شیعه پژوهی در چین

پروفسور لیو جیا فونگ[1]

سیدجلال امام[2]

چکیده:

مطالعات و پژوهش ها درباره مذهب تشیع بعد از پیروزی انقلاب 1978 ایران وارد یک مرحله کاملا جدیدی شده و در غرب، این پژوهش­ها با فراگیری ابعاد مختلف مذهب شیعه و سریع در حال  انجام است. اما در چین به دلایل متعدد از جمله محدودیت های دین پژوهی در یک جامعه کمونیستی، دیرتر و کم رمق تر شروع شده است. با این حال در سه دهه اخیر به همت دین پژوهان و اسلام شناسان چینی، مقالات و کتاب­هایی با موضوع تشیع، تاریخ و تفکر شیعه در چین منتشر شده است.

فرصت کنونی برای شناساندن مکتب تشیع در شرق، نیازمند شناخت آن و ارتباط برقرار پیدا کردن با آن است و در این زمینه می­توان به نیازهای پژوهشی مربوط به شیعه و دیدگاه مردمان و اندیشمندان مختلف را شناخت تا مدیریت بهتری برای این فرصت صورت گیرد. در این نوشتار با روش توصیفی و بر اساس یک تحقیق میدانی به معرفی اقدامات آنان در این زمینه پرداخته خواهد شد. مهمترین فعالیت­ها و پژوهش­های علمی آنان در سه محور کتاب­ها، مقاله­ها و پایان­نامه­ها بررسی شده است که نشان گر توجه مناسب آنان به این مذهب و تأثیرهای آن است.

کلید واژه ها: چین، سیاست درهای باز، شیعه پژوهی، شیعه پژوهان چینی

مقدمه

آنچه در قرن گذشته و به هنگام نزاع مکتب های فکری و سیاسی در خاورمیانه با عنوان اسلام سیاسی مطرح شد و با پیروزی انقلاب 1979 ایران و به دنبال آن عوض شدن معادلات سیاسی جهان به اوج رسید، بیانگر اهمیت و جایگاه مهم باورهای دینی مسلمانان بود که نگاه های زیادی را در تمام جهان به سوی خود جلب کرد و پژوهشگران را فراخواند تا دین اسلام و باورهای دینی مسلمانان را از نو مورد بازشناسی قرار دهند. تاسیس شاخه های علمی نظیر شرق، اسلام و شیعه شناسی، تالیف صدها کتاب، مقاله و رساله و راه اندازی مراکز و موسسات مطالعاتی همچون مطالعات خاورمیانه، مطالعات شیعه شناسی، تنها بخشی از اقداماتی بود که در غرب به منظور شناخت پایه های فکری و درک باورهای دینی و مذهبی مسلمانان و بویژه شیعیان انجام گرفت. مطالعات به گونه ای سریع و در عین حال فراگیر در تمامی ابعاد مذهب تشیع پیش رفت که حتی دانش پژوهان و محققان جهان اسلام، گاه مطالعه کتب و مقالات غربی را گریز ناپذیر یافتند و بر تحقیقات بومی خود ترجیح دادند.

اما در شرقِ دنیای اسلام (شرق و جنوب شرق آسیا)، و در گزینه مورد مطالعه مان یعنی چین پژوهش های شیعه شناسی با تاخیر شروع شد و به کندی پیش رفت. محققان چینی به دلایل زیاد از جمله محدویت های موجود کمتر فرصت یافتند تا درباره شیعه قلم بزنند. بررسی دلایل آن در پایان همین نوشتار خواهد آمد؛ اما اجمالا اینکه آن زمان که غرب به دلیل جنبش ها و تحرکات برخی از عالمان مسلمان در ایران و مصر[3]، با مفاهیم اسلام سیاسی و در یک کلام با دنیای اسلام مدرن آشنا می شد، چین؛ به جامه عمل پوشاندن به آموزه های مکتب کمونیسم روی آورده بود و ارتباطش را نه تنها با «دنیای اسلام»، بلکه با «دنیای دین» قطع کرده بود. و آن زمان که انقلاب مبتنی بر عقاید و اندیشه مذهب تشیع در ایران به پیروزی رسید و در کانون توجه رسانه های جهان قرار گرفت، محققان چینی هنوز به طور کامل از بند محدودیت های دوران تعصب مکتبی و انقلاب فرهنگی[4] رهایی نیافته بودند.

در اوایل دهه هشتاد قرن گذشته بود که سیاست مداران چین، پس از درگذشت مائو، تصمیم به کم کردن محدودیت ها و باز کردن درها گرفتند و راه را برای رشد و شکوفایی – که امروز در چین اتفاق افتاده – هموار کردند. محدودیت هایی که هنوز کاملا برطرف نشده و راهی که هنوز به پایان نرسیده است.

به هر روی همزمان با اجرایی شدن سیاست درهای باز[5] و در عین حال همزمان با آغازین سالهای پیروزی انقلاب اسلامی ایران و جهانگیر شدن نام و صدای شیعیان خاورمیانه، واژه «شی یه»[6] کم و بیش در میان مقالات و تحقیقات چینی ظاهر شد و چینی ها با فرقه ای از دین اسلام به نام تشیع آشنا شدند. این آشنایی و کنجکاوی دین پژوهان چینی، به تدوین و نشر مقالات و کتاب هایی پیرامون مذهب تشیع انجامیده است. البته می توان گفت که مقالات، پایان نامه ها و کتابهایی که با موضوع تشیع، تاریخ و تفکر آن تاکنون در چین طی سه دهه گذشته نگاشته شده اند در حکم معرفی مذهب بوده اند و نه چیزی بیش از آن. این مقالات معمولا در نشریاتی نظیر «جهان عرب»[7]، «پژوهش های ادیان جهان»[8]، «غرب آسیا و آفریقا»[9]، «فرهنگ ادیان جهان»[10]، «علوم اجتماعی نینگ شیا»[11]، «کنکاش های بین المللی»[12]، «روابط بین المللی معاصر»[13] و … به چاپ رسیده اند که تعداد معدودی از آنها تخصصی دین پژوهی است.

هدف این نوشتار نگاهی اجمالی به موضوعات و عناوین پژوهش هایی است که در چین انجام شده است. نیز معرفی محققانی که دستی در پژوهش پیرامون مذهب تشیع دارند. از این رو نقد و بررسی محتوایی مطالعات را به فرصتی دیگر وا گذار می­شود. لازم به یادآوری است که نویسنده این نوشتار به متن کامل برخی از پژوهش ها دسترسی نداشته است. در عین حال به نظر می رسد که مهمترین و بلکه قریب به اتفاق پژوهش های انجام شده در سه دهه گذشته در اینجا معرفی شوند. ناگفته نماند که مقالات کوتاه روزنامه ها و مجلات غیر علمی شامل پژوهش ما نمی شود.

