زیارتگاه های شیعه در افغانستان

مقدمه

افغانستان کشوری است در همسایگی ما که گفته می شود بیش از 99 درصد مردم آن مسلمان اند که از این تعداد 25 الی 30 درصد شیعه دوازده امامی،  حدود سه درصد اسماعیلی و باقی اهل تسنن اند.  آمار جمعیت حال حاضر افغانستان دانسته نیست اما در حدود 25 الی 30 میلیون نفر است که با این حساب این کشور باید بین 6 الی 5/7 میلیون شیعه را در خود جای داده باشد (نک. بختیاری، ص 20؛ برهانی، ص 296 –297).

  هر چند زیارت در بین مسلمانان امری رایج است و اختصاص به شیعه ندارد اما شیعیان به پیروی از ائمه اطهار (ع) به زیارت بسیار اهمیت می¬دهند. در میراث شیعی شماری زیارت¬نامه ماثور در دست است که از امامان (ع) به ما رسیده است؛ مثلا زیارت امین الله که شیخ طوسی (مصباح المتهجد، ص 738 –739) و سید بن طاووس (ج 2، ص 272 –275) آن را از جابر جعفی از امام باقر (ع) از امام سجاد (ع) نقل کرده ¬اند و یا زیارت جامعه کبیره که امام هادی (ع) آن را به موسی¬بن  عبدالله نخعی آموزش داد (صدوق، ج 2، ص 609 –618؛ طوسی، تهذیب الاحکام، چ 6، ص 95 – 102).  امام هادی (ع) به پیروی از دیگر ائمه اطهار (ع) به¬ویژه امام زین العابدین (ع) که از طریق دعا به آموزش شیعیان و دیگر مسلمانان پرداخت، علاوه بر دعا، فرهنگ زیارت و زیارت ¬نامه را وسیله تعلیم معارف والای مکتب اهل بیت (ع) قرار داد (نک. جعفریان، ص 640 –644). علمای بزرگوار شیعه که مروجان مکتب اهل بیت (ع) هستند، علاوه بر آن که خود عامل به زیارت رفتن بوده ¬اند[1]، همواره شیعیان را به زیارت رفتن تشویق می¬کنند. برای نمونه شیخ عبدالله مامقانی (ره) (متوفی 1351ق) می ¬نویسد: «زیارت از عبادات مطلوبه در شریعت مطهره و سنن مؤکده است، بلکه در زیارت حضرت ختمی مرتبت (ص) وارد شده که اگر همه ترک کنند والی جمعی را بر آن اجبار نماید (ص 747). کدام شیعه ای است که آرزوی زیارت مدینه منوره را نداشته باشد؟ زیارت رسول خدا (ص) و ائمه بقیع (ع) و عتبات عالیات عراق و مشهد الرضا (ع) از جمله آرزوهای شیعیان افغانستان است که می کوشند در مدت عمر خود یک یا چند بار به این اماکن متبرکه مشرف شوند. در افغانستان به زائران امام رضا (ع) «زوار» گفته می¬شود که سابق براین یک عنوان با امتیاز اجتماعی بود اما امروزه که شمار زائران امام هشتم (ع) بسیار فراوان شده، زوار بودن امتیاز خاصی محسوب نمی¬شود اما اعتبار عناوین  «حاجی» و «کربلایی» به جای خود باقی است (بختیاری، ص 378 –379).

   زیارت منحصر به زیارت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نیست و نه تنها زیارت فرزندان و اصحاب ائمه (ع) در بین شیعیان رواج دارد بلکه زیارت هر مؤمن صالح مستحب است (مامقانی، ص 804).  آیت الله سید علی قاضی (ره) که خود به زیارت  اماکن متبرکه بسیار توجه و مداومت داشت (طاوسی مسرور، ص 39 –40)، به افرادی که از نجف اشرف و دیگر عتبات عالیات دور می¬شدند سفارش می¬کرد که از اماکن متبرکه نزدیک محل سکونتشان، تجلیل کنند و در آن اماکن حضور یابند (قاضی طباطبایی، ج 2، ص 67 –68).  شیعیان افغانستان نیز اگر توفیق مشرف شدن به حج و عمره و یا زیارت اماکن متبرکه عراق و ایران را نداشته باشند، فرصت زیارت مزارات افغانستان را از دست نمی¬دهند. در ادامه به معرفی برخی از مهم¬ترین زیارتگاه¬های شیعه در افغانستان خواهیم پرداخت.

