مزارات اهل بیت پیامبر (ص) در اردن و فلسطین اشغالی

اردن و فلسطین شامل بخش‌های جنوبی سرزمین شام است که تعداد قابل توجهی از اماکن مقدس و زیارتگاه‌های ادیان بزرگ آسمانی و فرق و مذاهب مختلف اسلامی را در خود جای داده است.در این میان زیارتگاه‌هایی نیز منسوب به اهل بیت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) وجود دارد که با حضور گسترده تشیع در این سرزمین‌ها در قرون اولیه اسلامی بی‌ارتباط نیست. در این نوشتار به معرفی مهم‌ترین مزارات اهل بیت (علیهم السلام) در دو کشور اردن و فلسطین اشغالی پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها:

زیارتگاه‌های اسلامی، اهل بیت (علیهم السلام)، اردن، فلسطین، شام.

مقدمه

سرزمین شام، واقع در غرب آسیا و شرق دریای مدیترانه، از کهن‌ترین زیست‎گاه‎های انسان و مراکز تمدّن بشری به شمار می‌آید. این منطقه به علّت وقوع بسیاری از اماکن مقدس و قبور و مزارات بسیاری از پیامبران الهی در آن، همواره مورد توجه پیروان ادیان بزرگ آسمانی شامل یهودیت، مسیحیت و اسلام بوده است.

این سرزمین در سده اول اسلامی تحت حاکمیت مستقیم بنی‌امیه قرار داشت و پس از سقوط امویان، در قلمرو خلفای عباسی قرار گرفت. از قرن چهارم هجری و با تأسیس چندین دولت شیعی در مناطق مرکزی جهان اسلام، از جمله دولت حمدانیان در شمال شام، تشیع در این سرزمین انتشار قابل توجهی یافت.

دو سرزمین اردن و فلسطین که امروزه هر یک به کشوری تبدیل شده است، بخش‌های جنوبی سرزمین شام را شامل می‌شود و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در قرن چهارم، تشیّع در این مناطق نیز گسترش یافته است. به طوری که مقدسی (380-336 ق)، جغرافی‌دان بزرگ مسلمان، که اهل بیت‌المقدس بوده و کتاب وی احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، از مهم‌ترین منابع جغرافیایی اسلامی به شمار می‌آید، در لابه‌لای سخن خود درباره فرق و مذاهب موجود در شهرهای اردن و فلسطین در زمان خود، نوشته است: «و أهل طبریه و نصف نابلس و قَدَس و أکثر عَمّان شیعه.» (اهل طبریه و نیمی از اهل نابلس و قَدَس و بیشتر اهل عَمّان شیعه هستند.) (1)

در قرن پنجم هجری، اردن و فلسطین تحت تسلّط خلافت فاطمی مصر درآمد و در سایه این دولت، نفوذ تشیّع در این مناطق ادامه یافت. اما با تسلط سلجوقیان و بعدها ایوبیان بر این مناطق و مبارزه آنان با تشیّع و نیز پس از اشغال بیشتر شهرهای فلسطین به دست صلیبیان، شیعیان به سمت مناطق کوهستانی لبنان مهاجرت کردند و بعدها جامعه شیعه جبل عامل را تشکیل دادند.

هنوز در اردن و فلسطین زیارتگاه‌هایی از آنِ شخصیت‌های مقدّس و مورد احترام شیعه به ویژه اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) وجود دارد که بسیاری از آن‌ها در دوره نفوذ و گسترش تشیع ـ به ویژه در دوره فاطمیان ـ ساخته شده و در دوره‌های بعدی بازسازی شده است. البته برخی از زیارتگاه‌های اهل بیت (علیهم السلام) در فلسطین، امروزه از بین رفته و یا پس از اشغال این سرزمین از سوی رژیم صهیونیستی، تغییر کاربری داده است.

نوشتار حاضر به معرفی مهم‌ترین زیارتگاه‌های اهل بیت (علیهم السلام) در دو کشور اردن و فلسطین اختصاص دارد. متأسفانه به علت عدم امکان تحقیق میدانی در شرایط کنونی، ناچار به تحقیق کتابخانه‌ای اکتفا کرده‌ایم. به ویژه از تحقیقات پژوهشگران عرب از جمله مرحوم عبدالله مخلص (درگذشته 1947 میلادی) ـ از اعضای «مجمع اللغه العربیه» (جمعیّت زبان عربی) در دمشق ـ که گزارش نسبتا جامعی از مزارات اهل بیت (علیهم السلام) در فلسطین ـ پیش از اشغال آن ـ ارائه داده است، بهره برده‌ایم. اما نکاتی را از منابع دیگر استخراج کرده و مطالب جدیدی به این تحقیقات افزوده‌ایم.