1) مقالات

فتح باب پژوهش ها در چین درباره مذهب تشیع توسط افرادی نظیر جو زنگ چوان[14] و وانگ خوای دا[15] انجام شد. اقای جو از محققان دانشکده علوم اجتماعی پکن و بیشتر تحقیقاتش در رابطه با غرب آسیاست[16]. او در سال 1980 و در آغازین سالهای پیروزی انقلاب ایران ابتدا مقاله «نقش مذهب تشیع در تاریخ ایران» را منتشر کرد. نویسنده مختصری از چگونگی شکل گیری مذهب را بیان کرده و در ادامه بخش عمده مقاله به تاریخ معاصر شیعه اختصاص داده شده است که طی آن حوادث انقلاب اسلامی ایران بیان شده است. در پایان نویسنده برخی عقاید شیعه را بررسی نموده است. همو در همان سال مقاله ای با عنوان «مذهب تشیع و فرقه های آن» را نوشت که در دو شماره در نشریه غرب آسیا و آفریقا به چاپ رسید.

آقای وانگ نیز تحقیقات گسترده ای در رابطه با اسلام و تشیع داشته است. از اولین تحقیقات وی در رابطه با تشیع می توان به مقاله «فرقه تشیع» منتشر شده در سال 1982 اشاره نمود. وی در سال 1992 به همراه نویسندگان دیگر کتاب «تاریخ اسلام»[17] و در سال 1994 کتاب «فرقه های دین اسلام» را منتشر کرد که فصل سوم آن به مذهب تشیع اختصاص دارد. در این فصل تمامی فرق تشیع شامل امامیه، زیدیه، اسماعیلیه پرداخته و در انتهای فصل فرق علوی و علی اللهی را نیز معرفی نموده است.

پژوهش هایی که در این سی سال گذشته در چین درباره تشیع انجام شده است را می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود. یک دسته از مقالات در رابطه با تاریخ شکل گیری مذهب، و مبانی فقهی و کلامی آن است. از این گروه می توان از مقالاتی همچون «شکل گیری مذهب تشیع» نوشته لیو یوئه چین[18] در سال 1982، و همچنین «خاستگاه تشیع» نوشته چن ان مینگ[19] در سال 1988 نام برد. راجع به تاریخ تشیع همچنین می توان به مقالات «شیعه و دودمان عباسیان» نوشته مو شیانگ یون[20] در سال 1987 و «شیعه در زمان بنی امیه» نوشته یکی از مسلمانان چین به نام مروان در سال1989 اشاره نمود.

مقاله دیگری که تاریخ معاصر شیعیان از عصر صفوی را بررسی نموده با نام «تاریخ تحولات تشیع در ایران» توسط جو شیه فن[21] در سال2006 به چاپ رسید. آقای جو از جمله محققان اسلام و تشیع است. او کتابی به نام «زبان خدا، معرفی اجمالی قرآن» را در سال 1994 منتشر کرد. مقاله تاریخ تحولات تشیع آقای جو به بررسی مذهب تشیع و اوضاع سیاسی ایران از استقرار صفویان به بعد می پردازد. او مذهب تشیع در ایران را مذهبی وارداتی می داند و می نویسد تشیع توسط علمای عراق و لبنان در آغاز عصر صفوی به ایران آورده شد[22].

درباره دولت های شیعی در طول تاریخ به استثنای صفویان، دیگر دولت های جایی در تحقیقات چینی ندارند. در این باره وانگ پینگ[23] مطالعات زیادی راجع به حکومت صفویان دارد. او در سال 2009 «روابط خارجی صفویان با گورکانیان» را منتشر نمود. همو همچین مقاله ای با عنوان «مسئله اقوام ایرانی در قرن 16 و 17» به اقوام ترکمن و نقش آنها در دولت صفوی پرداخته است[24]. پایان نامه اقای وانگ نیز در رابطه با دولت صفویان است که خواهدآمد.

پیرامون تاریخ شکل گیری کلام و فقه شیعه نیز تحقیقاتی انجام شده است. در همین رابطه می توان از مقاله جدیدی که در سال 2008 با عنوان «بررسی تشیع دوازده امامی» توسط چنگ تونگ[25] نوشته شد یاد کرد که به بررسی تاریخ عصر حضور امامان و مبانی اعتقادی شیعه پیرامون دوازده امام پرداخته است. آقای چنگ نیز از کسانی است که تحقیقات دیگری در رابطه با تشیع داشته و در ضمن پایان نامه دکتری او در رابطه با تاریخ تشیع بوده که معرفی خواهد شد.

همچنین از این دست خانم وانگ یو جیه[26] مقاله «حکومت فقیهان، ریشه تاریخی و مشکلات کنونی» را در سال 2002 به رشته تحریر در آورد. وی که تحقیقات طولانی مدتی درباره تاریخ ایران، و مذهب تشیع، و خاورمیانه دارد در سال 2004 مقاله «نزاع دو فرقه شیعی (اخباریون و اصولیون)» به اختلافات درون مذهبی شیعه پرداخته و پیامدهای آن را بررسی کرده است. همو پیش از این در سال 1999 مقاله ای  با نام «عاشورای شیعیان» منتشر کرده بود. درباره کتاب و پایان نامه خانم وانگ مطالبی خواهد آمد.

در سال 2000 خانم لین خوان پینگ[27] طی مقاله «شکل گیری و ساختار نهاد مرجعیت تقلید در تشیع و اهمیت آن» دلایل فقهی و کلامی شیعه برای تقلید از مرجعیت و نیز روند شکل گیری آن و در نهایت تحکیم جایگاه آن بعد از انقلاب ایران را بررسی کرده است. خانم لین درباره ایران مطالعات زیادی داشته و مقالات دیگری از جمله اصلاحات رضاخان، رابطه ایران و دنیای اسلام، ایران قرن بیستم و … دارد.

فقه و مسائل فقهی شیعه هنوز برای محققان چینی نا اشناست. تنها متن کوتاهی از علامه طباطبایی در رابطه با «متعه» توسط مین ون جیه به زبان چینی برگردانده شده و در مقاله کوتاهی با عنوان «منشاء متعه در مذهب تشیع» در سال 2002  منتشر شده است.

در رابطه با مقایسه مذاهب اسلامی با همدیگر و بیان وجه تشابه و تمایز آنها آقای چن ان مینگ که پیش از این نامش گفته آمد، در سال 1984 مقاله ای با عنوان «تفاوت فرقه شیعه با فرقه اهل سنت» منتشر کرد. نیز مقاله دیگری با نام «تسنن، تشیع، و تصوف» توسط وانگ خوای دا در سال 1992 به چاپ رسید.

گروه دیگری از مقالات مربوط به تشیع در ایران و دلیل رسمیت مذهب تشیع در این کشور است. در سال 1980 آقای جو زنگ چوان که از پیشگامان پژوهش درباره شیعه است و ذکر او گذشت مقاله ای با عنوان «نقش تشیع در تاریخ ایران» نوشت. در این مقاله نسبتا بلند، نویسنده به نقش ایرانیان در قرون اولیه اسلام پرداخته، پس از این ایران عصر صفوی را بررسی نموده و در نهایت ایران پس از انقلاب اسلامی و تاثیر و تاثر متقابل آن با مذهب تشیع را مورد کنکاش قرار داده است.

