این مقاله بخشی از کتاب زندگی سیاسی هشتمين امام، تالیف سيد جعفر شهيدى است که تقدیم می گردد .
…مثلا يكى از موارد لغزش اينان كه به وضوح حاكى از تعصب آنان و اطاعت كوركورانهشان از حكام است مطلبى است كه درباره نحوه درگذشت امام رضا(ع) نوشتهاند. طبق نوشته ايشان امام انگور خورد و آنقدر زياد خورد كه به مرگش منتهى گرديد.(2)
ظاهرا ابن خلدون هم كه شخصى اموى مشرب بود مىخواسته از اينان پيروى كند كه در تاريخ خود چنين آورده: «چون مامون به طوس وارد شد، امام رضا بر اثر انگورى كه خورده بود به طور ناگهانى در گذشت… » (3)
به راستى كه اين حرف ها عجيب است. آخر چگونه انسان مىتواند چنان پرخورى را درباره يك آدم معمولى بپذيرد تا چه رسد به امامى كه همه به دانش، حكمت، زهد و پارسائيش اعتراف داشتند.
آيا انسان عاقل هيچ به خود اجازه چنين پندارى مىدهد كه شخصى عاقل و حكيم همچون امام با پرخورى دست به خودكشى زده باشد؟
آيا كسى در طول زندگى امام به ياد دارد كه وى شخصى پرخور و شكم پرست بوده باشد؟ يا بر عكس، علم و زهد و تقوا، با صرفنظر از عقل و حكمت، هرگز به انسان اجازه نمىدهد تا بدان حد شكم خود را انباشته از خوردنى كند.
اينها همه ناشى از تعصب مذهبى و پيروى از تمايلات كوركورانه است كه به امام چنين نسبتى را مىدهند وگرنه كجا عقل و وجدان آدمى چنين رويدادى را مىتواند تصديق كند!
نظرات مختلف در مورد شهادت امام
– نظر برخى ديگر از مورخان با نگرشى سريع بر اقوال مورخان درباره درگذشت امام(ع) به بررسى ناهماهنگى گفتهها و نقطه نظرهايشان خواهيم رسيد.
– عدهاى در اين باره فقط خود حادثه را گزارش كردهاند ولى هيچگونه ذكرى از علت آن ننمودهاند و فقط بر سبيل ترديد چنين آوردهاند: «گفته مىشود كه او مسموم شد و درگذشت» (مانند يعقوبى در جلد دوم ص 80 از تاريخش).
– نظر دسته سومعدهاى ديگر مسموم شدن امام را پذيرفتهاند ولى معتقدند كه اين جنايت به دست عباسيان صورت گرفت. سيد امير على داراى همين عقيده بود كه احمد امين نيز بدان اشاره كرده است.(4)
براى اين نظر سند تاريخى جز آنچه كه «اربلى» نقل كرده، وجود ندارد. وى عبارتى مبهم در اين باره نوشته: «چون ديدند كه خلافت به اولاد على انتقال يافته على بن موسى را سم دادند و او در رمضان در طوس درگذشت.» (5)
– نظر چهارم برخى نيز گفتهاند امام به دست مامون مسموم گرديد ولى اين به رهنمود و تشويق فضل بود.
به نظر ما مامون هرگز نيازى به تشويق يا راهنمايى براى انجام اين كار نداشت، چه خود موقعيت امام را به خوبى احساس مىكرد. روشن است كه اين نظريه براى تبرئه مامون ابراز شده، چرا که فضل مدتها پيش از امام به دست مامون كشته شده بود. از اين گذشته، چگونه مىتوان باور كرد كه مامون اين جنايت را تنها به خاطر خوشايند فضل انجام داده و خودش هيچگونه تمايلى بدان نداشته است!
– نظر پنجم برخى ديگر گفتهاند كه امام به مرگ طبيعى درگذشت و هرگز مسموميتى در كار نبود. براى اثبات اين موضوع دلايلى ذكر كردهاند.
يكى از اين افراد «ابن جوزى» است كه پس از نقل قول از ديگران كه نوشتهاند پس از يك استحمام در برابر امام(ع) بشقابى از انگور كه به وسيله سوزن زهرآلود مسموم شده بود، نهادند و او با تناول انگورها مسموم شده بدرود حيات گفت، ابن جوزى مىنويسد كه اين درست نيست كه بگوييم مامون عامل مسموم كردن وى بوده باشد. چه اگر اينطور بود پس چرا آن همه در مرگ امام ابراز حزن و اندوه مىكرد. اين حادثه چنان بر مامون گران آمد كه از شدت اندوه چند روز از خوردن و آشاميدن و هر گونه لذتى چشم پوشيده بود.(6)
البته عبارت ابن جوزى حاكى از آن است كه مسموم شدن امام را پذيرفته ولى منكر آنست كه مامون عامل اين جنايت بوده باشد.