الف) اردن

1. مزار جعفر بن ابی‌طالب در روستای مزار

جعفر بن ابی‌طالب، ملقّب به «جعفر طیّار»، پسر عموی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) و برادر گرامی امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است. او سومین فرزند ابوطالب بود و از امام علی (علیه السلام) 10 سال بزرگ‌تر بود. جعفر طیّار از نخستین کسانی بود که حتی پیش از این که حضرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) در خانه ارقم دعوت به اسلام را آشکار کند، به آن حضرت ایمان آورد. او در هجرت دوم مسلمانان به حبشه، همراه با همسرش اسماء بنت عمیس به این سرزمین هجرت نمود و در آنجا باقی ماند؛ تا این که در سال 7 ق هم‌زمان با جنگ خیبر به مدینه بازگشت. پس از ورود به مدینه، پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) او را در آغوش کشید و گفت: «نمی‌دانم کدام خبر مرا بیشتر خوشحال کرد؟ فتح خیبر یا آمدن جعفر؟»

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) در سال 8 ق، جعفر را به جنگ مؤته در سرزمین اردن فرستاد و او در این جنگ، پس از قطع شدن دست‌هایش و با بدنی که بیش از 90 زخم برداشته بود، و با سنی کمتر از 40 سال به شهادت رسید. از پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) روایت شده است که: «خداوند به جای دست‌های بریده جعفر، دو بال به او عطا کرد که با آن در بهشت پرواز می‌کند.» از این رو در اسلام به لقب «طیّار» معروف شده است. همچنین گفته‌اند که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) درباره او گفته است: «جعفر در خلقت و در اخلاق ، شبیه من است.» (2)

زیارتگاه جعفر طیّار در روستای «مزار»، در استان «کَرک» در کشور اردن قرار دارد. نزدیک روستای مزار، روستای «مؤته»، محل وقوع جنگ مؤته بوده، واقع است. نزدیک قبر جعفر طیّار، قبور دو تن از دیگر شهدای جنگ مؤته یعنی زید بن حارثه (صحابی و فرزند خوانده پیامبر) و عبدالله بن رواحه (از صحابه جلیل‌القدر رسول خدا) قرار دارد. این سه مزار امروزه مهم‌ترین مجموعه زیارتگاهی را در کشور اردن تشکیل داده است.

کتیبه‌های باقی‌مانده در ساختمان زیارتگاه، حاوی تواریخ بازسازی آن در دوره‌های تاریخی مختلف است. قدیمی‌ترین این کتیبه‌ها، به خط کوفی و از دوره فاطمی است و بیانگر اهتمام فاطمیان به این زیارتگاه است. همچنین ‌دو کتیبه از دوره مملوکی، بیانگر بازسازی آن در سال 727 ق به دست بهادر بدری ملکی ناصری، نائب السلطنه (والی) مملوکی در منطقه کرک، و در سال 752 ق به دست شمس‌الدین هارونی (در دوره پادشاه مملوکی الناصر محمد) است. کتیبه‌ای نیز از دوره عثمانی، بیانگر بازسازی آن در سال 1331 ق به دست قهرمان سیفی افندی است. (3) البته منابع تاریخی نیز از بازسازی و توسعه زیارتگاه در نیمه دوم سده هفتم ق به دست سلطان الظاهر بیبرس مملوکی و اختصاص دادن اوقافی برای آن، سخن گفته‌اند. (4)

در فاصله سال‌های 1930 تا 1934 میلادی، به دستور ملک عبدالله بن ملک حسین پادشاه اردن، مسجد بزرگی با سه گنبد و دو مناره در محل زیارتگاه جعفر طیّار احداث و دو گنبد کوچک‌تر نیز برروی قبور زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه ساخته شد.(5) گفته می‌شود در زمان این بازسازی، قبر جعفر طیّار دچار آسیب شد و بدن مطهّر وی در قبر رؤیت گردید که پس از گذشت قرن‌ها با لباس خونین خود، سالم و تازه باقی مانده بود.(6)

در اواخر قرن 20 میلادی، وزارت اوقاف اردن، زیارتگاه را توسعه داد و ساختمان جدیدی در کنار ساختمان قدیمی آن ساخت. همچنین در سال 1420 ق، با تلاش و هزینه محمد برهان‌الدین، داعی مطلق کنونی فرقه بهره (از فرق اسماعیلیه) در هند، ضریح زیبایی از نقره برروی قبر شریف جعفر طیّار نصب شده است. این ضریح به شکل مربّع و بدنه آن با نقوش و تزئینات و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث آراسته شده است.

