تقریب ، تلاش علمای اسلامی برای نزدیک کردن پیروان مذاهب اسلامی . تقریب در مفهوم عام ، جنبش نزدیکی ادیان است و در مفهوم خاص ، حرکتی است که علمای مذاهب اسلامی آن را پایه گذاری کرده اند و هدف از آن نزدیک ساختن شیعیان و اهل سنّت به یکدیگر و رفع اختلاف ، و گاه خنثی کردن دشمنی مسلمانان ، به منظور متحد کردن آنان است . در تاریخ اسلام تلاشهایی که برای تحقق این امر صورت گرفته ، غالباً جنبة فرهنگی یا سیاسی داشته است .
تلاشهای حکام و سلاطین در این راه ، چون آمیخته با اهداف و اغراض سیاسی بوده ، راه به جایی نبرده است . برای نمونه ، پیشنهاد منصور، خلیفة دوم عباسی (حک : 136ـ 158)، به مالک بن انس ، پیشوای مذهب مالکی ، برای اعلام کردن کتاب او به عنوان تنها منبع رسمی و مشروع در جامعه اسلامی ، با مخالفت مالک روبرو شد (طبری ، ص 659 ـ660).
مأمون * (حک : 198ـ 218) برای رفع مناقشات مذهبی مجالس متعددی تشکیل می داد که در آن پیشوایان و عالمان هر مذهب در بارة مسائل مختلف بحث می کردند، ولی حمایت مأمون از معتزله این جلسات را بی نتیجه کرد (صعیدی ، ص 37ـ 38).
نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) در مجلسی که در 1148 با حضور نمایندگان تمام طبقات ایران در دشت مغان بر گزار شد، شرط پذیرفتن سلطنت را ترک سبّ سه خلیفة اول و احتساب مذهب شیعة جعفری ، به عنوان مذهب پنجم در کنار مذاهب چهارگانة اهل سنّت ، اعلام کرد و نمایندگانی به عثمانی فرستاد و همکاری آنان را در این امر خواستار شد. وی ، به رغم جنگهای ایران و عثمانی و تجاوز نیروهای عثمانی به مرزهای ایران ، برای وحدت شیعه و سنّی تلاش نمود و در 1156 پیشنهاد کرد که علمای برجستة شیعه و شیخ الاسلام عثمانی ، عبداللّه سُوَیدی ، مجلس بحث و گفتگویی در بغداد تشکیل دهند، اما با مخالفت علمای شیعه و کارشکنی و بدگمانی شیخ الاسلام عثمانی این اقدام بی نتیجه ماند (محیط طباطبائی ، 1370 ش ، ص 174؛ آتابای ، ص 71).
سیدجمال الدین اسدآبادی * در اوایل سدة چهاردهم ، موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجلة عربی زبان عروة الوثقی * ، مطرح ، و اندیشه های خود را با استفاده از حمایت مسئولان کشورهای اسلامی تشریح می کرد. با تعطیل عروة الوثقی ، این موضوع مدتی مسکوت ماند و با دعوت سلطان عبدالحمید دوم عثمانی (حک : 1293ـ1327/ 1876ـ 1909)، از سیدجمال الدین ، برای فعالیت در راه تحقق اتحاد اسلام ، دوباره مطرح شد. هر چند که به سبب بروز مخالفتها و مبهم بودن اغراض عبدالحمید این امر تحقق نیافت (محیط طباطبائی ، 1370 ش ، ص 182، 185، 187).
نخستین جمعیت تقریب بین ادیان در 1303 تشکیل شد. پس از تعطیل عروة الوثقی ، محمد عبده * به بیروت رفت و با همکاری کسانی چون ابوتراب ساوجی (خادم سیدجمال الدین اسدآبادی ) و میرزا محمدباقر بواناتی * (مترجم انگلیسی عروة الوثقی )، «جمعیة التقریب بین اهل الاسلام و اهل الکتاب » را تأسیس کرد که بعدها اشخاصی از ایران و عثمانی و انگلیس و هندوستان به آن پیوستند. مدت فعالیت این جمعیت کوتاه بود (همو، 1375 ش ، ص 17ـ 18).
در 1317 ش / 1938، یک روحانی ایرانی به نام محمدتقی قمی * از ایران به مصر مهاجرت کرد و در قاهره «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة » را تشکیل داد که مهمترین اقدام در راه تقریب علمی بود. او خود به عنوان دبیر کل مادام العمر این جمعیت بر گزیده شد (جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، ص 124، 127). جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945) در روند کار جمعیت خلل ایجاد کرد و قمی از مصر خارج شد، ولی در 1325 ش / 1946 به مصر بازگشت و کار خود را از سر گرفت (قمی ، 1384، ص 189ـ190؛ واعظ ، ص 299ـ300).