«اربلى» نيز به پيروى از ابن جوزى همين عقيده را ابراز كرده و همانگونه بر گفته خويش دليل آورده است.
احمد امين نيز از كسانى است كه معتقدند كسى غير از مامون بود كه سم را به امام خورانيده، چه او حتى پس از مرگ امام و ورودش به بغداد هنوز جامه سبز مىپوشيد و به علاوه، مامون با علما درباره برترى حضرت على(ع) مباحثه مىكرد. (7)
دكتر احمد محمود صبحى نيز چنين پنداشته كه داستان مسموميت امام رضا(ع) از مطالب ساختگى شيعه است كه هرگز بين موقعيت امام در نزد مامون كه از آن همه ارجمندى برخوردار بود با خورانيدن سم به او، تناقضى احساس نمىكنند.(8)
دلايل كسانى كه در تبرئه مامون از جنايت سم خورانى سعى كردهاند، به شرح زير خلاصه مىگردد:
1 – پيمان وليعهدى كه به موجب آن امام پس از مامون به خلافت مىرسيد.
2 – بزرگداشت شأن امام و تاييد شرف و علم و فضيلت وى و ارجمندى خانوادهاش.
3 – به همسرى وى در آوردن دخترش كه خود عامل تحكيم دوستى ميان آن دو بود.
4 – استدلال مامون بر برترى على(ع) در برابر علما.
5 – ابراز اندوه فراوان پس از درگذشت امام به طورى كه از خوردن و آشاميدن و ديگر لذت ها روى گردانده بود.
6 – دفن كردن امام در كنار قبر پدرش رشيد، و اين كه او خود بر جسد وى نماز گزارد.
7 – پس از درگذشت امام، او همچنان لباس سبز مىپوشيد حتى پس از ورودش به بغداد.
8 – پيوسته با علويان به رغم اقدام هاى مكرر بر ضدش، مهربانى مىنمود.
9 – خلق و خوى مامون به او اجازه چنين جنايتى نمىداد.
10 – مسموميت امام از جعليات شيعه است.
اين خلاصه همه دلايلى بود كه تبرئه كنندگان مامون آوردهاند. ولى به نظر ما اينان يا به تمام حقايق، علم كافى نداشتند و در نتيجه نتوانستند نظر درستى درباره اين مساله تاريخى ابراز كنند، و يا آن كه حقيقت را مىدانستند ولى به پيروي از پيشينيان خود بر ضد ائمه تعصب ورزيده به پيروى از هواى خويش و خلفايشان، حقايق مضر به احوالشان را لوث كردهاند.
واقع امر اينست كه تمام چيزهايى كه اينان ذكر كردهاند هيچ كدام مانع از آن نبود كه مامون براى دفع خطر وجود امام(ع) دست به توطئه بزند، همانگونه كه قبلا هم همين بلا را بر سر وزيرش فضل بن سهل آورده بود. فضل نيز مقامى شامخ نزد مامون داشت و حتى اصرار داشت كه دخترش را هم به وى تزويج كند.
او همچنين فرمانده خود «هرثمة بن اعين» را نيز به مجرد ورود به مرو سر به نيست كرد، بى آن كه كوچكترين مجالى براى دفاع به وى بدهد و يا شكايتش را استماع كند. توطئههاى مامون گريبان گير طاهر و فرزندانش و ديگران نيز شد. اينان وزرا و فرماندهانش بودند كه براى مامون و تحكيم پايههاى قدرتش آن همه خدمت كرده و ديگران را با زور و شمشير به اطاعتش در آورده بودند.
