حدیث غدیر و نهج البلاغه

یکی از استوارترین دلیل های شیعیان بر امامت و ولایت امام علی بن ابی طالب علیه السلام حدیث غدیر است. با آنکه در نهج البلاغه در مواضع متعدّد هم بر مقام ممتاز اهل بیت علیهم السلام تأکید شده و هم برای اثبات شایستگی اهل بیت و از جمله شخص امیرالمؤمنین علیه السلام به وصایت و نصّ رسول خدا صلی الله علیه و آله استدلال شده است، امّا در این کتاب ذکر صریحی از حدیث غدیر به چشم نمی خورد. از این رو، برای برخی این پرسش به میان آمده که چرا امام در برابر مخالفان به حدیث غدیر احتجاج نکرده است. تدارک پاسخی برای این پرسش بر عهده این مقاله نهاده شده است. خواننده در این مقاله خواهد دید هر چند حدیث مزبور در  نهج البلاغه انعکاس نیافته، امّا امام بارها به آن حدیث استدلال کرده است.

درآمد

زین سبب پیغمبر با اجتهاد             نام خود وانِ علی مولا نهاد

گفت: هر کو را منم مولا و دوست   ابن عمّ من علی مولای اوست(1)

در محیط های علمی و مذهبی گهگاه این پرسش به گوش می خورد که «چرا در نهج البلاغه به حدیث غدیر استناد یا احتجاج نشده است؟» از این رو نگارنده درصدد برآمد تا در مقالتی پاسخی برای این پرسش عرضه کند. امید است علاقه مندان و پژوهندگان عرصه دین را سودمند افتد.

حدیث غدیر و فضای صدور آن

یکی از ادلّه و بلکه استوارترین دلیل شیعیان بر امامت و ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام ، حدیث غدیر است. حدیث غدیر و فضای صدور آن بنا به نوشته شیخ مفید به این شرح است:

چون رسول خدا مناسک حج را به جا آورد، علی را در قربانی خود شریک ساخت و با او و مسلمانان به سوی مدینه بازگشت تا به جایی که به غدیر خم معروف است رسید و آنجا چون آب و چراگاه نداشت برای فرود آمدن مناسب نبود. با این حال پیامبر صلی الله علیه و آله در آنجا فرود آمد و مسلمانان نیز فرود آمدند. سبب فرود آمدن او در اینجا این بود که آیه ای از قرآن درباره نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به جانشینی پس از خود در میان امّت بر وی نازل شد. پیش از این نیز بی آنکه برای این کار وقتی تعیین کرده باشد، در این باره به آن حضرت وحی شده بود. پس پیامبر این کار را به زمانی موکول کرد که از اختلاف و دو دستگی مردم نسبت به امیرالمؤمنین آسوده خاطر باشد. خدای عزّوجلّ می دانست که اگر از غدیر خم بگذرند بسیاری از مردم از پیامبر جدا می شوند و راه سرزمینها و اماکن و بادیه های خویش را پیش می گیرند. بنابراین، خدا خواست برای شنیدن فرمان جانشینی امیرالمؤمنین علیه السلام و تأکید حجّت بر ایشان، آنان را فراهم آورد. در نتیجه خدای متعال نازل فرمود: «یَاآءَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَاآ اُ نْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَ بِّکَ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّه  یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(2) (مائده / 67).

بنابراین، خدا وجوب این کار را بر پیامبر تأکید کرد و نگاهبانی او را خود به عهده گرفت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله برای انجام آن فرمان در آن مکان توقّف کرد و آن روز که روزی بسیار گرم و طاقت فرسا بود مسلمانان گرد او فرود آمدند. آن گاه فرمود زیر درختهای آنجا را پاک سازند و جهاز شتران را در آنجا فراهم آورند و آنها را روی هم بچینند. سپس جارچی خویش را فرمود تا در میان مردم فریاد برآورد: گردِ هم آیید. مردم که بیشترشان از شدّت گرما ردای خویش را به پاهای خود پیچیده بودند، از جای خود برخاستند و بر گرد او فراهم آمدند. چون مردم گرد آمدند آن حضرت از جهاز شتران بالا رفت و امیرالمؤمنین علیه السلام را نیز پیش خواند و او نیز بر آن جهازها بالا رفت تا در سمت راست آن حضرت ایستاد. آن گاه برای مردم سخن راند و خدا را ثنا گفت و مردم را اندرز داد و خبر ناگوار مرگ خویش را به گوش امّت رساند و گفت: مرا به سوی خدا خوانده اند و نزدیک است که آن را بپذیرم و وقت آن رسیده که از میان شما بروم. من در میان شما چیزی را بر جای می گذارم که اگر بدان چنگ زنید هرگز گمراه نشوید: کتاب خدا و عترتم؛ یعنی اهل بیتم. این دو از یکدیگر جدا نشوند تا کنار حوض بر من درآیند.

آن گاه به بلندترین صدا آواز داد: آیا من به شما از خودتان سزاوارتر نیستم؟

گفتند: آری.