در سال 1993 مقاله ای بنام «علل تبدیل شدن تشیع به مذهب رسمی ایران» توسط لی چینگ[28] منتشر شد. آقای لی معتقد است که دو دلیل مهم در انتخاب مذهب تشیع برای ایرانیان در قرن شانزدهم می توان عنوان کرد. یکی زمینه قبلی و آمادگی مردم ایران برای قبول مذهب تشیع؛ که همانا تعصب ایرانی ها در مقابل مذهب عرب هایی که کشورشان را فتح کرده بودند. دوم، دلیلی که به قرن شانزدهم باز می گردد و آن اینکه صفویان برای یک دست کردن و متحد کردن ایرانی ها در مقابل عثمانی های سنی مذهب، نیاز به مذهب رسمی جدیدی داشتند که تشیع بهترین گزینه بود[29].

آقای چن گانگ[30] نیز در همین سال طی مقاله «رواج تشیع در سرزمین فارس و علت آن» بستر فرهنگی ایران قبل از اسلام و پس از ان شکل گیری مذهب تشیع و نفوذ آن به ایران و گسترش و رسمیت آن را بررسی می کند.  نیز در همین رابطه می توان به مقاله لی یانگ[31] با نام «سخنی پیرامون استقرار تشیع در کشور ایران» در سال 2002 اشاره نمود. در سال 2007 مقاله «اسلامی کردن ایران و ایرانی کردن اسلام» توسط آقای وو چنگ به چاپ رسید که طی آن به دو مقوله ورود اسلام به ایران (اسلامی شدن ایران) و بعد از آن به چگونگی پذیرش اسلام توسط ایران بر اساس شرایط موجود در فرهنگ ایرانی (ایرانی شدن اسلام) پرداخته است.

البته درباره انقلاب ایران تحقیقات زیادی صورت گرفته است، اما از آنجا که جهت گیری برخی از آنها، تحقیق پیرامون تشیع نبوده از ذکر آنها خودداری می­شود.

درباره فرقه های تشیع نیز تحقیقات چندانی انجام نشده است. در رابطه با زیدیه یک پایان نامه کارشناسی ارشد است که بعد از این معرفی خواهیم کرد. درباره شیخیه اخیرا در سال 2010 مقاله ای بنام «شیخیه و اندیشه سیاسی ان» توسط وانگ فنگ منتشر شده است.

در اینجا خوب است به تحقیقات گسترده ای که در رابطه با بهائیت انجام شده نگاهی انداخته شود. البته اینکه بهائیت فرقه ای از تشیع هست یا خیر بحثی است که در جای خود باید طرح شود، اما از آن جهت که بهائیت از درون شیعه امامیه بیرون آمده و جزئی از تحولات تاریخ و تفکر شیعه به حساب می آید و نیز برای آگاهی از وضعیت تبلیغ مذهب بهائیت به روش جدید، یعنی روی آوردن به سرمایه گزاری پیرامون تحقیقات دانشگاهی، لازم است در اینجا به مطالعات انجام شده نگاهی گذرا صورت گیرد. در چند سال اخیر مقالات و پایان نامه های متعددی موضوع خود را به این مذهب نوپا اختصاص داده اند. البته نشست های تبلیغی[32] این مذهب به صورت پراکنده در چین برگزار می شود و سرمایه گذاری برای تحقیق پیرامون مذهب و ترجمه متون تحقیقی و منابع به زبان چینی نیز در راستای تبلیغ گسترده رهبران بهائیت است. از اظهار نظر محققان چینی در رابطه با بهائیت به نظر می رسد شعارهای مبلغان این مذهب به خوبی توانسته است نظر این محققان را جلب نماید. شعارهایی نظیر: همه انسان ها از یک خانواده اند، سرچشمه همه ادیان یکی است، خدا برای همه است، تعصب مذهبی هرگز و …، که البته به عنوان مبانی کلامی این مذهب نیز تلقی می شود.

از اولین مقالات منتشر شده راجع به بهائیت مقاله مین جیا یین در سال 1991 با عنوان «بهائیت، مارکسیسم و نظریه عمومی تکامل» است. در دهه اخیر تحقیقات راجع به بهائیت با چاشنی تبلیغ همراه شده است که می توان به مقاله «بهائیت، دکترین مذهبی منحصر به فرد در ادیان حاضر» توسط سی دا گویی[33] منتشر شده درسال 2005 اشاره نمود. او در معرفی مقاله می نویسد که مذهب بهائیت در زمان معاصر به دلیل فراخواندن مذهب ها به پرهیز از تعصب مذهبی منحصر به فرد است. وی در همان سال در مقاله ای با نام «بهائیت و جهان وطنی[34]» ظرفیت های موجود در بهائیت به عنوان یک دین مدرن را بررسی نمود. همو مقاله دیگری تحت عنوان «کنفسیوس و بهائیت» در سال 2007 منتشر کرد که در واقع یک مطالعه تطبیقی بین این دو مکتب می باشد. مقاله «بهائیت و مدرنیته» نوشته لی  وی جین که در سال 2004 منتشر شد به فاکتورهای موجود در دیانت بهائیت اشاره می کند که با دنیای مدرن همخوانی دارد. فاکتورهایی نظیر آسان بودن مراسم و مناسک دینی، دموکراتیک بودن تشکیلات آن، هماهنگی با دنیای سیاست و اقتصاد کنونی و غیره از فاکتورهایی است که این مذهب برخوردار است[35].

گروه دیگری از تحقیقات در رابطه با شیعیان منطقه است. به خصوص شیعیان عراق – بعد از سرنگونی صدام – و شیعیان لبنان – بعد از جنگهای داخلی – که نقش مهمی در اوضاع سیاسی بازی کرده اند. از کسانی که تحقیقات زیادی راجع به شیعیان خاورمیانه انجام داده است می توان به لی فو چوان[36] اشاره نمود. جدای از پایان نامه دکتری وی که در رابطه با مسائل لبنان بوده، دو مقاله درباره شیعیان عراق منتشر کرده است. در سال 2005 «مراحل توسعه تحرکات شیعیان عراق و ویژگی های آن» را نوشت که نویسنده معتقد است که شیعیان معاصر عراق چهار دوره تاریخی را طی کرده اند. از 1958 تا 1978 دوره گسترش، تا 1989 دوره جنگ و خشونت، تا 2003 دوره مصلحت گرایی و پس از آن دوره فعالیت سیاسی. مقاله دیگر وی با نام «نقش سیاسی علمای شیعه عراق» که در سال 2006 منتشر شده است به نقش علما به ویژه شهید صدر پرداخته شده است. همو اخیرا در سال 2009 مقاله ای پیرامون «شیعیان عربستان» نوشته و طی آن به بررسی اوضاع شیعیان عربستان قبل و بعد از پیروزی انقلاب ایران پرداخته است. در همین سال آقای لی همچنین در مقاله «درآمدی بر مسئله شیعیان بحرین» شرایط شیعیان لبنان تحت حاکمیت خاندان خلیفه را تحلیل و بررسی کرده است.

درباره شیعیان لبنان همچنین می توان به مقاله «موسی صدر و فرقه تشیع در لبنان» نوشته آقای وو بینگ بینگ[37] اشاره نمود که در سال 2003 منتشر شد. وو که از کتابش در رابطه با تشیع سخن خواهیم گفت در سال 2009 مقاله ای پیرامون «هویت جمعی شیعیان لبنان» منتشر کرده است. در همین رابطه مقاله «لبنان، فرقه شیعه و جنبش عمل» نوشته چن خا فونگ[38] در سال 1985 منتشر شد.