دارالتقریب محل گردهمایی دانشمندان و روحانیان شیعه و سنّی شد. کسانی چون محمدعلی علوبه پاشا (دانشمندی که بعداً به ریاست جمعیت بر گزیده شد)، شیخ عبدالمجید سلیم * (رئیس هیئت فتوای دانشگاه الازهر)، حاج امین حسینی (مفتی اعظم فلسطین )، شیخ محمدعبداللطیف (مفتی وزارت اوقاف )، شیخ محمدعبدالفتاح عنانی (رئیس مذهب مالکی )، شیخ محمود شَلْتوت * (عضو هیئت کبارالعلماء حنفی )، حسن البَنّا * (رهبر جمعیت اخوان المسلمین )، قاضی محمدبن عبداللّه امری (نمایندة شیعة زیدیة یمن ) و برخی دیگر، از اعضای این جمعیت بودند. بعدها شیخ محمدحسین کاشف الغطاء ( رجوع کنیدبه آل کاشف الغطاء * ) و سیدهبة الدین شهرستانی و سیدعبدالحسین شرف الدین ، هر سه از علمای برجستة شیعه ، نیز به این جمعیت پیوستند (جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، ص 127ـ 129، و ص 129، پانویس 1).
آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی * ، مرجع تقلید شیعیان ، از اهداف و مرام این جمعیت حمایت کرد و آنان را از حمایتهای مالی و معنوی خود بهره مند ساخت (در مورد مواضع و اندیشة آیت اللّه بروجردی در بارة تقریب رجوع کنیدبه واعظ زادة خراسانی ، 1417، ص 8ـ12؛ هدی ، ص 57 ـ60). مناسبات دوستانه و مکاتبات بروجردی و شلتوت ، به صدور فتوای تاریخی معروف شلتوت مبنی بر به رسمیت شناختن مذهب شیعه انجامید (بی آزار شیرازی ، 1379 ش ، ص 201ـ203؛ برای آگاهی از متن این فتوا رجوع کنیدبه شلتوت ، 1338 ش ، ص 2ـ3). دارالتقریب گاه از حمایت رهبران سیاسی کشورهای اسلامی نیز برخوردار می شد (برای نمونه رجوع کنیدبه جودکی و تبرائیان ، ص 357ـ359).
مهمترین دستاورد دارالتقریب پی ریزی راههای عملی اتحاد مسلمانان بود. در مجلة رسالة الاسلام ، که از 1328 تا 1351 ش / 1949ـ1972 به تناوب فعالیت می کرد، دیدگاهها و راه حلهای علمای برجستة اسلامی در این باره به چاپ می رسید. در این مقالات تحقیقی ، نویسندگان شیعه و سنّی می کوشیدند با ارائة مشترکات شیعیان و اهل سنّت و تبیین جوهر اصلی دین ، به هدف خود دست یابند ( رجوع کنیدبه مخلوف ، ص 141ـ146؛ مغنیه ، 1375، ص 148ـ151). بحث در بارة اجتهاد * و نقش آن در پیدایی مذاهب گوناگون اسلامی و تأثیر رهیافتهای مختلف تفسیری و حدیثی و غیره بر آن ، در نهایت به پیدایی فقه مقارن (تطبیقی ) انجامید (برای نمونه رجوع کنیدبه آل کاشف الغطاء، ص 239ـ243؛ مراغی ، ص 349ـ353؛ در مورد فقه مقارن رجوع کنیدبه مدنی ، ص 394ـ406؛ واعظ زادة خراسانی ، 1379 ش ، ص 155ـ 168). صدور فتوای شلتوت در هفدهم ربیع الاول 1378، مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعة امامیه همانند چهار مذهب فقهی اهل سنّت ، بزرگترین اقدام عملی در راه تقریب به شمار می آید ( همبستگی مذاهب اسلامی ، ص 345ـ346). نشر مقالات و کتب متعدد، برای تنزیه شیعیان از برخی اتهامات ناروا و نشان دادن چهره ای صحیح از مذهب شیعه ، از دیگر اقدامات دارالتقریب بود (ایرادات اهل سنّت به برخی اعتقادات شیعه ، شامل عصمت ، بداء، مقامات ائمة شیعه ، شفاعت ، علم غیب امام ، یا نسبت دادن تحریف قرآن به شیعه و جز آن است ؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنیدبه مغنیه ، 1374، ص 379ـ381؛ علوی مدغری ، ص 36ـ 45). کتابهای الحج علی المذاهب ، المختصر النافع ، و تذکرة الفقهاء (از کتب فقهی شیعه )، وسائل الشیعه (کتابی حدیثی و از مهمترین مآخذ فقه شیعه )، و حدیث الثقلین به همین منظور چاپ شد. علاوه بر آن ، با توجه به جایگاه تفسیر در علوم اسلامی ، تفسیر مجمع البیان * طبرسی از تفاسیر شیعه ، و تفسیر شلتوت از تفاسیر اهل سنّت به چاپ رسید (بی آزار شیرازی ، 1377 ش ، ص 327ـ332). تدریس فقه شیعه در دانشگاه الازهر در کنار سایر مذاهب فقهی و نیز تغییر برخی قوانین مصر طبق مذهب شیعه (از جمله قوانین طلاق و خانواده )، در زمان ریاست شلتوت در الازهر به عنوان مفتی اعظم اهل تسنن صورت گرفت (شلتوت ، 1377 ش ، ص 411ـ 414).