سپس بی درنگ در حالی که بازوان امیرالمؤمنین علیه السلام را گرفته و تا آنجا بالا برده بود که سپیدی زیر بغل هر دو هویدا گشت به آنان گفت: «فمن کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه. اللّهمَّ وال مَن والاه و عادِ مَن عاداه و انصُر من نصَره و اخذُل من خذله»؛ (پس هر کس من مولایش بوده ام این علی مولای اوست. خدایا، هر کس که او را دوست بدارد، دوست بدار و هر کس که او را دشمن دارد، دشمن بدار و هر کس که او را یاری کند یاری کن و هر کس که او را وا گذارد، واگذار). سپس به زیر آمد و آن هنگام نزدیک ظهر بود. پس دو رکعت نماز گزارد و آن گاه خورشید زایل گشت و ظهر شد. اذان گوی حضرت برای نماز ظهر اذان گفت و آن حضرت با آنان نماز ظهر را به جای آورد و در خیمه خویش نشست و علی علیه السلام را فرمود در خیمه خود که در برابر خیمه او به پا داشته بود بنشیند. پس از آن مسلمانان را فرمود دسته دسته بر او درآیند و این مقام را به او تبریک و شادباش بگویند و با عنوان اِمارت مؤمنان بر او سلام گویند. مردم جملگی چنین کردند. سپس همسران خود و دیگر زنان مؤمنان را که همراهش بودند فرمود بر علی علیه السلام درآیند و با عنوان امارت مؤمنین بر او سلام گویند و آنان چنین کردند.

عمر بن خطّاب از جمله کسانی بود که در شادباش گفتن این مقام به امام علیه السلام سخن را به درازا کشاند و شادمانی خود را به این مناسبت به امام اظهار کرد و از جمله سخنانش این بود که گفت: به به ای علی، مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی.

حسّان بن ثابت [شاعر پیامبر] پیش رسول اللّه  صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، آیا به من اجازه می دهی در اینجا شعری بسرایم تا خدا را خرسند سازد؟

پیامبر او را گفت: ای حسّان، به نام خدا بگوی.

پس حسّان بر زمین بلندی ایستاد و مسلمانان برای شنیدن سخن او گردنها را دراز کردند و او خواندن آغاز کرد و گفت:

ینادیهم یومَ الغدیر نبیُّهُم               بخمّ و اسمع بالرسول منادیا

و قال فمن مولاکم و ولیّکم؟         فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا

إلهُک مولانا و انت ولیُّنا               و لن تجدنَّ منّا لک الیوم عاصیا

فقال له: قم یا علی فانّنی              رضیتُک من بعدی اماما و هادیا

فمن کنتُ مولاه فهذا ولیُّه             فکونوا له انصارَ صدق موالیا

هناک دعا اللّهم وال ولیَّه              فکن للّذی عادی علیا مُعادیا(3)

پس از سرودن این اشعار رسول خدا صلی الله علیه و آله به او گفت: ای حسّان، تا ما را با زبان خود یاری می کنی(4) همواره به روح القُدُس مؤیّد باشی(5).

تواتر حدیث غدیر

دیدیم که پیامبر عموم مسلمانانی را که همراه او از حجة الوداع باز می گشتند در یک بیابان بی آب و علفی گرد آورد و از همه حاضران زیر آفتاب سوزان برای امیرالمؤمنین بیعت گرفت. بنابراین، صدور حدیث غدیر در چنان فضا و موقعیتی سبب شد که همگان آن را بشنوند و به حافظه بسپارند و برای آیندگان بازگو کنند. در نتیجه، بنا بر تتبّع مؤلّف الغدیر دست کم یکصد و ده تن از صحابه از جمله سه خلیفه اوّل و هشتاد و چهار تن از تابعین آن را نقل کرده اند(6).

پس از تابعین نیز قریب به اتفاق عالمان شیعه و اهل سنّت نسل به نسل با سند پیوسته آن را نقل کرده اند(7). حتی بسیاری از عالمان شیعه و سنّی درباره حدیث غدیر و طرق آن کتابی مستقل فراهم آورده اند. ابو جعفر محمّد بن جریر طبری (م 310ق)، ابن عقده (م 333ق)، شمس الدین محمّد بن احمد ذهبی (م 748ق) و شمس الدین محمّد بن محمّد جزری دمشقی نامدارترین این مؤلّفان از میان سنّیان و شیعیان غیر امامی هستند(8).

بنابراین، حدیث غدیر به چنان تواتری رسید که به گفته استاد محمّد تقی شریعتی می توان گفت: «حدیثی متواتر مثل حدیث غدیر نیست»(9).