همچنین خانم وانگ یو جیه در سالهای 2000 و 2003 دو مقاله با عناوین «حزب الله لبنان، پیدایش و توسعه نفوذ» و «فاکتور شیعه در سیاست لبنان» را منتشر کرد. در همین زمینه اقای وو یون گویی[39] که یکی از پرکارترین محققان چینی در زمینه اسلام، فقه اسلام و نیز تشیع است، مقاله ای با نام «بحثی درباره حزب الله لبنان» در سال 1997 به چاپ رسانید. از دیگر تحقیقات اقای وو در رابطه با تشیع فصلی از کتاب «اسلام معاصر، تفکرات و تحرکات[40]» است که به شیعیان عراق اختصاص دارد[41].

علاوه بر اینها، جو زنگ چوان که نام او برده شد، در سال 1982 «تفکر شیعه و جایگاه آن در زندگی اجتماعی غرب آسیا» را به رشته تحریر در آورد و طی آن به بررسی تاثیر مذهب تشیع در امور سیاسی شیعیان خاورمیانه پرداخت.

یک مقاله نیز پیرامون آنچه که در اصطلاح سیاسی به هلال شیعی معروف است با نام «هلال شیعی، ظهور اسلام سیاسی» توسط آقای وانگ بو[42] در سال 2009 منتشر شد که طی ان تاثیرات قدرت گرفتن شیعیان در ایران و عراق بر اوضاع منطقه را بررسی نموده است.

گروه آخر مقالات مربوط به بررسی اندیشه های متفکران شیعی است. در تحقیقاتی که در چین انجام شده در میان متفکران شیعه درباره امام خمینی، محمد باقر صدر و نیز امام موسی صدر تحقیقات متعددی صورت گرفته است. البته برخی از آنها با رویکرد سیاسی انجام شده اند و نویسنده چندان توجهی به مذهب و اندیشه های مذهبی نداشته است. به هر روی از این دست مقالات می توان به مقاله «مبانی اصلی خمینیسم و ویژگی های آن» نوشته جی کی یون[43] اشاره کرد. آقای جی مطالعات زیادی درباره انقلاب ایران داشته و درباره دیگر شخصیت ها هم تحقیقاتی منتشر کرده است که می توان به «نظریه پرداز جوان انقلاب اسلامی ایران، علی شریعتی» و «نظریه پرداز بنیاد گرای انقلاب اسلامی ایران، نواب صفوی» اشاره نمود. درباره شهید صدر، لی پینگ تاو[44] دو مقاله در سالهای 2006 و 2007 با عناوین «محمد باقر صدر و اقتصاد اسلامی» و «محمد باقر صدر و انقلاب اسلامی ایران» را منتشر کرد که تاثیر تفکرات شهید صدر بر انقلاب اسلامی ایران و اقتصاد اسلامی پرداخته است. راجع به شخصیت های شیعه نیز می توان به مقاله «متفکر بزرگ معاصر شیعه، علامه طباطبایی» نوشته مین ون جیه[45] اشاره نمود که در سال 2004 منتشر شد.

در اینجا چند تحقیق که در رابطه با شیعیان چین انجام شده معرفی می­گردد. گرچه سخن از شیعیان چینی به فرصتی دیگر می گذاریم و انشاءالله در مقالی دیگر به کم و کیف آن به تفصیل خواهیم پرداخت، اما اجمالا اینکه در کشور چین در قسمت جنوبی ایالت سین کیانگ تعداد معدودی از شیعیان دوازده امامی حضور دارند که البته جمعیتشان به دلیل محدویت های فراوان در دسترسی به آنها مشخص نیست. علاوه بر آنها قوم تاجیک که ساکن مناطق جنوبی تر سین کیانگ واقع در مرز پاکستان هستند به مذهب تشیع اسماعیلی معتقدند. می توان افزود تعدادی از پیروان طریقت های صوفیه که اخیرا برخی از آنها به مذهب تشیع گرایش پیدا کرده اند.

در مورد شیعیان چین اولین تحقیق می توان به مقاله آقای ما تونگ[46] اشاره کرد که با نام «شیعیان شمال غرب چین و اثار آن» اشاره نمود. این مقاله در سال 1989 منتشر شد. ما تونگ یکی از محققین پرکار در زمینه مسلمانان چین است. مهمترین اثر او کتاب «تاریخ مذهب های اسلامی و فرقه های صوفیه چین» است که به تفصیل درباره تمامی فرقه های اسلامی در چین سخن گفته است.

درباره  شیعیان سین کیانگ مقاله جدیدی در سال 2010 توسط یکی از دانشجویان مسلمان ساکن جنوب سین کیانگ با عنوان «شیعیان سین کیانگ» منتشر شده است که به بررسی وضعیت شیعیان در ایالت سین کیانگ پرداخته است. نویسنده در این مقاله به شرح ورود مذهب تشیع به سین کیانگ پپرداخته و می نویسند که از قرن شانزدهم به بعد در دوره حکومت سعیدیان در جنوب سین کیانگ به دلیل قرابت خونی با بابریان هند، رفت و آمد بین این دو حکومت زیاد شد و مذهب تشیع شمال هند و پاکستان کنونی بر این منطقه تاثیر گذاشت و سبب ورود مذهب تشیع به سین کیانگ شد[47].

2) پایان نامه ها

بررسی پایان نامه از یک سو می تواند حاکی از دغدغه فکری دانشجویان و از سویی دیگر حاکی از جهت گیری نظام آموزشی و حتی جهت گیری سیاسی نظام حاکم درباره مطالعات دینی و مذهبی باشد. از این رو در این فرصت به پایان نامه هایی که با موضوع تشیع نگاشته شده اند، پرداخته خواهد شد.

1- پایان نامه دکتری آقای چنگ تونگ : «مفهوم مشروعیت و تشیع در ایران، از ورود مغولان تا استقرار صفویه»

یکی از مطالعاتی که در چین پیرامون مذهب تشیع انجام شده، پایان نامه آقای چنگ است که در سال 2003 در دانشگاه پکن دفاع شد. نویسنده از نظرگاه خویش دوره ای بسیار مهم از تاریخ ایران را انتخاب نموده است و این دوره را نقطه عطف در تاریخ سیاسی و مذهبی ایران می داند. نویسنده با بررسی لایه های مختلف جامعه ایران پس از مغول به چگونگی شکل گیری و انتخاب مذهب تشیع در ایران پرداخته است. وجه تمایز این رساله با سایر رساله ها این است که نویسنده در کنار منابع عربی و انگلیسی قادر به مطالعه کتاب های فارسی بوده است که البته کمتر دانشجویی چنین فرصتی را دارد.

2- پایان نامه دکتری آقای وو بینگ بینگ: تشیع، ظهور اسلامیگرایی مدرن

در سال 2003  در دانشکده زبان های خارجی دانشگاه پکن، آقای وو پایان نامه خود را با موضوع یادشده دفاع کرد و پس از آن در سال 2004 کتابی به همین نام را روانه بازار نمود. در بخش معرفی کتاب ها از این اثر سخن خواهد آمد.