وهابیون از این اقداماتِ دارالتقریب انتقاد کردند و آن را طرح مؤسسة شیعی دارالتقریب برای تغییر دادن مذهب تسنن به تشیع قلمداد نمودند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ؛ نیز برای آگاهی از نقش وهابیون در تفرقه افکندن میان مسلمانان رجوع کنیدبه بی آزار شیرازی ، 1370 ش ، ص 49ـ51). موانع سیاسی ، بویژه تفرقه افکنیهای آشکار و پنهان دولتهای استعماری غربی ، و بدفهمی عمومی از اقدامات دارالتقریب و هدف آن ، مانعی دیگر بر سر راه تقریب بود و با آنکه این جمعیت ، اصول و مواضعش را اعلام کرده بود، عده ای همواره هدف آن را سنّی کردن شیعیان یا شیعه کردن سنّیان می دانستند.
این موانع سبب شد که بتدریج از فعالیتهای دارالتقریب کاسته شود. سرانجام شیخ محمدتقی قمی مصر را به قصد پاریس ترک کرد و در 1369 ش در همانجا درگذشت ( د. اسلام ، همانجا).
در دهة 1370 ش ، برخی مؤسسات یا افراد علاقه مند به دارالتقریب و اصولاً اندیشة تقریب ، مقالات مندرج در شصت شمارة رسالة الاسلام را منتشر کردند، از جمله بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی با همکاری مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة در 1370 ش دورة کامل آن را چاپ کرد. برخی نیز گزیده ای از مقالات آن را به صورت کتاب منتشر کردند، از جمله : محمد محمد مدنی ( دعوة التقریب من خلال رسالة الاسلام ، قاهره 1966)؛ عبدالکریم بی آزار شیرازی ( الوحدة الاسلامیة اوالتقریب بین المذاهب السبعة ، بیروت 1975 و آینة همبستگی ، تهران 1355 ش )؛ عبداللّه محمدتقی قمی ( دعوة التقریب : تاریخ و وثائق ، قاهره 1991)؛و شیخ عبداللّه علایلی ( نحو مجتمع الاسلامی الموحَّد :مسئلة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، اُسَس و منطقیات ، بیروت 1994).
در 1369 ش ، به ابتکار آیت اللّه سیدعلی خامنه ای «مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی » به وجود آمد. این مجمع عهده دار تلاشهای تقریبی در جهان اسلام است و همه ساله با شرکت اندیشمندان اسلامی ، در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی همایشهای وحدت بر گزار می کند. مجلة رسالة التقریب (به زبان عربی ، چاپ تهران )، ترجمان (ارگان ) مجمع تقریب ، از 1371 ش فعالیت خود را به منظور ایجاد روح وحدت اسلامی در میان ملل مسلمان آغاز و آثار اندیشمندان اسلامی را منتشر کرده است .