احتجاج امیرالمؤمنین در برابر مخالفان

پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و داستان سقیفه بنی ساعده که جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و زعامت جامعه مسلمانان از مسیر درست و حقیقی خود منحرف گشت(10)، امام بارها چه در برابر مخالفان و چه در جمع دوستان و هواداران خود از ربوده شدن حقّش سخن گفته و بر سزاوارتر بودن خود از دیگران برای زمامداری جامعه اسلامی استدلال و احتجاج کرده است. بخشی از این استدلالها در مجموعه سخنان آن حضرت موسوم به  نهج البلاغه انعکاس یافته است. اینک به پاره ای از آن استدلالها اشاره می شود:

1ـ در خطبه دوم در وصف خاندان پیامبر و بیان مقام ممتاز و بی مانند آنان می گوید(11):

«راز پیامبر بدانها سپرده است، و هر که آنان را پناه گیرد به حق راه برده است. مخزن علم پیامبرند و احکام شریعتِ او را بیانگر. قرآن و سنّت نزد آنان در امان. چون کوه افراشته، دین را نگهبان، پشت اسلام بدانها راست و ثابت و پابرجاست».

آن گاه چنین ادامه می دهد:

«از این امّت کسی را با خاندان رسالت همپایه نتوان داشت، و هرگز نمی توان پرورده نعمت ایشان را در رتبت آنان داشت که آل محمّد صلی الله علیه و آله پایه دین و ستون یقینند. هر که از حد درگذرد به آنان باز گردد، و آن که وامانده، بدیشان پیوندد. حقّ ولایت خاص ایشان است و میراث پیامبر مخصوص آنان(12)».

2ـ در خطبه سوم که به «شقشقیه» معروف است، از رویدادهایی که بر سر جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش آمد شکوه و از خلیفگان پیش از خود و رفتار آنان و آثار سوء زمامداری ایشان، انتقاد می کند و از شایستگیهای خود برای زمامداری جامعه اسلامی سخن می گوید. در آنجا به صراحت از حقّ موروثی خود یاد می کند و می گوید: «اَری تُراثی نهبا»؛ یعنی میراثم را می دیدم که به غارت می برند(13).

3ـ در آغاز خطبه چهارم باز درباره مقام و موقعیت اهل بیت و نقش آنان در راهنمایی مردم سخن می راند و می گوید:

«به راهنمایی ما از تاریکی درآمدید، و به ذروه برتری درآمدید. از شب تاریک برون شدید(14)».

4ـ در خطبه ششم از حقّ پایمال شده خود چنین سخن می گوید:

«به خدا سوگند، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله تا امروز پیوسته حق مرا از من باز داشته اند، و دیگری را بر من مقدّم داشته اند(15)».

5ـ در بخشی از خطبه بیست و ششم ضمن ایراد سخنانی شبیه به آنچه در خطبه شقشقیه آمده می فرماید:

«ناچار خار غم در دیده شکسته، نَفَس در سینه و گلو بسته، از حقّ خود چشم پوشیدم و شربت تلخ شکیبایی نوشیدم(16)».

6ـ در خطبه پنجاه و هفتم ضمن پیش بینی حوادثی که پس از وی روی می دهد، از سبقت جستنش از همه در ایمان و هجرت سخن می گوید(17).

7ـ چون خبر سقیفه به امام رسید فرمود:

«انصار چه گفتند؟

گفتند: سخن آنان این بود که از ما امیری و از شما امیری.

فرمود: چرا بر آنان حجّت نیاوردید که رسول خدا صلی الله علیه و آله سفارش فرمود با نیکوکارانِ انصار نیکی کنید، و از گناهکارانشان درگذرید؟

گفتند: در این چه حجّتی است؟

فرمود: اگر امارت از آنان می بود، سفارش آنان را کردن، درست نمی نمود.

سپس پرسید: قریش چه گفتند؟

گفتند: حجّت آوردند که آنان درخت رسولند.

فرمود: حجّت آوردند که درختند [و خلافت را بردند و خاندان رسول را که [میوه اند تباه کردند(18)».

8ـ چون خواستند با عثمان بیعت کنند امام فرمود:

«می دانی که سزاوارتر از دیگران به خلافت منم. به خدا سوگند [بدانچه کردید [گردن می نهم، تا وقتی که مرزهای مسلمانان ایمن بُوَد و کسی را جز من ستمی نرسد. من خود این ستم را پذیرنده ام و اجر چنین گذشت و فضیلتش را چشم می دارم، و به زر و زیوری که در آن بر هم پیشی می گیرید دیده نمی گمارم(19)».

9ـ در خطبه نود و سوم از فتنه ها و از جمله فتنه بنی امیه سخن می گوید و در دنباله آن می فرماید:

«ما اهل بیت از آن فتنه در امانیم، و مردم را بدان نمی خوانیم(20)».

10ـ در خطبه نود و چهارم سخن را در وصف پیامبران به پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله می کشاند. آن گاه می گوید:

«فرزندان او بهترین فرزندانند، و خاندانش نیکوترین خاندان، و دودمان او بهترین دودمان. در گرداگرد مکّه روییدند، و در کشتزار بزرگواری بالیدند. شاخه هایشان بلند و سر به آسمان کشیده است و دست کسی به میوه آن نارسیده(21)».