3- پایان نامه دکتری وانگ پینگ: روابط خارجی صفویان

نویسنده تحقیقات زیادی راجع به دودمان صفویان و تاریخ دوره صفوی دارد که از مقالات او نام برده شد. او در این پایان نامه به بررسی روابط خارجی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی صفویان با دولت های دور و نزدیک خود پرداخته است. گرچه رویکرد رساله مذهب تشیع نیست اما از یک دولت شیعی و یک دوره تاریخی تشیع سخن می گوید.

4- پایان نامه دکتری خانم وانگ یو جیه : «تشیع و اوضاع سیاسی معاصر خاورمیانه»

خانم وانگ پایان نامه خود را در سال 1999 دفاع کرده است. وی با تکیه بر نقش مذهب تشیع و جایگاه سیاسی شیعیان در منطقه خاورمیانه به بررسی و تحلیل معادلات سیاسی این منطقه پرداخته است.

5- پایان نامه دکتری آقای وو چنگ : «تحقیقی درباره اندیشه امام خمینی و حکومت فقیهان»

این پایان نامه در سال 2004 دفاع شده است. البته موضوع پایان نامه مستقیما مربوط به تاریخ تشیع نیست اما به هر روی هم اندیشه امام خمینی و هم حکومت فقیهان مبتنی بر اندیشه شیعی است. نویسنده در پنج فصل شکل گیری اندیشه حکومت فقیهان و تشکیل حکومتی با محوریت ولایت فقیه را بررسی می کند.

6- پایان نامه دکتری آقای لی فو چوان : «از حاشیه به مرکز، توسعه سیاسی شیعیان لبنان»

منظور از حاشیه وضعیت شیعیان قبل از جنگ داخلی لبنان در سال 1975 است که از نظر سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جایگاه مهمی نداشتند اما منظور از مرکز، قدرت گرفتن حزب الله در سالهای اخیر تحت حمایت های ایران است که در تنظیم اوضاع سیاسی لبنان نقش اصلی را ایفا می کند و در معادلات سیاسی لبنان در مرکز قرار دارد. در این پایان نامه از زعما و علما و نقش آنها به تفصیل سخن گفته شده است.

7- پایان نامه دکتری پانگ شیو چنگ: «مبانی کلامی بهائیت، تطور تاریخی و گسترش»

پایان نامه که در نه فصل و 300 صفحه تدوین شده در سال 2009 دفاع شده است. نویسنده به صورت مفصل شکل گیری و تطور تاریخی و مراحل گسترش مذهب را بررسی نموده است.

8- پایان نامه دکتری ون لی لی: «بررسی تطبیقی خلق عالم در بهائیت و ایجاد عالم در تائوئیسم»

پایان نامه در سال 2008 در دانشگاه شن دونگ تدوین شده و نویسنده قصد دارد به چهار سوال پاسخ دهد. اول اینکه  ویژگی خدا و تائو چیست و چرا  این دو مکتب خلق را به آنها نسبت می دهند. دوم اینکه خدا چگونه عالم را خلق و تائو چگونه  عالم را ایجاد کرده اند. سوم این که خدا چگونه عالمی و تائو چگونه عالمی را ایجاد کرده اند. چهارم اینکه رابطه خدا با عالم و رابطه تائو با عالم چگونه است، اتحاد است یا افتراق.

9- پایان نامه دکتری وانگ بو شیه[48]: «بازخوانی اندیشه بهاءالله»

پایان نامه در سال 2008 در دانشگاه شن دونگ دفاع شده است که به بررسی اندیشه موسس مذهب بهاییت پرداخته است.

10- پایان نامه کارشناسی ارشد لی وی جین[49]: «تاریخ تشیع زیدیه یمن»

پایان نامه که درسال 2001 دفاع شده در شش فصل تنظیم شده که طی آن به معرفی و برآمدن زیدیه و پس از آن تاریخ تحولات زیدیه در یمن پرداخته است.  فصل های پایانی به اندیشه سیاسی زیدیه و تاثیرات آن بر یمن اختصاص یافته است.

11- پایان نامه کارشناسی ارشد ما جینگ:  «تحرکات شیعیان عراق از 1914 تا 1958»

12- پایان نامه کارشناسی ارشد لی فو چوان : «تحرکات شیعیان عراق»

درسال 2005، پس از سرنگونی صدام و شروع فعالیت شیعیان عراق، اقای لی به تحرکات شیعیان عراق پرداخته و سهم آنان در سیاست عراق را بررسی نموده است.

13- پایان نامه کارشناسی ارشد بی جینگ[50]: «گسترش بهائیت در آمریکا»

این پایان نامه در سال 2007 در دانشگاه سی چوان دفاع شده است. نویسنده نفوذ و گسترش مذهب بهائیت را در آمریکا مورد بررسی قرار داده است.

14- پایان نامه کارشناسی ارشد چنگ سی یو: «هماهنگی اندیشه دیانت بهائیت»

پایان نامه در سال 2008 دفاع شده و نویسنده معتقد است که مذهب بهائیت به عنوان یک دین برای برقراری یک جامعه هماهنگ نقش مهمی می تواند داشته باشد. در دنیای کنونی و مشکلات فراوان آن بهائیت به عنوان فعالترین مذهب از عدالت، انصاف، آزادی، تحمل ومدار سخن می گوید.

3) کتاب ها

1- کتاب «فرقه تشیع»[51]

اولین کتابی که پیرامون مذهب شیعه در چین نوشته و منتشر شد کتاب «فرقه تشیع» است که توسط مرکز تحقیقات ادیان جهان در پکن انجام شد. این کتاب در سال 1983 یعنی در آغازین سالهای اجرای سیاست درهای باز و در عین حال همزمان با سالهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی ایران نوشته شده است. این اثر که در قطع جیبی عرضه شد، مروی کلی به اعتقادات شیعه دارد و در واقع یک معرفی اجمالی از تاریخ و کلام شیعه را در اختیار خواننده قرار می دهد.

2- کتاب «تشیع؛ ظهور اسلامی گرایی مدرن»[52]

به نظر می­رسد کامل ترین کتابی که تاکنون در چین با موضوع تاریخ، عقاید و به خصوص تفکر و متفکران سیاسی معاصر شیعه نوشته شده،  کتاب آقای وو بینگ بینگ است. او که اکنون از اساتید و صاحب نظران درباره مسائل خاورمیانه در دانشگاه پکن است پایان نامه دکتری خویش را با نام تشیع، ظهور اسلام گرایی مدرن به چاپ رسانده است. در معرفی مقالات نیز به چند مقاله او پیرامون اوضاع سیاسی شیعیان منطقه اشاره شد. کتاب تشیع آقای وو که طرح جلد آن تصویری از حرم امام خمینی است در 370 صفحه در سال 2004 توسط انتشارات علوم اجتماعی پکن منتشر شده است.

نویسنده – بنابر آنچه که خود در پایان کتاب آورده است – به زبان عربی آشناست و از سال 1996 برای تحصیل به کشور کویت رفته و در آنجا با مذهب تشیع آشنا و تحقیقات خود را در مورد تشیع آغاز نموده است. او پس از این به کشورهای دیگری از جمله سوریه رفته و تحقیقاتی را پیرامون اسلام و تشیع انجام داده است. بنابراین از نقاط مثبت کتاب وی استفاده از منابع عربی در کنار منابع انگلیسی است.