با اين وصف مىبينيم كه چگونه همه را يكى پس از ديگرى به ديار عدم فرستاد در حالى كه نسبت به همه نيز ابراز محبت و سپاسگزارى مىنمود. مامون كسى بود كه به خاطر سلطنت و حكومت، برادر خود را بكشت، حال چگونه به همين انگيزه از كشتن امام رضا دست باز دارد. آيا اين معقول است كه بگوييم به نظر وى امام رضا از تمام اين خدمتگزاران صديقش و حتى از برادرش محبوب تر مىنمود؟
اما اين كه بر مرگ امام ابراز حزن و سوگوارى نمود قضيه روشن است. مگر در آن شرايط از چنان افعى مكار و سياست بازى مىشد انتظار شادمانى و سرور برد؟
مگر هم او نبود كه فضل را كشت و سپس بر مرگش اندوه فراوان ابراز داشت (9)و قاتلانش را هم كه به دستور خود او بودند، از دم تيغ گذرانيد. بعد هم سر آنان را نزد حسن – برادر فضل – فرستاد و دخترش هم را به عقد وى درآورد. اما پس از پيروزى بر ابن شكله، حسن را نيز از مقامش سرنگون ساخت.(10)
طاهر را نيز خود او كشت ولى بي درنگ يحيى بن اكثم را از سوى خود نزد فرزندانش گسيل داشت تا مراتب تسليت خليفه را به ايشان ابراز كند. سپس فرزندان طاهر را بر جاى پدر بنشاند ولى به تدريج همه را يكى پس از ديگرى سرنگون نمود.
از اين قبيل جنايات، مامون بسيار كرده كه اكنون مجال ذكر همه آنها نيست. به همين قياس، عكسالعمل ها و گفتههايش در مرگ امام رضا(ع) نيز كوچكترين ارزشى نداشت. چه اگر راست مىگفت پس چگونه دست به خون هفت تن از برادران امام بيالود و علويان را تحت شكنجه و آزار درآورد و به كارگزار خود در مصر نوشت كه منبرها را شستشو دهد، چه بر فرازشان نام امام رضا(ع) در خطبهها رانده شده بود.
مامون از چه شرافتى برخوردار بود كه بگوييم كشتن امام با خُلق و خوى وى ناسازگار بود. آيا كشتن آن همه افراد مگر منافاتى با مهر و محبتش داشت كه پيوسته نسبت به آنان ابراز مىداشت. بنابراين، مهر ورزيش نسبت به امام نيز هيچگونه منافاتى با قتلش نمىتوانست داشته باشد.
اما اين كه علويان را بزرگ مىداشت علت را خودش در نامهاى كه به عباسيان نوشته، چنين بيان مىدارد كه اين بزرگداشت جزئى از سياست وى به شمار مىرود. لذا پس از درگذشت امام رضا(ع) ديگر لباس سبز را – كه ويژه علويان بود – نپوشيد، هفت تن از برادران امام را به قتل رسانيد و به فرمانروايان خود در هر نقطهاى دستور داد كه به دستگيرى علويان بپردازند.
اما سخن احمد امين كه نوشته علويان بر ضد مامون بسيار قيام كرده بودند، ادعايى است كه هرگز صحت ندارد. زيرا در تاريخ حتى نام يك قيام پس از درگذشت امام رضا(ع) ثبت نشده، به جز قيام «عبدالرحمن بن احمد» در يمن كه انگيزهاش را همه مورخان ظلم كارگزاران خليفه نوشتهاند، و همچنين شورش برادران امام(ع) كه به خونخواهى وى برخاسته بودند.
اما اينكه گفتهاند داستان مسموميت امام از ساختگي هاى شيعه است، بايد گفت كه پيش از شيعه خود تاريخ نويسان سنى اين جنايت را به مامون نسبت داده بودند و شيعيان نيز شرح اين داستان را در كتاب هاى اهل سنت مىخواندند. با اين همه اگر كسى باز در تبرئه مامون و حسن نيتش اصرار دارد به اين سؤال پاسخ دهد كه چرا پس از درگذشت امام، مقام وليعهدى را به فرزندش حضرت جواد(ع) عرضه نكرد، در حالى كه او نيز دامادش بود و به فضل و علم و كمالاتش نيز اعتراف مىكرد. حضرت جواد به رغم خردساليش تحسين عباسيان را نسبت به فضل و كمال خويش برانگيخته بود. مناظره وى با «يحيى بن اكثم» معروف است كه با چه مهارتى به سؤال هاى وى پاسخ مىداد (11)به علاوه، صغر سن نمىتوانست بهانه عدم واگذارى مقام وليعهدى به امام جواد(ع) باشد، چه وليعهدى معنايش تصدى عملى امور مملكتى نيست و تازه خلفا و حتى رشيد، پدر مامون، براى كسانى بيعت وليعهدى گرفته بودند كه به مراتب خردسال تر از امام جواد بودند.
– نظر ششم كه نظرى درست است! طبق اين نظر امام(ع) بدون شك مسموم گرديد. كسانى كه بر اين عقيدهاند گروه بزرگى را تشكيل مىدهند كه ابن جوزى نيز بدانها اشاره كرده است.