11ـ در خطبه هشتاد و هفتم مردم را به روی آوردن به عترت پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت می کند و می فرماید:

«پس کجا می روید؟ و کی باز می گردید؟ که علامتها بر پاست و دلیلها هویداست و نشانه ها برجاست. گمراهی تا کجا؟ سرگشتگی تا کی و چرا؟ خاندان پیامبرتان میان شماست که زمامداران حق و یقینند. … پس همچون قرآن، نیک حرمتِ آنان را در دل بدارید و چون شترانِ تشنه که به آبشخور روند، روی به آنان آرید(22)».

12ـ در خطبه نود و هفتم بار دیگر مردم را به پیروی از اهل بیت فرا می خواند و می فرماید:

«به خاندان پیامبرتان بنگرید و بدان سو که می روند بروید و پیِ آنان را بگیرید که هرگز شما را از راه رستگاری بیرون نخواهند کرد و به هلاکتتان باز نخواهند آورد. اگر ایستادند بایستید؛ و اگر برخاستند برخیزید. بر آنها پیشی مگیرید که گمراه می شوید، و از آنان پس نمانید که تباه می گردید(23)».

13ـ در خطبه صدم درباره جانشینان و میراث بَران معنوی پیامبر صلی الله علیه و آله سخن می راند و در پایان می گوید:

«همانا مَثَل آل محمّد صلی الله علیه و آله به ستارگان آسمان مانَد: اگر ستاره ای فرو شد ستاره دیگر برآید. گویی خدا نیکویی خود را در حقّ شما به کمال رسانده و آنچه را آرزو دارید به شما نمایانده(24)».

14ـ در خطبه صد و نهم پس از ذکر اوصاف و اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله ، درباره منزلت اهل بیت و دوستان و دشمنان آنان چنین سخن می راند:

«ما درخت نبوّتیم و فرود آمدَنگاه رسالت، و جای آمد و شدِ فرشتگان رحمت، و کانهای دانش و چشمه سارهای بینش. یاور و دوست ما امید رحمت می برَد؛ و دشمن کینه جوی ما، انتظارِ قهر و سطوت(25)».

15ـ درباره منزلت اهل بیت در جایی دیگر می گوید:

«درهای حکمت الهی نزد ما اهل بیت گشوده است؛ و چراغ دین با راهنمایی ما افروخته است…(26)».

16ـ درجایی دیگر در همین خصوص فرماید:

«… راه هدایت را با راهنمایی ما می پویند، و روشنی دلهای کور را از ما می جویند. همانا امامان از قریش اند که درخت آن را در خاندان هاشم کِشته اند، دیگران در خور آن نیستند، و طغرای امامت را جز به نام [هاشمیان] ننوشته اند(27)».

17ـ و نیز در همین باره فرماید:

«ما خاصگان، و یاران، و گنجورانِ نبوّت، و درهای رسالتیم. در خانه ها جز از درهای آن نتوان در شد، و آن که جز از در، به خانه درآمد به دزدی سمر(28) شد. مصداق آیتهای بلند معنی قرآن اند، و گنجینه های خدای رحمانند. اگر سخن گویند جز راست نگویند، و اگر خاموش مانند بر آنان پیشی نجویند(29)».

18ـ روزی یکی از یارانش از او می پرسد: «چگونه مردمِ شما، شما را از این مقام بازداشتند، در حالی که شما بدان سزاوارتر بودید؟» امام در پاسخ فرمود:

«… بدان که خودسرانه خلافت را عهده دار شدن، و ما را که نَسَبْ برتر است و پیوند با رسول خدا صلی الله علیه و آله استوارتر، به حساب نیاوردن، خودخواهی بود. گروهی بخیلانه به کرسی خلافت چسبیدند، و گروهی سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند، و داور خداست و بازگشتگاه روز جزاست…(30)».

19ـ روزی سعد بن ابی وقّاص یا به قولی ابوعبیده جرّاح(31) به امام علیه السلام می گوید: ای پسر ابوطالب، تو بر این کار [= خلافت] بسیار آزمندی.

امام می گوید در پاسخ وی گفتم: «نه، که به خدا سوگند شما آزمندترید [و به رسول خدا[ دورتر؛ و من بدان مخصوص ترم و [به وی] نزدیک تر. من حقّی را که از آنم بود خواستم، و شما نمی گذارید و مرا از رسیدن بدان بازمی دارید. پس چون در جمع حاضران با برهان، او را مغلوب کردم، در ایستاد و چنان که گویی مغلوب شد، ندانست چه پاسخی توانَد داد. خدایا، من از تو بر قریش و آن که قریش را کمک کند یاری می خواهم، که آنان پیوند خویشاوندی مرا بریدند، و رتبت بزرگم را خُرد دیدند. فراهم آمدند و در کاری که از آنِ من است با من بستیزیدند(32)».

20ـ در خطبه یکصد و نودم که به اندرز مردم اختصاص دارد اهمیت معرفت حق پروردگار و حق رسول صلی الله علیه و آله و اهل بیتش را گوشزد می کند و می فرماید:

«بر جای باشید و بر بلا شکیبا… که هر کس از شما در بستر خود جان سپرد حالی که حقّ پروردگار خود و فرستاده او و اهل بیت وی را شناسا بود، شهید مرده و اجر او بر کردگار است…(33)».