1-   مزار شریف:

زیارتگاهی است مجلل و با شکوه با دو گنبد فیروزه ¬ای در شهری به همین نام (مرکز ولایت بلخ) که افغان ¬ها به آن زیارتگاه سخی یا سخی جان و یا سخی شاه مردان می¬گویند. عوام به ویژه از اهل تسنن، مدفون در این مقبره را امیرالمؤمنین علی (ع) می ¬دانند[2] و شیعه و سنی از راه دور و نزدیک به زیارت آن می¬روند (نک. رضا علی شاه، ص 77؛ امیرخانی، ص 187 –191، 206؛ بختیاری، ص 380). 

 برروی سردر جنوبی این مزار شعری از عبدالرحمن جامی حک شده، که چنین است:

گویند که مرتضی علی در نجف است  *  در بلخ بیا ببین چه بیت الشرف است

جامی نه عدن گوی و نه بین الجبلین  * خورشید یکی و نور او هر طرف است

  سه روایت درباره این زیارتگاه وجود دارد؛ روایت اول که داستانی و عامیانه است می¬گوید جسد مطهر امام علی (ع) را بر شتری نهادند و شتر آمد تا  محل امروزی مزار شریف و در آن جا زانو زد و امام حسن و امام حسین (ع) پیکر پاک آن حضرت را در این محل دفن کردند. روایت دوم که بین اهل علم و حتی اهل تاریخ افغانستان مشهور است، می¬گوید در زمان منصور دوانیقی، محبان امیر المؤمنین (ع) از ترس خوارج پیکر متبرک ایشان را از قبر خارج کرده و از نجف دور می¬کنند تا این که به ابومسلم خراسانی می ¬¬رسد و او به بلخ آورده و دفن کرده و سپس محل قبر را پنهان می ¬کند. تا قرن نهم این قبر مخفی می¬ماند تا این که درویشی یا دراویشی به طور هم¬زمان خواب می¬بینند که امام علی (ع) در آن محل مدفون است. عبد الرحمن جامی و دیگر بزرگان نیز حرف درویشان را می ¬پسندند و مقبره آن حضرت را بنا می¬کنند. قدم¬گاه¬های متعددی نیز در مسیر حرکت تابوت مطهر از نجف به بلخ در خراسان بزرگ موجود است، مانند قدم¬گاه شاه ولایت ¬مآب و زیارت سخی جان و شاه مردان جان و … در مرو، بخارا و کابل. سومین روایت که روایت صحیح است قبر را که روی آن به خط کوفی حکاکی شده است: «هذا قبر علی¬بن ابی طالب»، محل دفن شریفی از علویان می¬داند به نام ابو الحسن¬علی¬بن ابی¬طالب¬بن عبیدالله که نسبش به عبیدالله اعرج فرزند حسین اصغر از پسران امام زین العابدین (ع) می¬رسد که هم نام و هم کنیه و هم نام پدرش مشابه جدش امیرالمؤمنین علی (ع) بوده است. نسابه مشهور قرن نهم جمال الدین ابن عنبه از وی به «سید فاضل ابوالحسن بلخی» و «علی بن ابی طالب ابو الحسن نقیب بلخ» تعبیر کرده است.  آیت الله العظمی مرعشی نجفی  (ره) نسابه معاصر نیز این نظر را تایید کرده و این نظر مورد قبول برخی از علمای مزار شریف است و غالب شیعیان افغانستان مدفون در این حرم را امام علی (ع) نمی¬دانند. در هر صورت، مزار شریف جایی است که شیعه و سنی را به هم پیوند می ¬دهد و اهل سنت بسیار از صاحب این روضه متبرکه که آن را امیر المؤمنین علی (ع) می ¬دانند، حاجت می ¬گیرند و برای بیمارانشان شفا طلب می ¬کنند. (نک. ابن عنبه، ص 169، 172، 180 –181؛ رضا علی شاه، ص 79 – 82؛ امیرخانی، ص 191 –193؛ برای تفصیل بیشتر درباره اثبات صحت روایت سوم یعنی مدفون بودن شریف ابو الحسن علی بن ابی طالب بلخی در این مزار، نک. فاطمی، ص 99 – 110).