شيعيان به طور كلى اين نظر را تاييد كردهاند مگر مرحوم اربلى در كشف الغمة كه خود را هم عقيده با ابن طاوس و شيخ مفيد دانسته است. ولى ظاهر امر چنين است كه شيخ مفيد نيز قايل به مسموميت امام بوده، چه نوشته است: آن دو – يعنى مامون و رضا – با همديگر انگورى را تناول كردند سپس امام(ع) بيمار شد و مامون نيز خود را به بيمارى زد!!. .
يكى از امورى كه بهترين دليل بر شهادت امام(ع) به شمار مىرود اتفاق شيعه بر اين مطلب است. چه آنان بهتر و عميقتر به احوال امامان خود مىپرداختند و دليلى هم براى تحريف يا كتمان حقايق در اين زمينه نداشتند.
از اهل سنت و ديگران نيز گروه بسيارى از دانشمندان و مورخان هستند كه منكر مرگ طبيعى امام(ع) بوده و يا لااقل مسموميت وى را قولى مرحج دانستهاند. مانند اين افراد:
– ابن حجر در صواعق ص 122 / ابن صباغ مالكى در فصول المهمة ص 250.
– مسعودى در اثبات الوصية ص 208/ التنبيه و الاشراف ص 203/ مروج الذهب / 3 / ص 417.
– قلقشندى در مآثر الانافة فى معالم الخلافه / 1 / ص 211.
– قندوزى حنفى در ينابيع المودة، صص 263 و 385.
– جرجى زيدان در تاريخ تمدن اسلامى / 2 / بخش 4 / ص 440، و در صفحه آخر از كتاب امين و مامون.
– ابوبكر خوارزمى در رساله خود – احمد شلبى در تاريخ اسلامى و تمدن اسلامى / 3 / ص 107.
– ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبين – ابو زكريا موصلى در تاريخ موصل 171 / 352 – ابن طباطبا در الآداب السلطانية ص 218 – شبلنجى، در نور الابصار ص 176 و 177 چاپ سال 1948.
– سمعانى در انسابش / 6 / ص 139.
– در سنن ابن ماجه به نقل تهذيب تهذيب الكمال فى اسماء الرجال ص 278 – عارف تامر در الامامة في الاسلام ص 125.
– دكتر كامل مصطفى شيبى در الصلة بين التصوف و التشيع ص 226.
و بسيارى ديگر. . .
بازتاب قتل امام(ع) در زمان مامون
چون به كتاب هاى تاريخى مراجعه مىكنيم درمىيابيم كه شهادت امام رضا(ع) به دست مامون به وسيله سم، حتى در زمان مامون نيز امرى معروف و بر سر زبان هاى مردم بود. به طورى كه مامون خود از اين اتهام شِكوه مىكرد كه چرا مردم او را عامل مسموم كردن امام مىپنداشتند!
در روايت آمده كه هنگام مرگ امام(ع) مردم اجتماع كرده و پيوسته مىگفتند كه اين مرد – يعنى مامون – وى را ترور كرده است. در اين باره آنقدر صدا به اعتراض برخاست كه مامون مجبور شد محمد بن جعفر، عموى امام، را به سويشان بفرستد و براى متفرق كردنشان بگويد كه امام(ع) امروز براى احتراز از آشوب از منزل خارج نمىشود.(12)
ابن خلدون علت قيام ابراهيم فرزند امام موسى(ع) را آن دانسته كه وى مامون را متهم به قتل برادرش مىنمود.(13)ابراهيم نيز به اتفاق مورخان به دست مامون مسموم گرديد. برادرش نيز زيد بن موسى كه در مصر شورش كرده بود به دست همين خليفه مسموم شد. اين كه يعقوبى نوشته كه مامون ابراهيم و زيد را مورد عفو قرار داد (14)منافاتى با آن ندارد كه مدتى بعد با نيرنگ به ايشان سم خورانيده باشد. چه آنان به خونخواهى برادر خود برخاسته بودند و عفو مامون يك ژست ظاهرى مىبود.
طبق نقل برخى از منابع تاريخى يكى ديگر از برادران امام رضا(ع) به نام احمد بن موسى چون از حيله مامون آگاه شد. همراه سه هزار تن – و به روايتى دوازده هزار – از بغداد قيام كرد. كارگزار مامون در شيراز به نام «قتلغ خان» به امر خليفه با او به مقابله برخاست و پس از كشمكشهايى هم او هم برادرش «محمد عابد» و يارانشان را به شهادت رسانيد.(15)
در آن ايام برادر ديگر امام رضا(ع) به نام هارون بن موسى همراه با بيست و دو تن از علويان به سوى خراسان مىآمد. بزرگ اين قافله خواهر امام رضا يعنى حضرت فاطمه(ع) بود (16). مامون ماموران انتظامى خود را دستور داد تا بر قافله بتازند. آنها نيز همه را مجروح و پراكنده كردند. هارون نيز در اين نبرد مجروح شد ولى سپس او را در حالى كه بر سر سفره غذا نشسته بود غافلگير كرده به قتل رساندند.(17)
مىگويند حتى به حضرت فاطمه(ع) نيز در ساوه زهر خورانيدند كه پس از چند روزى او هم به شهادت رسيد.(18)
ديگر از قربانيان مامون، برادر ديگر امام(ع) به نام حمزة بن موسى بود.