21ـ در خطبه ای که به «قاصعه» نامبردار است ضمن برشمردن فضایل خود، از جمله می گوید:

«شما می دانید مرا نزد رسول خدا چه رتبت است، و خویشاوندی اَم با او در چه نسبت است… من در پی او بودم چنان که شتر بچّه در پی مادر. هر روز برای من از اخلاق خود نشانه ای برپا می داشت و مرا به پیروی آن می گماشت. هر سال در حراء خلوت می گزید، من او را می دیدم و جز من کسی وی را نمی دید. آن هنگام جز خانه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدیجه در آن بود، در هیچ خانه ای مسلمانی راه نیافته بود، من سومین آنان بودم. روشنایی وحی و پیامبری را می دیدم و بوی نبوّت را می شنودم. من هنگامی که وحی بر او صلی الله علیه و آله فرود آمد، آوای شیطان را شنیدم. گفتم: ای فرستاده خدا این آوا چیست؟ گفت: این شیطان است که از آن که او را نپرستند نومید و نگران است. همانا تو می شنوی آنچه را من می شنوم و می بینی آنچه را من می بینم، جز اینکه تو پیامبر نیستی و وزیری و بر راه خیر می روی(34)».

22ـ در خطبه ای دیگر در وصف آل محمّد صلی الله علیه و آله می گوید:

«آنان دانش را زنده کننده اند، و نادانی را میراننده، بردباری شان شما را از دانش آنان خبر دهد و برون آنان از نهان و خاموش بودن شان از حکمت بیان. نه با حق ستیزند و نه در آن خلاف دارند. ستونهای دینند و پناهگاهها [که مردمان را] نگاه می دارند…(35)».

بنابراین، ملاحظه می شود که در  نهج البلاغه در مواضع متعدّد هم مقام ممتاز اهل بیت علیهم السلام بیان شده است و هم سزاوارتر بودن و اولویت اهل بیت و از جمله شخص امیرالمؤمنین به امر خلافت. برای اثبات مطلب اخیر نیز به سه اصل استدلال شده است: یکی وصایت و نص رسول خدا صلی الله علیه و آله . چنان که در خطبه دوم صریحا درباره اهل بیت می فرماید: «و فیهم الوصیةُ و الوراثةُ»؛ یعنی وصیت و وراثت رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان آنهاست. دوم لیاقت و فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام و سوم نزدیکی نسبی و روحی امام با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (36). با آنکه عبارت «فیهم الوصیة و الوراثة» به مضمون و نتیجه حدیث غدیر اشاره دارد، امّا استدلال به حدیث غدیر در هیچ جای  نهج البلاغه به چشم نمی خورد. از همین رو، این پرسش به ذهن برخی خطور کرده است که چرا امام در  نهج البلاغه از آن حدیث سخن نمی گوید و بدان استدلال نمی کند؟

به نظر نگارنده هر کس مقدمه شریف رضی، مؤلّف نهج البلاغه را بخواند پاسخ این پرسش را خواهد یافت. برای اینکه مقصود خود را روشن تر کند لازم می بیند بخشهایی از آن مقدمه را در این جا بیاورد:

«تنی چند از دوستان و برادران [… [خواستند تا کتابی بپردازم و گزیده سخنان مولی امیرالمؤمنین علیه السلام را در آن فراهم سازم. گفتارهایی از همه فنون و مجموعه ای از همه گون: از آداب و پند، یا نامه یا خطبه های کوتاه و بلند، که می دانستند چنین کتاب طراز فصاحت خواهد بود، و پیرایه بلاغت، [… [چه امیر مؤمنان علیه السلام سرچشمه فصاحت است و آبشخور بلاغت. […[ و من پذیرفتم که این کار آغاز کنم، چه می دانستم سودی بزرگ دربر دارد و نامی بلند بر اثر، و اندوخته ای است برای روز محشر؛ وکوشیدم […] نشان دهم که علی علیه السلام در این میدان یکّه تاز است و از دیگران ممتاز […]. و دیدم که سخنان امام بر محور سه مضمون است […]: خطبه و فرمان، نامه به این و آن، حکمت و اندرز [برای پندپذیران]. به توفیق خدا به کار پرداختم و نخست خطبه های اعجاب انگیز، پس نامه های دلاویز، سپس سخنان کوتاه و حکمت آمیز را فراهم ساختم. […] و توانَد بود که در این گردآوری، نخستین بار گفتاری گزیده آمده است. سپس زمانی بر آن گذشته و پاره هایی از آن دوباره نوشته شده، چنین کار از روی غفلت بوده است نه قصد، و از روی فراموشی است نه عمد. با این همه دعوی نمی کنم که همه سخنان امام علیه السلام را فراهم آورده ام، و آنچه در این سو و آن سو بود گرد کرده ام و چیزی را از دست نداده ام، بلکه دور نیست آنچه به دستم نیامده بیش از این باشد که به من رسیده، و آنچه در کمند جستجو افتاده کمتر از آن باشد که رمیده. امّا بر من بود که کوشش خود به کار برم، و تا آنجا که می توانم این سخنان را فراهم آورم که خدای بزرگ راه می گشاید و راهنمایی می نماید(37)».