وی درباره نام کتاب و واژه «اسلام گرایی جدید» می نویسند: این واژه ناظر به حرکت اخوان المسملین مصر است که اسلام را مترادف سیاست و سیاست را مساوی با اسلام می دانستند و در دنیای جدید، اسلام سیاسی را مطرح کردند. اسلام سیاسی که مصداق روشن آن انقلاب 1979 ایران است.

آقای وو در مقدمه کتاب بر اهمیت تحقیق پیرامون تشیع تاکید کرده و معتقد است که در کشورش درباره تشیع تحقیقات ناچیزی صورت گرفته و نیاز به بررسی های جدیدتری است. وی به تنها کتابی که پیش از این درباره مذهب تشیع نوشته شده یعنی کتاب «فرقه تشیع» چاپ شده در سال 1983 اشاره می کند و می نویسد که این کتاب چیزی نیست جز ترجمه متون انگلیسی و روسی به چینی که فقط آراء نویسندگان غربی در دهه هفتاد قرن بیستم را در بر دارد و تحولات جدید نیاز به تحقیقات جدید دارد. وی معتقد است که برای شناخت اسلام لازم است که شیعه و تاریخ آن در کنار تاریخ و تفکر فرقه اهل سنت مورد مطالعه قرار گیرد، این دو از هم جدا نیستند و درک تاریخ اسلام بدون مطالعه تاریخ شیعه ممکن نیست.

نویسنده در فصل اول به معرفی فرقه تشیع پرداخته و پس از آن تاریخ فرقه از ابتدا به همراه مبانی اعتقادات و سیستم مذهب تشیع را مورد بررسی قرار داده است. در فصل دوم تفکرات سیاسی شیعه و تحولات آن و جنبش های سیاسی عصر حاضر را بررسی شده اند. در فصل سوم با عنوان قیام امام خمینی و تفکرات وی روند قیام امام از پانزده خرداد تا پیروزی بهمن پنجاه و هفت را پی گیری کرده است. پس از این نویسنده به دیگر اندیشمندان و متفکران معاصر شیعه پرداخته است و دو فصل از فصل های پایانی کتابش را به شهید محمد باقر صدر و امام موسی صدر اختصاص داده است و پیرامون هر کدام از آنها در فصلی جداگانه اندیشه های سیاسی و مذهبی آنها و میزان تاثرگذاری آنها در حوزه سیاست جهان اسلام و خاورمیانه را بررسی نموده است که البته این از نقاط قوت کتاب به شمار می آید. در فصل ششم نویسنده به گسترش افکار سیاسی شیعه در دوران معاصر و تاثیر انقلاب ایران بر دیگر ملت های جهان پرداخته است و رویداد های سیاسی ایران تا سال 2000 را بررسی نموده است.

صاحب اثر بر این عقیده است که تاریخ تشیع را می توان به چهار دوره تاریخی تقسیم نمود. دوره اول با عنوان عصر حضور امامان از وفات پیامبر تا غیبت امام دوازدهم، دوره دوم با عنوان شکل گیری فقه و کلام شیعی از غیبت صغری تا روی کار آمدن صفویان، دوره سوم با عنوان نهادینه شدن مذهب از آغاز صفویان تا جنبش تنباکو و در نهایت دوره چهارم با عنوان تحرکات سیاسی معاصر از جنبش تنباکو تا پایان قرن بیستم. نویسنده با توجه به این چهار دوره تاریخی کتاب را در شش فصل ساماندهی کرده و به اقتضای هر دوره تاریخی تطورات و تحولات فکری و سیاسی و فراز و فرودهای آن را گاه به تفصیل و گاه به اختصار بیان نموده است.

نویسنده از کتاب تشیع هاینس هالم استفاده زیادی کرده و به لحاظ ساختاری شباهت زیادی به آن دارد. توضیح آنکه هر دو سیر تاریخی و شکل گیری فقه و کلام، تطور و در نهایت شکل گیری اندیشه های سیاسی در عصر صفویه را بررسی کرده اند. تفاوتی که این کتاب با کتاب تشیع آقای هاینز هالم دارد این که هالم به دلیل تخصصش در دیگر فرقه های شیعه یعنی زیدیه و اسماعیلیه، دو فصل آخر کتابش را به این دو فرقه اختصاص داده است. اما اقای وو بیشتر به تحرکات سیاسی معاصر شیعه در سه کشور ایران، عراق و لبنان پرداخته و دو فصل از کتاب را به معرفی افکار و اندیشه های متفکران برجسته شیعه اختصاص داده است.

از مجموع کتاب چنین به دست می آید که به تصویر کشیدن حرکات سیاسی شیعه در دوران معاصر، عمق و گستردگی آنها دغدغه اصلی نویسنده بوده است. از این رو یک چهارم از کتاب به تاریخ تشیع از ابتدا تا دوران معاصر و بقیه کتاب به تاریخ معاصر و سیاست و نقش شیعیان در معادلات سیاسی عصر حاضر در سه کشور ایران و عراق و لبنان اختصاص داده شده است. با توجه به رویکرد نویسنده به تحرکات سیاسی شیعه، کتاب خود به خود به شیعه امامیه پرداخته و نیازی به پرداختن به دیگر فرقه ها یعنی زیدیه و اسماعیلیه نبوده است.

 همانطور که گذشت نویسنده مدعی است از منابع انگلیسی و عربی بهره برده است. گرچه به دلیل عدم آشنایی با زبان فارسی نتوانسته زبان اصلی پرجمعیت ترین کشور شیعی را مورد استفاده قرار هد. با این حال، منابع دست اول شیعی در این کتاب جایگاهی ندارد. از جمله منابعی که نویسنده در این کتاب استفاده کرده می توان به «تشیع» هانیز هالم، «تاریخ و کلام شیعه دوازده امامی» موجان مومن، «عقاید و ساختار شیعه» یانه ریچارد، «ایران عصر صفوی» راجر سیوری، «مطالعات شیعه در غرب» اتان کلبرگ، «شیعه در اسلام» علامه طباطبایی، «تفکر سیاسی شیعه» فواد ابراهیم، «فلسفتنا» محمد باقر صدر، «عقاید شیعه امامیه» محمد حسین مظفر، «تشیع» حسین محمد جعفری، اشاره نمود.

 در مجموع می توان گفت این اثر به منظور معرفی مذهب تشیع، زیربناهای فکری و کلامی، تاریخ شکل گیری کلام و فقه شیعی، تطور آن در دوره های تاریخی و در نهایت شکل گیری اندیشه سیاسی شیعه در دوران معاصر نیاز خواننده را برطرف می کند. گرچه ناگفته پیداست که این کتاب یک تحقیق برون مذهبی است و ممکن است برخی تحلیل ها مطابق با عقاید شیعیان نباشد.

3- کتاب «تاریخ ایران اسلامی»[53]

این کتاب نوشته خانم دکتر وانگ یو جیه است. وی دکترای فلسفه و از محققان مرکز تحقیق ادیان دانشکده علوم اجتماعی پکن است. خانم وانگ تحقیقات متعددی درباره اسلام و تشیع انجام داده و چند اثر دیگر نیز منتشر کرده است. پیش از این از مقالات وی در مورد نزاع اصولیین و اخباریین، عاشورا، تحرکات شیعیان لبنان و عراق نام برده شد. گذشت که پایان نامه دکتری خانم وانگ با عنوان « تشیع و اوضاع سیاسی معاصر خاورمیانه» نیز از دیگر تحقیقات وی درباره مذهب تشیع بوده است.

