا «صحيفه على» در آثار و نوشتههاى عالمان شيعى مورد توجه قرار گرفته است و تاكنون در ۳۱پژوهشِ معاصر (از ميان پژوهشهاى منتشر شده) ، به گونهاى درباره «كتاب على» سخن گفته شده است ، كه برخى به گردآورى نظر داشته و گروهى به تحليل پرداختهاند.
در ميان اين ۳۱اثر ، چهار نوشته مستقل ، به گردآورى (و به تعبير ديگر : بازسازى كتاب على) اختصاص دارد:
۱. صحيفة على بن أبى طالب، رفعت فوزى، ۱۴۰۶ق، كتاب.
۲. صحيفه امير المؤمنين، محمد صادق نجمى، ۱۳۷۶ش، مقاله.
۳. در جستجوى «كتابِ على» ، سيد على سجادزاده، ۱۳۷۹ش، پاياننامه كارشناسى ارشد.
۴. بازسازى «كتابِ على»، حامد ناجى، ۱۳۸۰ش، مقاله.
در كتاب نخست ، هفت روايت و در اثر دوم ، نُه روايت و در اثر سوم ، ۱۰۴روايت و در اثر چهارم ، ۱۱۵روايت ، جمع شده است.
دو نوشته اول ، به صحيفة علىّ نظر داشته اند و دو اثر دوم به كتابُ علىّ.
ب . كارهايى كه در كتاب حاضر انجام شده است ، عبارت اند از:
۱. تفكيك رواياتِ درباره كتابِ على و يا صحيفه على از رواياتى كه منقول از كتابِ على و صحيفه على هستند. اين خلط يا عدم تفكيك ، در بسيارى از نوشتههاى ياد شده ، به چشم مىخورَد.
۲. تحقيقى درباره وحدت يا تعدد عناوين مربوط به كتاب على در روايات.
در بخش نخست اين كتاب ، به كمك قرائن و شواهد داخلىِ موجود در احاديث ، به اين نتيجه رسيدهايم كه تنها دو اثر توسط امير المؤمنين عليهالسلام نوشته شده است : يكى صحيفه على كه مختصر بوده و توسط پيامبر صلىاللهعليهوآلهاملا شده است و ديگرى كتابِ على كه مفصل بوده و پس از رحلت پيامبر صلىاللهعليهوآله مكتوب گرديده است. عناوين ديگر، به گونهاى ، به اين دو عنوان برمىگردند. به همين جهت ، در اين اثر ، روايات متعلق به آن دو كتاب را در دو فصل مجزا و ذيل دو عنوان آوردهايم و از صحيفة علىّ پنجاه حديث و از كتابُ علىّ يكصد و پنجاه حديث ، شناسايى و ارائه كردهايم.
ضمنا شش روايت را هم چون نتوانستيم مشخص كنيم كه به كدام يك از دو عنوان پيشگفته مربوط اند ، در فصلى مستقل ، در آخر كتاب آوردهايم.
شايانِ ذكر است كه درباره كتابُ علىّ ، پس از اين مرحله ، كارهاى ديگرى نيز سزاوار پژوهش و تحقيق است ـ كه نويسنده ، اميدوار است در فرصتى ديگر بتواند بدان بپردازد و يا ديگر محققان ، آن را در دستور كار قرار دهند ، از جمله:
۱. تحليل اسناد كتابِ علىّ و صحيفة علىّ
۲. تحليل محتوا و مضامين روايات كتاب علىّ و صحيفة علىّ
۳. ترجمه روايات به زبان فارسى و زبانهاى ديگر.
اميدواريم اين تلاش ، راهى را به سوى بازسازى ميراث فرهنگى شيعه بگشايد ، إن شاء اللّه!
مهدى مهريزى
۱۳/ ۱/ ۱۳۸۹
۱۷ربيع الثانى ۱۴۳۱
منبع: نشریه الکترونیکی علی نامه.