بنابراین،  نهج البلاغه به اعتراف مؤلّف و گردآورنده آن، همه سخنان امام را در بر ندارد. از همین رو تاکنون بر این کتاب تکمله ها و مستدرک هایی نوشته اند(38). ثانیا نهج البلاغه به سبک و سیاق کتب حدیث تدوین نشده است تا انتظار داشته باشیم احادیث معتبر باب یا ابواب خاصّی را بی کم وکاست در خود فراهم آورده باشد، بلکه این کتاب، چنان که از نام آن نیز پیداست، با نگاه ادبی و بلاغی فراهم آمده است تا به گفته مؤلّفِ سخن شناسش طراز فصاحت و بلاغت باشد و عربیّت را بها افزاید. ثالثا بعید نیست که چون بیشتر مدّعیان خلافت به قرابت و خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله تمسّک می جسته اند، امام نیز در خطابه هایش به قرابت نسبی بیشتر از نص تکیه و استدلال کرده باشد.

احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام به حدیث غدیر

با توجه به آنچه یاد شد، نبودن ذکر صریح حدیث غدیر در  نهج البلاغه هرگز بدان معنی نیست که امام برای اثبات بر حق بودن خود به این حدیث استدلال و احتجاج نکرده است، بلکه از مطالعه و بررسی منابع حدیثی و تاریخی بر ما معلوم می شود که امام بارها در برابر مخالفان و احیانا در برابر مردمی که در حجة الوداع نبوده و حادثه غدیر را به چشم خود ندیده بودند، برای اثبات ولایت خود به حدیث غدیر استدلال کرده و حاضران و ناظران آن حادثه را به شهادت فرا خوانده است؛ برای نمونه موارد زیر را می توان یاد کرد:

1ـ در روز شوری به سال 23ق. وقتی عمر خلافت را میان شش تن به شوری وا نهاد، بنا به نقل ابوالطفیل عامر بن واثله که بر در ایستاده بود، علی علیه السلام بر یک یک مناقب خود از حاضران اقرار گرفت و از جمله در مقام احتجاج به اعضای شوری گفت: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما جز من کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره اش گفته باشد «من کنت مولاه فعلیٌ مولاه. اللهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره. لیبلّغ الشاهدُ الغائبَ»؟

حاضران گفتند: نه(39)».

2ـ امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی شنید مردم سخن او را مبنی بر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله وی را بر دیگران مقدّم داشته است نمی پذیرند، در جایی به نام «رحبه» در کوفه به میان آن مردم آمد و در مقام پاسخ به منازعه کنندگان، مردم را سوگند داد که هر کس در روز غدیر خم آن سخن را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده است به پا خیزد و جز کسی که از رسول خدا شنیده برنخیزد. در آنجا شماری از صحابه که تعدادشان به روایتی 12 تن(40) و به روایتی 12 تن بدری(41) و به روایتی دیگر 13 تن(42) و به قولی 30 تن(43) و به دیگر روایت 10 تن و اندی(44) یا 17 تن(45) بود به پا خاستند و شهادت دادند که آن سخن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده اند(46).

3ـ حاکم نیشابوری به سند خود از رفاعة بن ایاس ضبّی از پدرش از جدّش [نُذَیر که از کبار تابعین است] آورده است که گفت: در روز جنگ جمل همراه علی بودیم. او به طلحه پیغام فرستاد که به دیدار من بیا، طلحه پیش امام آمد. امام گفت: تو را به خدا سوگند می دهم آیا از پیغمبر نشنیدی که می گفت: «من کنتُ مولاه فعلیٌ مولاه. اللهم والِ من والاه و عادِ من عاداه؟».

طلحه گفت: آری.

امام گفت: پس چرا با من می جنگی؟

طلحه گفت: فراموش کرده بودم. راوی گوید: در نتیجه این گفت و گو طلحه منصرف شد(47).

4ـ همچنین علی علیه السلام به سال 37ق. در صفّین بر فراز منبر شد و مردم را فراهم آورد و آنان را سوگند داده از آنان بر مناقب و فضایل بی مانند خود و از جمله حدیث غدیر اقرار گرفت(48).

همچنین گفتنی است شیخ طوسی با اسناد پیوسته از امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام گزارش کرده: آن حضرت که در میان جمعی از خواص خود از فضیلت عید غدیر سخن می گفت، از پدرانش نقل کرده است که در یکی از سالهای زندگانی امیرالمؤمنین علیه السلام عید غدیر با جمعه مصادف شد. امام پس از آنکه پنج ساعت از آن روز بالا آمده بود، بر فراز منبر شد و خداوند را حمد و ثنایی بی مانند گفت و حاضران را فرمود در این روز با یکدیگر مصافحه کنند و به همدیگر تهنیت گویند. حاضران فضیلت این روز را به گوش غایبان برسانند و ثروتمندان از تهیدستان و توانگران از ناتوانان دستگیری کنند. چه اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به چنین کارها فرمان داده است. سپس خطبه جمعه را آغازید و پس از نماز با فرزندان و پیروانش برای صرف طعامی که برایشان مهیا کرده بود به سرای امام ابو محمّد حسن بن علی علیهماالسلام رفتند(49).