   هر سال در عید نوروز، در زیارتگاه مزار شریف مراسمی به نام توق افشانی برگزار می ¬شود که باشکوه ¬ترین مراسم نوروزی در کل افغانستان است و ده¬ها هزار نفر که بیشتر اهل تسنن هستند در آن شرکت می¬کنند. علمی برافراشته می ¬شود که آن را توق حضرت علی (ع) می¬نامند و همه در زیر آن جمع می¬شوند و در این پاتوق توسل می جویند به امیرالمؤمنین (ع) و این توق تا چهل روز برپا می ¬ماند. صوفیان اهل تسنن نیز بسیار به مزار شریف توجه دارند و در حجره¬های این مرقد، مجلس ذکر برپا می¬کنند (نک. احمدی، ص 50؛ امیرخانی، ص 193، 194 –195، 205 –210).  در خارج صحن نیز مقبره ¬ای است که مدفون در آن را سید عبدالله زربخشی خوارزمی از احفاد امام کاظم (ع) می¬دانند و در قدیم که مزار شریف قریه ¬ای به نام خواجه خیران بوده، مراد از خواجه خیران همین سید عبدالله بوده است (رضا علی شاه، ص 79، 84).

2-   زیارتگاه سخی در کابل:

  در دامنه  کوه علی آباد (کارته سخی) در غرب کابل زیارتگاه مجللی وجود دارد که به نام سخی (امام علی علیه السلام) ساخته شده و مردم همه روزه به زیارت آن می¬روند. بر روی دیوار این زیارتگاه کتیبه ¬ای به چشم می¬خورد که خلاصه مضمون آن چنین است: «احمد شاه درانی در سال 1180ق خرقه مبارک پیامبر اعظم (ص) را از فیض آباد مرکز ولایت بدخشان به طرف قندهار انتقال داد، زمانی که به کابل رسید، خرقه مبارک را جهت زیارت اهالی کابل به مدت هشت ماه در همین محل گذاشت. حاملان خرقه مبارک سه شب متوالی خواب دیدند که حضرت امیر المؤمنین علی (ع) آمد و شمشیر خود را بالای سنگی که عقب زیارتگاه قرار دارد، گذاشت و سپس با جمعی از مؤمنان نماز خواند و به آنان توصیه کرد که در اینجا به نام من بقعه ¬ای بسازید.  روز بعد حاملان خرقه مبارک دیدند که همان سنگ از عظمت و هیبت ذو الفقار امیر المؤمنین (ع) شکافته است. این سنگ اکنون به نام سنگ ذو الفقار خوانده می¬شود. نخستین عمارت آن به دست احمد شاه درانی ساخته شد که اکنون به نام زیارت سخی شاه اولیا معروف است» (بختیاری، ص 380 –381).  آن خرقه امروزه در قندهار در زیارتگاهی به نام خرقه مبارک نگهداری می¬شود اما نظر به نفوذ طالبان در قندهار، شیعیان کمتر به زیارت آن می¬روند (نک. بختیاری، ص 381). مزار آیت الله میرعلی احمد حجت از رهبران شیعیان کابل در اوایل قرن بیستم نیز در محوطه زیارتگاه سخی قرار دارد.

     در عید نوروز در زیارتگاه سخی مراسمی مشابه مراسم مزار شریف برگزار می ¬شود و بیرقی به نام آن حضرت برپا می¬شود و شیعه و سنی به طور گسترده و با ذکر «یا علی مدد» در این مراسم شرکت می ¬کنند. زائران سخی شب نوروز را با مناقب¬خوانی و مدح امیر المؤمنین حیدر (ع) به صبح می¬رسانند (نک. احمدی، ص 49 –50) [3].

در تپه سلام در نزدیکی زیارتگاه سخی، مسجد و مدرسه محمدیه یکی از مهم¬ترین مدارس علمیه شیعیان افغانستان قرار دارد که آن را شهید آیت الله سید سرور واعظ بهسودی[4] برای سه طایفه شیعه سادات، قزلباش ¬ها و هزاره ¬ها تاسیس کرده است (بختیاری، ص 246؛ شیوانی، ص 154).

3- قبره یحیی ¬بن زید در سرپل:

  یحیی ¬بن زیدبن علی¬بن الحسین (ع) به جهت مخالفت با دستگاه ظالم بنی امیه  به خراسان هجرت کرد و سرانجام در سال 125ق در جوزجان واقع در شمال افغانستان امروزی به دست عمال اموی کشته شد[5]. امروزه بنای تاریخی مقبره وی که افغان¬ها به آن زیارت امام خُرد می¬گویند، در شهر سرپل (مرکز ولایت سرپل) از مهم¬ترین زیارتگاه¬های شیعیان افغانستان است و مردم از دور و نزدیک به زیارت این مزار می¬روند و آمد و شد زائران موجب رونق شهر شده است (نک. خلیل، ص 15 –17؛ بختیاری، ص 380).[6]

منابع:

سید رضی الدین علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، 1414 –1415ق.