به هر روی این محقق پرکار در زمینه اسلام و تشیع کتاب خود را با عنوان «تاریخ ایران اسلامی» در یکصد و نود صفحه توسط انتشارات خلق ایالت نینگ شیا در سال 2006 منتشر کرد. همانطور که از اسم کتاب پیداست، نویسنده تلاش دارد تا نگاهی تاریخی به وضعیت شیعیان داشته باشد اما تاثیر مذهب تشیع بر تحولات سیاسی معاصر ایران مورد تاکید بیشتری قرار گرفته است. نویسنده ابتدا در یک مقدمه نسبتا طولانی به معرفی کلیاتی از مذهب تشیع پرداخته است. در این مقدمه مباحثی همچون مذهب و سیاست، شکل گیری مذهب تشیع، عقاید و مکاتب فقهی و کلامی عنوان شده است. فصل اول کتاب به چگونگی شکل گیری مذهب تشیع در ایران پرداخته است. مباحثی همچون تصوف و تشیع، دوره قبل از صفویه و استراتژی مذهبی آن دوره و سیستم سیاست مذهبی در دوره صفویه آورده شده اند. فصل دوم کتاب به توسعه مذهب تشیع در قرن های هجدهم تا بیستم پرداخته شده است. پس از نگاه به دوران فترت یعنی از سقوط اصفهان به دست افغانها تا قدرت گرفتن قاجار به عصر قاجار پرداخته و رابطه حکومت با علما در دوران قاجار را بررسی کرده است. فصل سوم به دوران پهلوی و اسلام شیعی پرداخته است. دوران رضاشاه و رابطه آن با مذهب و پس از آن امام خمینی و تفکرات انقلاب مذهبی و در نهایت تفکرات سیاسی علی شریعتی بیان شده است. فصل چهارم به انقلاب اسلامی ایران اختصاص داده شده است. در این فصل به برقراری حکومت اسلامی و تثبیت آن و پس از آن به نقش فقها پرداخته و در نهایت تاثیر انقلاب بر کشورهای همسایه را به بحث گذاشته است.

در پایان کتاب، مطلبی تکمیلی با عنوان «از امام غایب تا حکومت فقیهان» طی پنج صفحه آورده شده است. در این قسمت نویسنده ابتدا به چگونگی مطرح شدن اسلام سیاسی برای پیروزی انقلاب ایران می پردازد و در ادامه به بنیان های کلامی شیعه و دلایل لزوم حکومت فقیهان در عصر غیبت اشاره می کند.

در این اثر به مانند اکثریت قریب به اتفاق مطالعات چینی، منابع دست اول شیعه جایگاهی ندارد. از منابع این کتاب می توان به موارد ذیل اشاره نمود. «تشیع» علامه طباطبایی، «جامعه شناسی اسلام» دکتر علی شریعتی، «فلسفتنا» محمدباقر صدر، «خدا،انسان،جهان» شهید مرتضی مطهری، «اصل الشیعه» کاشف الغطاء، «دین و دولت در ایران» حامد الگار، «سایه خدا، امام دوازدهم» امیرارجمند.

نتیجه و نظر

آنچه گذشت تصویری کلی از پژوهش های انجام شده در چین در این سی سال گذشته است. می توان در مجموع تمام تحقیقات را در یک جمله کوتاه «تحرکات شیعیان دوازده امامی در منطقه خاورمیانه در دوران معاصر» خلاصه نمود. این بدین معناست که تاریخ تشیع، فرقه های تشیع (زیدیه واسماعیلیه)، دولت های شیعی (فاطمیان و آل بویه)، شیعیان دیگر کشورهای منطقه (پاکستان، آذربایجان، افغانستان و هند، بحرین و یمن و غیره)، کلام، فقه، فرقه های کلامی و فقهی تشیع و بسیاری موضوعات دیگر در رابطه با مذهب در میان تحقیقات چینی جایگاهی ندارد.

دیگر آنکه مطالعات محققان چینی تاکنون محدود و متکی به تحقیقات انجام شده در غرب بوده؛ حال یا پژوهشگران مسلمان یا غیر مسلمان، شیعه یا غیر شیعه؛ که چنین مطالعاتی هرگز نمی تواند همسنگ و همطراز با تحقیقاتی باشد که مستقیم از منابع دست اول صورت می گیرد. البته نباید توقع بیش از این داشت و آنچه که تاکنون انجام شده را باید به فال نیک گرفت. برای نویسنده این سطور اتفاق افتاده که در برخورد با دانشجویان مقاطع بالای دانشگاهی نام مذهب تشیع برای آنها ناشناس بوده است. چرا که در چین به طور عام ایران یک کشور اسلامی شناخته می شود و به مذهب آن چندان توجهی نمی شود.

به هر روی اینکه موضوعات بسیاری راجع به مذهب تشیع در میان تحقیقات و نشریات چینی جایی ندارد دلایلی را می توان عنوان کرد.

به نظر نگارنده اولین و مهمترین دلیل را باید با نگاهی تاریخی به روابط دنیای اسلام و غرب جستجو کرد. تقابل تفکر اسلامی با غرب سابقه ای بسیار طولانی دارد این در حالی است که این تقابل میان اسلام و شرق شکل نگرفت و از این روی نیاز به چیزی تحت عنوان «شناخت حریف» در شرق احساس نشد. شرق – و در مورد مطالعه ما یعنی «چین» – در تاریخ دویست سال اخیر، خود به گونه ای همدرد با دنیای اسلام در مقابل غرب و تفکر غربی قرار گرفت. درد ناشی از ورود استثمارگران اقتصادی، سیاسی و مذهبی دنیای غرب که علاوه بر آفریقا، خاورمیانه و هند مدتی وارد چین شدند. با موفقیت مائو در برپایی کشوری با ایدئولوژی کمونیستی و پس از آن ادعای رهبری دیگر ملت های کمونیسم جهان، باز این تقابل میان چین و غرب تجدید شد. اگرچه سیاست های افراطی در دوره انقلاب فرهنگی اسباب نگرانی دنیای اسلام را نیز فراهم نمود، اما پس از مائو و اجرای سیاست های جدید، رابطه چین و کشورهای اسلامی تا حد زیادی ترمیم شد. پیش گرفتن همین سیاست های باز به پیشرفت اقتصادی و نظامی چین انجامید و خود عاملی برای ادامه تقابل این کشور و غرب تبدیل شد. می توان اضافه کرد که تقابل همزمان دنیای اسلام و چین با غرب منجر به یک نوع تغافل عمدی و ساختگی میان دنیای اسلام و چین شد. توضیح آنکه چین بخش عمده ای از پیشرفت خود را مدیون مشغول بودن قدرت های غربی به کشورهایی از دنیای اسلام و مسائل خاور میانه است. لذا طی سی سال گذشته چین از این فرصت و به عبارت بهتر از این تغافل بهترین استفاده را برده و همچنان دوست دارد این وضعیت حفظ شود.