نتیجه

نتیجه سخن آنکه نبودن حدیث غدیر در نهج البلاغه هرگز بدان معنا نیست که امام علیه السلام به آن احتجاج نکرده یا شریف رضی درباره صدور آن شکّ و تردیدی روا داشته است. بنابراین، فقدان حدیث مزبور در کتاب مورد بحث هرگز به تواتر و قطعی الصدور بودن آن خللی وارد نمی کند؛ چه، نه تنها منابع شیعی، بلکه قریب به اتفاق منابع حدیثی، رجالی و تاریخی اهل سنّت آن را نقل کرده اند. منتهی آنان در تفسیر کلمه «مولی» با شیعیان اختلاف کرده و از حدیث مزبور نتیجه ای متفاوت گرفته اند(50).

پی نوشت:

1ـ مولوی، 6/4537-4538.

2ـ یعنی: ای پیامبر، آنچه را درباره جانشینی علی علیه السلام و تصریح به امامت وی از سوی پروردگارت به تو نازل شده است به گوش مردم برسان. اگر چنین نکنی در حقیقت پیام او را نرسانده ای و خدا تو را از مردم نگاه می دارد.

3- ترجمه این ابیات بدین شرح است:

ـ پیغمبرشان در خم به روز غدیر آوازشان داد و آنان آواز رسول را شنیدند.

ـ گفت: فرمانروا و صاحب اختیار شما کیست؟ آنان جملگی بدون اظهار دشمنی گفتند:

ـ خدای تو فرمانروای ماست و تو صاحب اختیار مایی و امروز در میان ما نافرمانی نخواهی یافت.

ـ پس علی را فرمود: ای علی، برخیز که من تو را پس از خود امام و راهنما برگزیدم.

ـ پس هر که من فرمانروای اویم این علی فرمانروای اوست و شما یاران باوفا و دوستدار او باشید.

ـ آن گاه دعا کرد: خدایا، دوستان او را دوست بدار و با آن کس که با علی دشمنی کند دشمن باش.

4ـ مورّخان نوشته اند حسّان بعدها در صف مخالفان علی علیه السلام ایستاد (مسعودی، مروج الذهب، 2/347، 354). از این رو شیخ مفید درباره این شرط «تا ما را با زبان یاری می کنی» نکته ای را گوشزد می کند و می نویسد: چون پیغمبر می دانست حسّان سرانجام راه مخالفت با علی علیه السلام را پیش خواهد گرفت، به طور مشروط دعا کرد و اگر می دانست در آینده راه خود را به سلامت و درستی خواهد پیمود به طور مطلق و بدون قید و شرط دعا می کرد (مفید، الارشاد، 1/167).

5ـ مفید، الارشاد، 1/163-167. مقایسه شود: یعقوبی، تاریخ، 1/508؛ شریعتی، خلافت و ولایت، ص 217.

6ـ برای آگاهی از جزئیات و نامهای صحابه و تابعینی که حدیث غدیر را نقل کرده اند رجوع شود به: امینی، الغدیر، 1/14-72.

7ـ برای به دست آوردن اطلاع تفصیلی رجوع شود به: امینی، الغدیر، 1/73-151.

8ـ پیشین، 1/152-158. برای آگاهی درباره دیگر کسانی که درباره حدیث مزبور کتابی تألیف کرده اند به همان جا رجوع شود.

9ـ شریعتی، خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنّت، ص 94.

10ـ یعقوبی، تاریخ، 1/522-527.

11ـ نگارنده برای پرهیز از اطاله گفتار از نقل عبارات عربی  نهج البلاغه چشم پوشید و تنها به نقل ترجمه آن بسنده کرد. ترجمه ها نیز به خامه استاد سیّد جعفر شهیدی است.

12-  نهج البلاغه، ص 9. نیز رجوع شود: خطبه 239، ص 268.

13ـ پیشین، ص 9-12.

14ـ پیشین، ص 12.

15ـ پیشین، ص 13.

16ـ پیشین، ص 26.

17ـ پیشین، ص 47.

18ـ پیشین، ص 52. نیز رجوع شود به نامه بیست و هشتم، ص 292 که خطاب به معاویه با همین مضمون استدلال کرده است.

گفتنی است که استدلال به نسب از طرف علی علیه السلام نوعی جدل منطقی است. چون دیگران قرابت نسبی را ملاک قرار می دادند، علی علیه السلام می فرمود از نصّ و لیاقت و افضلیت گذشته، اگر همان قرابت و نسب که مورد استناد دیگران است ملاک باشد، باز هم من از مدّعیان خلافت اَولی و شایسته ترم (مطهری، سیری در  نهج البلاغه، ص 155).

19ـ  نهج البلاغه، ص 56. شایان ذکر است که در این بخش در عبارت ترجمه استاد شهیدی اندکی تصرّف شد.