2. محل شهادت جعفر طیار در روستای موته

روستای مؤته ـ واقع در 12 کیلومتری شهر کرک اردن ـ روستایی است که در محل وقوع جنگ مؤته قرار دارد. در این روستا بقایای یک زیارتگاه تاریخی وجود دارد که به نام «مشهد» شناخته می‌شود و در واقع محل شهادت جعفر طیّار دانسته شده است. قدمت بقایای فعلی آن به دوره ایوبی یا مملوکی باز می‌گردد. اما در گذر زمان ویران و به تلّی از سنگ و خاک تبدیل شده بود که تنها یک طاق سنگی از میان آن سر برآورده بود. بخش آثار اسلامی وزارت اوقاف اردن در این محل کاوش‌های باستان‌شناسی انجام داد که در جریان آن، همه بقایای بنا از زیر خاک بیرون آورده شد. این کاوش‌ها نشان داده است که طاق باقی‌مانده، یکی از چهارطاقی اصلی بنا بوده که بر فراز آن گنبدی برپا بوده و همچنین بنا دارای محرابی در ضلع جنوبی و یک ورودی و اتاق‌هایی در ضلع شمالی بوده است. در میان اتاق نیز یک قبر سنگی نمادین به نشانه محل شهادت جعفر طیّار به چشم می‌خورد. شایان ذکر است که در فاصله حدود پانصد متری جنوب این زیارتگاه نیز بقایای زیارتگاه دیگری وجود دارد که ظاهرا محل شهادت عبدالله بن رواحه ـ از صحابه بزرگ پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) ـ به شمار آمده است. (7) .

3. مزار زید بن علی (علیهما السلام)

زید شهید فرزند بزرگوار امام زین‌العابدین (علیه السلام) است که در سال 121 ق بر خلیفه اموی هشام بن عبدالملک قیام کرد و گروهی با او بیعت و همراهی کردند و در جنگی که میان آنان با امویان درگرفت، زید و بسیاری از هوادارانش به شهادت رسیدند. پس از قیام زید، گروهی از شیعیان و مسلمانان قائل به امامت او شدند و فرقه زیدیه را به وجود آوردند. درباره زید و قیام وی در منابع و کتاب‌های مختلف، سخن به فراوانی گفته شده است.

بر اساس منابع تاریخی، پس از شهادت زید بن علی (علیهما السلام)، سر او را از تن جدا کردند و بدنش را در کوفه گرداندند. سپس جنازه وی را آتش زدند و نیمی از خاکسترش را در رود فرات و نیم دیگر را در میان مزارع ریختند. (8) سر بریده او را نیز در سال 122 ق به مصر فرستادند و در مسجد جامع آنجا نصب کردند. (9) اما مصری‌ها به دفن آن اقدام کردند که محل آن تا به امروز زیارتگاه باقی مانده است.

در کشور اردن، در روستای «ریه» در شمال شهر کرک، مزاری منسوب به زید بن علی (علیهما السلام) وجود دارد که البته در گذر زمان ویران شده و امروزه تنها بقایای اندکی از آن باقی مانده است.

ب) فلسطین اشغالی

1. مقام‌ها و مزارهای منسوب به امام علی (علیه السلام)

در فلسطین مزاراتی منسوب به امام علی (علیه السلام) وجود داشته که ریشه پیدایش برخی از آن‌ها، خواب و رؤیا بوده و برخی نیز تنها جنبه نمادین داشته است و عامل پیدایش آن را باید در اهتمام و احترام اهالی بومی این مناطق به امیرالمؤمنین (علیه السلام) جستجو کرد.

