اين قرآن به شماره 1204 در «دفتر اموال فرهنگي موزه» به ثبت رسيده، تمامي صفحات آن به خط کوفي نوشته شده است. اين اثر گرانقدر، با توجه به نوع خط و نوع تزئينات و کتابت آن بر روي پوست، به قرن سوم هجري تعلق دارد.
قرآن مورد بحث، داراي 324 ورق است و ابعاد هر ورق 17 در 5 / 23 سانتيمتر و داراي قطع وزيري کوچک بياضي است. جلد آن چرمي با نقوش ترنج و سرترنج و لچک ترنج ضربي ميباشد.
وقف اين کتاب به آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام در دوره صفوي صورت گرفته است. واقف اثر، شاه قلي مُهردار[1] ميباشد، که در سال 956 ق. به وقف آن اقدام نموده است. وقفنامه در ابتداي کتابت مشاهده ميشود.
هر صفحه از قرآن، داراي دوازده سطر است، سر سورهها و ترنجهاي حواشي صفحات با قلم زرين کتابت شده است.
صفحات اوليه قرآن داراي رادهنويسي[2] است.
خط کوفي به کار رفته در اين قرآن، از جمله خطوطي است که از نظر رعايت دقيق اصول «خوشنويسي» اهميت فوق العاده داشته و از نقطه نظر زيبايي شناختي و مهارتهاي گرافيکي، بسيار حائز اهميت ميباشد.
در اين اثر گرانقدر ما دو شيوه اعراب گذاري را مشاهده ميکنيم:
1. اعراب گذاري به شکل نقطههاي شنجرفي.
2. اعراب گذاري رايج معمولي (به شکل فتحه، کسره، تشديد و…)
البته هر دو نوع آن، الحاقي است و بعدها پس از کتابت قرآن به انجام رسيده است. ليکن اعراب گذاري با نقطه شنجرفي، از قدمت بيشتر و اعراب گذاري دوم، از قدمت کمتري برخوردار است.
يادآوري اين مهم خالي از فايده نيست که قرآنهاي مکتوب در صدر اسلام تا سال 67 ق. فاقد اعراب بود؛ بعدها چون قرائت قرآن بدون اعراب باعث بروز برخي مشکلات ميگرديد، لزوم اعراب گذاري قرآن ضرورت يافت.
بنابر قول مشهور، اميرمؤمنان عليبن ابيطالب عليهالسلام شاگردش ابوالأسود دوئلي (متوفاي 69 ق.) را امر فرمود که به منظور حفظ و پاسداري از زبان عربي ـ به ويژه جهت تسهيل در امر قرائت قرآن ـ قواعدي وضع کند.
ابوالأسود براي نشانه گذاري فتحه، کسره و ضمه و تنوين، «نقطه» را انتخاب کرد که با رنگي متفاوت با خط قرآن نوشته ميشد؛ بدين ترتيب که براي فتحه، يک نقطه بالاي حرف و براي کسره، يک نقطه در زير حرف و براي ضمه، يک نقطه در وسط يا در جلوي حرف قرار ميدادند و دو نقطه، علامت تنوين بود.
اين روش تا سال 175 ق. (اواخر قرن دوم) ادامه داشت، در عهد خلافت سفاح، خليل بن احمد فراهيدي، نقطههاي ابوالأسود را به نشانههاي ـَـِـُ تبديل نمود و همچنين وي توانست همزه، تشديد و تنوين را وضع نمايد.
همانگونه که اشاره شد، در اين کتاب شريف علاوه بر اعراب گذاري به نقطه، در بسياري صفحات، اعراب رايج فعلي با مرکب مشکي به شکل فتحه، کسره، سکون، تشديد و… مشاهده ميشود که به شکلي بسيار ابتدايي و غير هنري انجام شده و به زيبايي صفحات قرآن لطمه وارد نموده است. اين اعراب گذاري، الحاقي است و به نظر ميرسد مدتها پس از کتابت متن قرآن صورت گرفته باشد.
در آخرين صفحه قرآن، ذيل کادر مستطيلي که داراي نقوش ساده گياهي است، عبارتي الحاقي و متفاوت با خط اصلي قرآن (کوفي) در دو سطر، به خط نسخ کهن مشاهده ميشود که به واسطه آن، اين قرآن شريف به امام حسن عسکري عليهالسلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنين است:
«… حسن بن علي رضيالله… سنه احدي…»
در مورد قرآن مورد بحث، اگر چه دليل قطعي بر اين انتساب در دست نداريم ـ چون نوع خط و شيوه کتابتِ عبارتي که باعث انتساب اين قرآن شده با شيوه کتابت و نوع خطي که در سراسر قرآن مشاهده ميشود متفاوت استـ اما از آنجا که ائمه معصومين عليهمالسلام خود در زمره کُتاب و حُفاظ قرآن و مهمتر اينکه نزديکترين افراد بشر و عاملترين آنها به قرآن محسوب ميشوند، لذا هيچ بُعدي ندارد که برخي قرآنها توسط ائمه معصومين عليهمالسلام کتابت شده و از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسيده، اگرچه فاقد نام کاتب باشد.
البته علاوه بر قداست ويژهاي که قرآن کريم دارد، شرافت و عظمت کاتب نيز ـ به ويژه اگر امام معصوم عليهالسلام باشد ـ امتياز ديگري براي اين کتاب الهي و معجزه جاويد نبوي، ميافزايد.
همان گونه که اشاره شد، وقف اين قرآن به آستانه حضرت معصومه عليهالسلام در دوره صفوي توسط «خليفه شاه قلي مُهردار» صورت پذيرفته و داراي وقفنامهاي در 9 سطر است که مفاد آن به شرح ذيل ميباشد:
«بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله الذي جعل الوقف ذريعة لنيل السعادات الاُخروية في دارالقرار والصلوة والسلام الاتمان و الاکملان الاشرفان علي سيدالأنبياء والمرسلين محمد و آله الطاهرين الاخيار و بعد فقد وقف هذا المصحف المجيد الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه و لامن خلفه تنزيل من حکيم حميد، الحضرت الأمير الجليل عمدة الأجلاء في زمانه خليفه شاه قلي مُهردار علي المؤمنين المتوطنين و المجاورين والزايرين روضة السيدة العلية، العلوية الزکية الطاهرة النقية سليلة ائمه اطهار ستي فاطمة بنت الامام الهمام ابي ابراهيم موسي بن جعفر صلوات الله و سلامه عليهما و عليها مشروط بأن يکون المصحف الشريف موضوعا في داخل قُبتها الشريفة و لايخرج منها الي مکان من الأمکنة لايرهن و لابغيره، وقفا صحيحا شرعيا مؤبدا مخلدا بحيث لا يورث و لا يباع و لا يرهب و لا ينقل بوجه من الوجوه و لابغير، فمن غيره او بدله فانما اثمه علي الذين يبدلونه. و کان ذلک في شهر ربيع الاول المنتظم في سلک شهور سنة ست و خمسين و تسعمائة هجرية و الحمد وحده العزيز.»
در اين «وقفنامه» ضمن حمد و ثناي الهي، به وقف اين قرآن شريف بر جميع مؤمنان، ساکنان، مجاوران و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام دختر موسي بن جعفر عليهالسلام اشاره شده است. و تاريخ وقف در انتهاي وقفنامه، 956 ق. (همزمان با حکومت شاه طهماسب اول صفوي 930 – 984 ق.) تصريح شده است.