جمهوری اسلامی ایران از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن 1357) تاکنون ، به وحدت و تقریب مسلمانان ، و پیشگیری از هر اقدام تفرقه انگیز، توجهی ویژه کرده است . جدالها و تعصبات از موانع مهم تقریب مذاهب بوده است . جمهوری اسلامی ایران برای رفع بدبینیها و تحریفها و تهمتها اقدامات گوناگونی کرده که از آن جمله است : اعلان 12 تا 17 ربیع الاول هر سال (ایام ولادت پیامبر اسلام ) به عنوان هفتة وحدت ؛ اهتمام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلوگیری از نشر کتابهای تفرقه آمیز (بی آزار شیرازی ، 1370 ش ، ص 57؛ نیز برای نمونه اقدامات رجوع کنیدبه مشکینی ، ص 13) صدور فتوای امام خمینی مبنی بر لزوم نماز جماعت گزاردن شیعیان همراه با سایر مسلمانان در مراسم حج و تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران ، که در آن فقه جعفری ، زیدی ، حنفی ، مالکی ، شافعی ، حنبلی و اِباضی تدریس می شود (بوختا، ص 334).
در پی چند دهه فعالیت مستمر متفکران و علاقه مندان اندیشة تقریب و تلاش برای ایجاد «جهان بینی مشترک برای تمام امت اسلامی »، اندیشة وحدت اسلامی در میان بیشتر مسلمانان مطرح شده است و مؤسسات اسلامی برای تحقق آن تلاش می کنند (برای نمونه رجوع کنیدبه صدیقی ، ص 128، 153). اطلاع از اندیشه های واقعی مذاهب دیگر، به دور از نسبتهای ناروایی که به هریک از آنها داده شده و پرهیز از مطلق نگری و آگاهی از علل تفرقه و اختلاف ، هدفی است که می توان با روش «تقریب علمی » به آن دست یافت . در بهمن 1371/ فوریة 1993، بنیاد تحقیقات علمی اسلامی در استانبول محفلی علمی (سمپوزیوم ) برگزار کرد که در آن محققان سنّی و شیعه شرکت داشتند و به زعم اندیشمندان ، این اقدام تأثیر گسترده ای در شناساندن چهرة علمی و صحیح تشیع داشت . کتابهای استدلالی و احتجاجیِ عالمانی چون کاشف الغطاء، شرف الدین ، سیدمحسن امین ، علامه امینی و دیگران نیز تأثیر ارزنده ای در راه رسیدن به اهداف مذکور داشته است . تألیف کتاب الفقه علی المذاهب الخمسة از محمدجواد مُغْنیه ، و دروس فی الفقه المقارن از محمدابراهیم جناتی (هر دو در زمینة فقه تطبیقی ) و المراجعات شرف الدین (در معرفی مواضع و مبانی اعتقاد شیعی ) نیز از جمله اقدامات مؤثر بوده است .
با توجه به زمینه های وحدت در اصول اعتقادی مسلمانان همچون اعتقاد به توحید، نبوت ، معاد، نماز، روزه ، دارا بودن قبله و کتاب واحد و بسیاری از اصول دیگر دینی و نیز سنّت پیامبر و روش ائمة شیعه در دعوت به اتحاد و سفارش به پرهیز از جدال و اختلاف با برادران دینی ، و توجه و هشیاری علما و سیاستمداران کشورهای اسلامی به ضرورت این امر، می توان امیدوار بود که این اندیشه به بار بنشیند و از تفرقه و اختلاف کشورهای اسلامی بکاهد. ترویج فرهنگ و اخلاق تقریب ، محور قراردادن قرآن به عنوان متنی قطعی و مسلّم برای همة مسلمانان ، جداکردن مواضع سیاسی و فکری از احکام فقهی و نیز جداکردن احکام فقهی از مواضع اعتقادی ، گسترش و تعمیق مباحثات فقهی و کلامی و تفسیری و حدیثی ، همراه با تضارب آرا و افکار در محیطی آرام و به دور از تشنجات حاصل از دخالت مغرضان ، در تحقق تقریب بین مذاهب اسلامی تأثیر بسیار دارد (حکیم ، ص 194ـ199).