20ـ پیشین، ص 86.

21ـ پیشین، ص 87.

22ـ پیشین، ص 70.

23ـ پیشین، ص 90.

24ـ پیشین، ص 92.

25ـ پیشین، ص 106.

26ـ خطبه 120، ص 118.

27ـ خطبه 144، ص 140.

28ـ مشهور.

29ـ خطبه 154، ص 152.

30ـ خطبه 162، ص 165.

31ـ رجوع شود: مطهری، سیری در  نهج البلاغه، ص 148.

32ـ  نهج البلاغه، خطبه 172، ص 178.

33ـ پیشین، ص 208.

34ـ پیشین، ص 222-223.

35ـ پیشین، خطبه 239، ص 268.

36ـ برای آگاهی بیشتر در این باره رجوع شود به: مطهری، سیری در  نهج البلاغه، ص 139-155.

37ـ  نهج البلاغه، ص کط ـ لد.

38ـ از باب نمونه می توان از این اثر یاد کرد: نهج السعادة فی مستدرک  نهج البلاغه، محمّد باقر محمودی، تهران، 1376ش. گفتنی است که بجز شریف رضی دیگران نیز به گردآوری و ضبط و تدوین سخنان مولای متقیان همّت گماشته اند. از آن جمله دو اثر زیر را می توان نام برد:

الف ـ غرر الحکم و درر الکلم، اثر عبدالواحد بن محمّد آمدی تمیمی، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410ق. نیز: صیدا، 1349ق.

ب ـ دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم، تألیف قاضی محمّد بن سلامه قضاعی (د. 454ق)، به کوشش عبدالزهراء حسینی خطیب، بیروت، 1401ق.

39ـ خوارزمی، المناقب، ص 217؛ به نقل از: امینی، الغدیر، 1/159-160. امینی روایت عامر بن واثله را با اسانید و متون دیگری نیز از منابع مختلف فراهم آورده است. برای آگاهی از آن اسانید و متون رجوع شود به: 1/159-163.

40ـ ابن حنبل، المسند، 1/118.

41ـ پیشین، 1/88؛ 1/119.

42ـ پیشین، 1/84.

43ـ پیشین، 4/370.

44ـ ابن اثیر، اسدالغابه، 3/307؛ 5/205.

45ـ پیشین، 5/276.

46ـ باید دانست حدیث غدیر تنها در مسند احمد بیش از سی بار با اسنادهای مختلف و از زبان بیش از ده تن از صحابه نقل شده است. (سلفی، مرشد المحتار، 3/156-157). بسیاری از این حدیثها به اعتراف حدیث شناسان اهل سنت صحیح الاسناد و معتبرند؛ مثلاً بنگرید به: ابن حنبل، المسند، چاپ شاکر، حدیث شماره 950 و توضیحات احمد محمّد شاکر ذیل همان حدیث.

47ـ مستدرک، 3/371. مقایسه شود با: مسعودی، مروج الذهب، 2/364. نیز رجوع شود به امینی، الغدیر، 1/186-187.

48ـ سلیم بن قیس، کتاب سلیم، ص 147-148.

49ـ طوسی، مصباح المتهجد، ص 524-530.

50ـ برداشت فریقین از کلمه «مولی» به همراه ادلّه آنان در کتب کلامی ایشان مسطور است. علاقه مندان می توانند به آن کتابها رجوع کنند.

منابع و مآخذ

1ـ ابن اثیر، علی بن محمّد بن عبدالکریم، اسدالغابه، المطبعة الوهبیة، 1280ق. (چاپ افست، تهران، 1377ق.).

2ـ ابن حنبل، احمد بن محمّد، المسند، المطبعة المیمنیه، مصر، 1313ق. نیز: تحقیق احمد محمّد شاکر، قاهره، 1949-1958م.

3ـ امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنّة و الادب، الطبعة الرابعة، بیروت، 1397ق / 1977م.

4ـ حاکم نیشابوری، محمّد بن عبداللّه ، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، 1342ق.

5ـ السلفی، حمدی عبدالمجید، مرشد المحتار، الطبعة الثانیة، بیروت، 1407ق / 1987م.

6ـ سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم، به کوشش علاءالدین الموسوی، مؤسسة البعثة، طهران، 1407ق.

7ـ شریعتی، محمّد تقی، خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنّت، تهران، 1351ش.

8ـ طوسی، محمّد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، چاپ سنگی، مشهد، 1338ق.

9ـ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، الطبعة الاولی، بیروت، 1385ق / 1965م.

10ـ مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، چاپ دوم، انتشارات صدرا، قم، 1354ش.

11ـ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج اللّه  علی العباد، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران، بی تا.

12ـ مولوی، جلال الدین محمّد بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش عبدالکریم سروش، تهران، 1375ش.

13ـ  نهج البلاغه، ترجمه سیّد جعفر شهیدی، چاپ پنجم، تهران، 1373ش.

14ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ، ترجمه محمّد ابراهیم آیتی، چاپ سوم، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1362ش.

منبع: فصلنامه مشکوة، شماره 91.