یکی از این مزارات، مشهد امام علی (علیه السلام) در مجاورت «عین البقر» (چشمه گاو) در شهر عکّا ـ واقع در شمال فلسطین در ساحل دریای مدیترانه ـ بوده است. عین البقر چشمه‌ای مقدّس به شمار می‌آمده و درباره آن چنین باوری وجود داشته است که: «از این چشمه، گاو برای آدم (علیه السلام) خارج شد، و با آن به کشاورزی پرداخت». علی بن ابی‌بکر هروی (611 ق) درباره زیارتگاه مورد نظر نوشته است: «در کنار این چشمه مشهدی منسوب به علی بن ابی‌طالب (علیهما السلام) وجود دارد، و ]علت این انتساب[ آن است که فرنگ (= صلیبیان) آن را به کلیسا تبدیل کردند و یک متولّی بر آن گماشتند، تا به بازسازی و خدمت‌گزاری به آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خواب شخصی را دیدم که به من می‌گوید: «من علی بن ابی‌طالب هستم! به آن‌ها بگو اینجا را به حالت مسجد بازگردانند، و اِلاّ هر کس در آن اقامت گزیند، به هلاکت خواهد رسید.» آن‌ها سخن او را نپذیرفتند و شخص دیگری را بر آنجا گماشتند. اما صبح روز بعد او را مرده یافتند. پس آن را تا به امروز، به حالت مسجد رها کردند.» (10)  به نوشته عبدالله مخلص، در کنار چشمه مزبور، زیارتگاه یا مسجدی باقی نمانده است. (11)

علاوه بر زیارتگاه فوق، عبدالله مخلص به سه مزار دیگر منسوب به امام علی (علیه السلام) اشاره کرده است. مزار اول، در میان قبرستانی به نام «رجال العامود» در شهر نابلس، در کنار جاده این شهر به بیت‌المقدس قرار دارد. مزار دوم در حومه شهر رمله ـ واقع در میان بیت‌المقدس و یافا (تل‌آویو امروزی) ـ در کنار جاده این شهر به شهر «لُدّ» واقع است. این مزار به صورت قبر نمادینی است که در میان یک باغ قرار دارد و در اسناد اوقاف تحت عنوان وقف امام علی (علیه السلام) ثبت شده است. مزار سوم نیز در منطقه «باب الواد» در میان جاده بیت‌المقدس به یافا واقع است و به صورت یک چهاردیواری ساخته شده از سنگ و بدون سقف است. (12)

2. زیارتگاه رأس الحسین (علیه السلام) در عسقلان

شهر عسقلان تا پیش از حمله صلیبیان به سرزمین شام، از شهرهای مهم فلسطین در ساحل دریای مدیترانه بوده است. اما صلاح‌الدین ایوبی از ترس این که صلیبیان این شهر را تصرّف کنند (و به پایگاهی برای آنان تبدیل شود)، آن را در سال 587 ق ویران کرد. (13)

در خارج از دیوارهای شهر تاریخی عسقلان، برروی تپه مرتفعی در جنوب شرقی روستای جوره و جنوب غربی شهر مجدل، زیارتگاهی به نام «رأس الحسین علیه السلام» قرار داشته است (14) که در طول تاریخ از مهم‌ترین و مشهورترین زیارتگاه‌های اهل بیت (علیهم السلام) در فلسطین به شمار می‌آمده است. علت اهمیت و شهرت این زیارتگاه آن بوده است که بر اساس یک قول، سر شریف امام حسین (علیه السلام) در این مکان دفن شده بود؛ اما بعدها خلفای فاطمی مصر، این سر را به قاهره انتقال دادند.

در منابع تاریخی، هیچ اشاره‌ای مبنی بر این که چگونه سر امام حسین (علیه السلام) به این نقطه رسیده، یافت نشده است. تنها از ابن میسّر مصری (677ق) نقل شده است که الافضل شاهنشاه فرزند بدرالجمالی در سال 491ق وارد عسقلان شد و از داخل خرابه‌ای، سر امام حسین (علیه السلام) را خارج کرد و در همان محل مسجدی ساخت و سر را به آنجا بازگرداند. به قول دیگری نیز امیرالجیوش بدرالجمالی ـ وزیر المستنصر بالله فاطمی ـ ساخت مسجد را آغاز کرد و فرزندش الافضل آن را به پایان برد. (15) البته در داخل این زیارتگاه، منبر چوبی نفیسی وجود داشته که بر اساس کتیبه‌های موجود بر بدنه آن، المستنصر بالله فاطمی (حکومت: 487-427ق) سر امام حسین (علیه السلام) را در عسقلان آشکار کرد و این منبر نیز به دستور بدرالجمالی در سال 484 ق ساخته شد، (16) و با استناد به متن این کتیبه‌ها، به نظر می‌رسد قول دوم ابن میسّر صحیح باشد. شایان ذکر است که منبر مزبور، پس از تخریب شهر عسقلان، به مسجد و زیارتگاه حضرت ابراهیم (علیه السلام) در شهر الخلیل انتقال یافت و تا به امروز در آنجا نگهداری می‌شود.