منابع : بدری آتابای ، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی »، میراث ایران ، ش 22 (تابستان 1380)؛ محمدحسین آل کاشف الغطاء، «الاجتهاد فی الشریعة بین السنّة و الشّیعة »، رسالة الاسلام ، سال 1، ش 3 (رمضان 1368)؛ عبدالکریم بی آزار شیرازی ، شیخ محمود شلتوت : طلایه دار تقریب ، تهران 1379 ش ؛ همو، «فتاوی تفرقه انگیز وهابیان همسو با خشم آمریکا و اسرائیل از تقریب بین مسلمانان »، مشکوة ، ش 33 (زمستان 1370)؛ همو، «معرفی شیعه و انتشارات دارالتقریب »، در همبستگی مذاهب اسلامی : بحثهای علمی و اصلاحی پیشوایان مذاهب اسلامی ، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی آزار شیرازی ، ] تهران [ : سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، 1377 ش ؛ جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، «اساسنامة جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی »، در همبستگی مذاهب اسلامی ، همان ؛ حجت اللّه جودکی و صفاءالدین تبرائیان ، «گزارشی از یک گفت وگوی منتشرنشده در ایران : جماعت تقریب و دکترمصدق »، تاریخ معاصر ایران ، سال 1، ش 4 (زمستان 1376)؛ محمدباقر حکیم ، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنّت ، ترجمة عبدالهادی فقهی زاده ، تهران 1377 ش ؛ محمدحسن زمانی ، «علامه امینی پرچمدار نهضت تقریب علمی »، بصائر ، سال 4، ش 26 (مرداد و شهریور 1376)؛ محمود شلتوت ، «شیعه و دانشگاه الازهر»، در همبستگی مذاهب اسلامی ؛ همو، «فتوای تاریخی شیخ شلتوت »، درسهائی از مکتب اسلام ، سال 2، ش 3 (اسفند 1338)؛ کلیم صدیقی ، نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران ، ترجمة هادی خسروشاهی ، تهران 1375 ش ؛ عبدالمتعال صعیدی ، «سعی قدیم فی توحیدالمذاهب »، رسالة الاسلام ، سال 7، ش 1 (جمادی الا´خره 1374)؛ عبدالکبیر علوی مدغری ، التقریب بین الفرق الاسلامیة ، 4: «قضایا ینبغی الحسم فیها»،
5: «خطا فی المنهج »، مغرب 1992؛ محمدتقی قمی ، «رجال صدقوا»، رسالة الاسلام ، سال 14، ش 55 ـ56 (محرّم 1384)؛ محمدمحیط طباطبائی ، سیدجمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین ، به کوشش هادی خسروشاهی ، تهران 1370 ش ؛ همو، «سیدجمال الدین و وحدت اسلامی »، تاریخ و فرهنگ معاصر ، سال 5، ش 3ـ4 (پاییز و زمستان 1375)؛ محمدبن جریر طبری ، «المنتخب من کتاب المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین »، در دیول تاریخ الطبری ، ج 11، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ] 1977 [ ؛ حسنین محمد مخلوف ، «من المغنی الاکبر»، رسالة الاسلام ، سال 4، ش 2 (رجب 1371)؛ محمد محمدمدنی ، «فقه مقارن ، یا، تحولی بزرگ در دانشگاه الازهر»، در همبستگی مذاهب اسلامی ، همان ؛ محمدمصطفی مراغی ، «الاجتهاد فی الشریعة »، رسالة الاسلام ، سال 1، ش 4 (ذی الحجّة 1368)؛ علی مشکینی ، المصباح المنیر ، قم 1376 ش ؛ محمدجواد مغنیه ، «الاصول الثّلاثة و الاخوة فی الدّین »، رسالة الاسلام ، سال 8 ، ش 2 (رمضان 1375)؛ همو، «الغلاة فی نظر الشیعة الامامیّة »، رسالة الاسلام ، سال 6، ش 4 (صفر 1374)؛ حسام الدین واعظ ، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین الملل »، پایان نامة کارشناسی علوم سیاسی ، دانشکده روابط بین المللی ، وزارت امورخارجه ، 1372 ش ؛ محمد واعظ زادة خراسانی ، «السید البروجردی و التقریب »، رسالة التقریب ، سال 3، ش 12 (ربیع الثانی ـ جمادی الا´خره 1417)؛ همو، الواحدة الاسلامیة : عناصرها و موانعها ، چاپ سیرآقائی ، تهران 1379 ش ؛ س . هدی ، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی »، درسهائی از مکتب اسلام ، سال 3، ش 4 (خرداد 1340)؛ همبستگی مذاهب اسلامی : بحثهای علمی و اصلاحی پیشوایان مذاهب اسلامی ، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی آزار شیرازی ، ] تهران [ : سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، 1377 ش ؛
Wilfried Buchta, "Tehran's Ecumenical Society (Majam` al-Taqr ¦ â b): a veritable ecumenical revivel or a Trojan Horse of Iran?", in The Twelver Shia in modern times: religious culture and political history , ed. by Rainer Brunner and Werner Ende, Leiden 2001; EI 2 , s.v. "Tak ¤ r ¦ â b" (by W. Ende).