دلیل دومی که می توان برشمرد همانا نبودن فرصت شیعه پژوهی و در کل فرصت دین پژوهی در چین است. به دلایل بسیار زیاد – از جمله باقی ماندن آثار افکار کمونیستی و پایبندی بر آموزه های آن در میان برخی سران حکومت – چین با پدید آوردن فرصت های دین پژوهی فاصله زیادی دارد. البته می شود به مانند رهبران بهائیت، با فرستادن دانشجو به دانشگاه های چین و انجام و انتشار تحقیقات به زبان چینی یا با انتخاب دانشجویان چینی برای تحقیق پیرامون مذاهب، فرصت هایی را ایجاد کرد که البته طی کردن این مسیر، پیش و بیش از همه همت مسئولان را می­طلبد.

سومین دلیل اینکه ظهور گروه های اسلام گرای افراطی و بنیادگرا در کشورهای همسایه غربی نظیر افغانستان، پاکستان و بخصوص کشورهای آسیای میانه، و نگرانی چین از نفوذ آنها به این کشور سبب شده تا مطالعات اسلامی در چین با کنترل بیشتری انجام شود.

دلیل چهارم که تقریبا معلول سه دلیل گذشته است اینکه تحقیقات دینی، چندان برای دانشجویان و محققان چینی مهم نیست. محیطی کاملا غیر دینی، دور بودن از مفاهیم و اصطلاحات و واژه های حوزه دین پژوهی و مهمتر از آن دور بودن از دنیای اسلام و فرهنگ اسلامی سبب شده تا از یک طرف به تحقیقات دینی فکر نکنند و از سوی دیگر با بی علاقگی آن را انجام دهند.

آخرین دلیل مشکل زبان است. گرچه زبان انگلیسی اکنون جای خود را در چین پیدا کرده و دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی به خوبی با آن آشنا می شوند، اما زبان عربی و به خصوص در مورد مذهب تشیع یعنی زبان فارسی کمتر دانشجویی را می توان یافت که قادر به مطالعه کتاب های فارسی باشد.

در اینجا یک نکته در مورد طلبه هایی که در مساجد چین مشغول به تحصیل فقه و کلام اسلامی اند و با زبان عربی آشنایی دارند باید بگویم و آن اینکه آنها نیز به درد دیگری گرفتارند. از یک سو از دنیای سیاست بی خبر می مانند. از سویی دیگر آشنایی آنها به زبان عربی در اندازه ای نیست که بتوانند با دنیای بیرون از چین ارتباط برقرار کرده، کتاب های عربی جدید را مطالعه نمایند. زبان فارسی هم که داستانی جدا دارد و کم کم از مساجد چینی رخت بر می بندد و می رود. متاسفانه در برخورد با عده بسیار زیادی از طلاب در شهرهای مختلف چین کمتر کسی را یافتم که بتواند فارسی متوجه شود. این در حالی است که از قرن چهاردهم تا قرن نوزدهم طلاب علوم دینی چینی برای فراگیری بخش زیادی از معارف اسلامی راهی جز یادگیری زبان فارسی نداشتند، زبان فارسی از دروس اجباری آنها بوده و متون فقهی و کلامی بسیاری به فارسی نگاشته می شد.

به دلایل ذکر شده، پژوهش ها و مطالعات اسلامی در چین با تاخیر و در عین حال با محدودیت شروع شد. اکنون با گذشت سی سال از شروع مطالعات پیرامون شیعه به نظر می رسد در چین چیزی به نام شیعه پژوهی هنوز وجود ندارد. ناگفته نماند، آمار کلی مقالات، کتاب ها و پایان نامه نشان می دهد که در دهه اخیر، پژوهش ها سرعت بیشتری گرفته است. توسعه طلبی چین و رشد روز افزون جایگاه سیاسی و نظامی اش می طلبد که در همه ابعاد، زمینه های توسعه را فراهم آورد که مهترین بخش آن همانا تولید علم، تحقیق و پژوهش های آزاد است. چین برای حفظ نظام حاکم راهی جز پذیرش این راه ندارد، همچنانکه اعضاء مرکزی حزب بر این امر واقف شده اند و در صدد ایجاد فضاهای بازتر و دادن آزادی های بیشتری هستند.

منابع

1-  吴冰冰，什叶派现代伊斯兰主义的兴起，中国社会科学出版，北京，2004.

2-  王宇洁，伊朗伊斯兰史，宁夏人民出版社，宁夏人民出版，宁夏， 2006

3-  王怀德，伊斯兰教教派，中国社会科学出版社出版，北京， 1994 。

4-  郭宝华&王怀德，伊斯兰教史，宁夏人民出版社，宁夏，1992。

5-  阿拉伯世界研究，1987第4 期，1989第1 期，1993第1 期，2008第1 期。

6-  阿拉伯世界，1982第1 期，1985第4 期，1989第1 期，1992第1 期， 2000第2 期，2003第4 期，2003第5 期，

7-  世界宗教研究，1988第2期， 2002第3期，2004第1期。

8-  西亚非洲，1980第5期，1982 第5期，1988 第6 期，1997第6期，1999 第4 期，2000第2期，2007第2期。

9-  世界宗教文化，1999 第1 期，2002第3期，2002年第4期。

10-                      宁夏社会科学，2000第4期。

11-                      国际论坛，2009第1 期。

12-                      现代国际关系，2005第3期。

ترجمه منابع

1- وو بینگ بینگ، تشیع، ظهور اسلامی گرایی مدرن، پکن، انتشارات علوم اجتماعی چین، پکن 2004.

2-  وانگ یو جیه، تاریخ ایران اسلامی، انتشارات خلق نینگ شیا،  نینگ شیا، 2006.

3- وانگ خوای دا، فرقه های دین اسلام، انتشارات علوم اجتماعی چین، پکن، 1994

4- گو باو خوا و وانگ خوای دا، تاریخ دین اسلام، انتشارات خلق نینگ شیا، نینگ شیا، 1992.

5- نشریه تحقیقات جهان عرب، شماره های: 1987 شماره چهارم، 1989 شماره اول، 1993 شماره اول، 2008 شماره اول.

6- نشریه جهان عرب، شماره های: 1982 شماره اول، 1985 شماره چهارم، 1989 شماره اول، 1992 شماره اول، 2000 شماره دوم، 2003 شماره سوم، 2003 شماره پنجم.

7- نشریه تحقیقات ادیان جهان، شماره های: 1988 شماره دوم، 2002 شماره سوم، 2004 شماره اول.

8 – نشریه غرب آسیا و آفریقا، شماره های: 1980 شماره پنجم، 1982  شماره پنجم، 1988 شماره ششم، 1997 شماره ششم، 1999 شماره چهارم، 2000 شماره دوم، 2007 شماره دوم.

9- نشریه فرهنگ های جهان، شماره های: 1999 شماره اول، 2002 شماره سوم و چهارم.

10- نشریه علوم اجتماعی نینگ شیا، سال 2000، شماره چهارم.

11- نشریه کنکاش های بین المللی، سال 2009 شماره اول.

12- نشریه روابط بین المللی معاصر، سال 2005 شماره سوم.