با توجه به اين وقايع درمىيابيم كه مساله شهادت امام به دست مامون در همان ايام نيز امرى شايع ميان مردم گرديده بود.
پيشگويى امام(ع) و اجدادش
افزون بر تمام آنچه كه گذشت ياد اين نكته نيز لازم است كه امام رضا(ع) شهادتش را به وسيله زهر، خود بارها پيشگويى كرده بود. به علاوه، اجداد پاكش نيز سال ها پيش از وى، رويداد شهادت امام رضا(ع) را خبر داده بودند.
مىتوان روايات وارد شده در اين زمينه را به سه طبقه تقسيم كرد:
1 – آن دسته از روايات كه از لسان مبارک پيغمبر(ص) يا ائمه(ع) نقل شده و حاكى از به شهادت رسانيدن امام رضا در طوس است. در اين باره پنج حديث وارد شده است.
2 – آن دسته از روايات كه از خود امام رضا(ع) نقل شده كه شهادتش به دست مامون و دفنش را در طوس كنار قبر هارون، پيشگويى نموده است.
اين بود بررسي اجمالي نحوه شهادت امام رضا عليه السلام، که اميد است به دست يافتن حقيقت کمک بنمايد.
منبع:كتاب زندگى سياسى هشتمين امام، ص 202 ، سيد جعفر شهيدى .
1- ضحى الاسلام، 3 ، ص 202 و نيز جلد 2 / ص 46 و 47.
2- الكامل / 5 / ص 150 – طبرى / 11 / ص 1030 – تاريخ ابوالفداء / 2 / ص 23 – مختصر تاريخ الدول / ص 134 – مرآة الجنان / 2 / ص 12 – وفيات الاعيان / 1 / ص 321 (چاپ 1310 هجرى) – برخى از اينان داستان مسموم شدن را با تعبير «گفته مىشود. . . » بيان كردهاند.
3- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 250.
4- روح الاسلام، سيد امير على / ص 311 و 312 – احمد امين چنين نگاشته: «اگر به راستى او را مسموم كرده باشند، حتما اين سم را كسى غير از مامون به او خورانيده، يعنى يكى از مدعيان حكومت براى خاندان عباسى.»
5- الامام الرضا ولى عهد المامون / ص 102 به نقل از خلاصة الذهب المسبوك / ص 142.
6- تذكرة الخواص / ص 355.
7- ضحى الاسلام / 3 / ص 295 و 296.
8- نظرية الامامة / ص 387.
9- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 322 – ماثر الانافة / 1 / ص 211. درباره چگونگى قتل فضل سخن گفتيم و ديگر آن را تكرار نمىكنيم.
10- لطف التدبير / ص 166.
11- الصواعق المحرقة، فصول المهمة، ينابيع المودة، اثبات الوصية، بحار، اعيان الشيعة، احقاق الحق جلد 2 به نقل از: اخبار الدول قرمانى، نور الابصار، ائمة الهدى هاشمى، الاتحاف بحب الاشراف، مفتاح النجا فى مناقب اهل العبا. . .
12- مسند الامام الرضا / 1 / ص 130 – بحار / 49 / ص 299 – عيون اخبار الرضا / 2 / ص 242.
13- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 115.
14- مشاكلة الناس لزمانهم / ص 29.
15- قيام سادات علوى / ص 169 – اعيان الشيعة / 10 از مجلد 11 / ص 286 و 287 به نقل از كتاب الانساب از محمد بن هارون موسوى نيشابورى – مدينة الحسين (سرى دوم) ص 91 – بحار / 8 / ص 308 – حياة الامام موسى بن جعفر / 2 / ص 413 – فرق الشيعة / حاشيه ص 97 به نقل از بحر الانساب (چاپ بمبئى) و ساير منابع.
16- قيام سادات علوى / ص 168.
17- جامع الانساب / ص 56 – قيام سادات علوى / ص 161 – حياة الامام موسى بن جعفر / 2.
18- قيام سادات علوى / ص 168.