جمال الدین احمد ابن عنبه،  الفصول الفخریة، چاپ سید جلال الدین محدث ارموی، تهران، 1363ش.

عبد البصیر احمدی، «نوروز در افغانستان»، چشم انداز ارتباطات فرهنگی، ش 22، فروردین 1385ش.

رضا امیرخانی، جانستان کابلستان، تهران، 1390ش.

محمد عزیز بختیاری، شیعیان افغانستان، با راهنمایی محمود تقی ¬زاده داوری، قم، 1385ش.

محمد جواد برهانی، نقش اسلام در دگرگونی اجتماعی با تاکید بر افغانستان معاصر، قم، 1388ش.

رسول جعفریان، حیات فکری –سیاسی امامان شیعه (ع)، تهران، 1390ش.

محمد ابراهیم خلیل، «بعضی از مزارات متبرکه آقچه و شبرغان و سرپل»، آریانا، ش 235، اسد (مرداد) 1341ش. 

سلطان حسین تابنده گنابادی مشهور به رضا علی شاه، گردش افغانستان و پاکستان، [بی ¬جا]، چاپخانه حیدری، 1355ش.

محمد وحید شیوانی، «تشیع در کابل 1778 –1978م»، سفیر، ویژه نامه و پیش شماره 3، زمستان 1385ش.

ابوجعفر محمد بن علی ¬بن بابویه قمی مشهور به صدوق، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، 1404ق.

سعید طاوسی مسرور، آیت عشق؛ گزارشی از زندگی و احوال آیت الله سید علی قاضی (ره)، تبریز، 1392ش.

ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران، 1365ش.

همو، مصباح المتهجد، بیروت، 1411ق.

محمد حسین غروی اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، 1374ش.

سید حسن فاطمی، «امام علی یا امام¬زاده علی؛ پژوهشی درباره مزار معروف در مزار شریف افغانستان»، میراث جاویدان، شماره 52، زمستان 1384ش. 

سید محمدحسن قاضی طباطبایی، آیت الحق، ترجمه سید محمدعلی قاضی ¬نیا، تهران، 1389ش.

عبدالله مامقانی، سراج الشیعة فی آداب الشریعة، چاپ علی فضلی، قم، 1389ش.

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13901218000286

________________________________________

[1]  مثلا آیت الله  شیخ محمد حسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی (متوفی 1320ش) به زیارت حرم امیرالمؤمنین (ع) التزام داشت و در زیارت آن حضرت، زیارت جامعه کبیره را از حفظ می¬خواند (غروی اصفهانی، ج 2، ص 16).

[2]  این اعتقاد عوامانه را در این ترانه مشهور نیز می توان دید:

بیا که بریم به مزار… ملا ممد جان * سیرِ گلِ لاله¬زار … واوا دل بر جان * علی شیر خدا یا شاه مردان * دل ناشاد ما را شاد گردان … .

[3]  برای آشنایی بیشتر با زیارتگاه سخی و مراسم نوروز در آن، نک. مصاحبه خبرگزاری فارس با سید یاسین علوی تولیت روضه سخی:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13901218000286

[4]  وی از مشاهیر روحانیت شیعه در افغانستان و از شاگردان آیات عظام حکیم و خویی (ره) بود که به امر آیت الله العظمی حکیم به زادگاه خود افغانستان برگشت و در کابل مستقر شد. کتاب مشهور مصباح الاصول که تقریرات درس اصول آیت الله العظمی خویی است، از تالیفات اوست (نک. شیوانی، ص 153 –154). 

[5]  دعبل خزاعی در تائیه معروف خود از یحیی¬بن زید و کشته شدن وی در جوزجان یاد کرده است.

[6]  مقبره شاهزاده قاسم و شاهزاده عبدالله در هرات از دیگر زیارت¬گاه ¬های مورد توجه شیعیان افغانستان است (بختیاری، ص 380). 

منبع: وبلاگ یادداشت های سعید طاوسی(همه چیز از همه جا).