در نیمه سده ششم هجری، طلائع بن رُزَیک (556ق) ـ وزیر الفائز فاطمی ـ از بیم اشغال عسقلان به دست صلیبیان، تصمیم گرفت سر امام حسین (علیه السلام) را از آنجا به قاهره منتقل کند. برای همین در «باب زُوَیله» قاهره مسجدی ساخت تا سر را آنجا دفن کند. اما پس از وصول سر به قاهره، به دستور الفائز سر را به کاخ خلفای فاطمی منتقل کردند و پس از ساختن زیارتگاهی برای آن در سال 549 ق، سر را در آنجا دفن کردند. (17) به گفته ابن میسّر، سر را در سال 548 ق به قاهره منتقل کردند و آن را در سرداب «قصر زمرد» قرار دادند و سپس نزدیک «قبه الدیلم» دفن کردند. (18) این مکان تا به امروز به عنوان زیارتگاه رأس الحسین (علیه السلام) در قاهره پابرجا و یکی از مهم‌ترین مزارات اهل بیت (علیهم السلام) در مصر به شمار می‌آید.

با این حال، در منابع جغرافیایی اسلامی اشاره شده است که زیارتگاه عسقلان پس از انتقال سر به قاهره نیز همچنان محل زیارت مردم باقی مانده است. (19) از جمله زکریای قزوینی در توصیف آن چنین گفته است که زیارتگاهی عظیم با ستون¬هایی از مرمر است و محل دفن سر امام حسین (علیه السلام)، از سوی مردم تبرّک می‌شود. (20) شیخ عثمان الطبّاع (1370ق) نوشته است که این زیارتگاه در دوره‌های متأخر به ویرانه‌ای تبدیل شده بود و فقط نشان مقام سر امام حسین (علیه السلام) باقی مانده بود. اما به دستور و کوشش رؤوف پاشا، والی بیت‌المقدس در دوره عثمانی، در سال 1305 ق بازسازی شد. (21)

با استناد به نوشته مخلص، تا زمان وی ـ یعنی پیش از اشغال فلسطین از سوی رژیم صهیونیستی ـ این زیارتگاه پابرجا و مورد توجّه اهالی بوده است.(22) اما متأسفانه پس از اشغال خاک فلسطین در سال 1948 میلادی، نیروهای ارتش رژیم صهیونیستی در تاریخ 1948 / 11 / 5 این زیارتگاه را به طور کامل منهدم کردند. (23)

در یک دهه اخیر، بهره‌های هند محل این زیارتگاه را که امروزه در محوطه مرکز پزشکیBarzilai در شهر اشکلون (24) (نام جدید عسقلان) قرار دارد، شناسایی، و در آنجا سکوی کوچکی از سنگ مرمر سفید برای زیارت و نماز خواندن احداث کرده‌اند. (25).

3. مزار فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام)

فاطمه دختر بزرگوار امام حسین (علیه السلام)، مادرش ام‌اسحاق بنت طلحه بن عبیدالله تمیمی، و همسر وی نیز حسن مثنّی فرزند امام حسن مجتبی (علیه السلام) بوده است. بر اساس منابع تاریخی، ایشان در سال 117هـ ق در مدینه منوّره از دنیا رفت. با این حال چندین مزار در نقاط دیگری از جمله در شهر موصل در عراق و نیز در قبرستان باب‌الصغیر در دمشق، به ایشان منسوب می‌باشد.

در فلسطین نیز در روستای بنی‌نعیم ـ از توابع شهر الخلیل ـ مزار دیگری به ایشان منسوب است. به نوشته مخلص، این مزار در داخل غاری قرار دارد که برای ورود به آن باید از چهار پله پایین رفت. پس از ورود به غار، در سمت چپ صورت قبری وجود دارد که برروی آن سنگ قبری حاوی کتیبه‌ای به خط کوفی تزئینی از دوره فاطمی به چشم می‌خورد. در این کتیبه، به انتساب این قبر به فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام) تصریح شده است. در سمت راست دیوار غار نیز کتیبه دیگری حاوی سه بیت شعر در ستایش صاحب مزار وجود دارد. در نزدیکی مزار، مسجدی قدیمی وجود دارد که گفته شده در محل ایستادن حضرت لوط (علیه السلام) و مشاهده عذاب قوم خود ساخته شده است. در نزدیکی این مسجد نیز مسجد دیگری وجود دارد که در داخل آن قبر حضرت لوط (علیه السلام) قرار دارد. (26)

4. مزار سکینه دختر امام حسین (علیه السلام) و عبدالله بن عباس بن امام علی (علیه السلام) در طبریه

در شهر طبریه در ناحیه شمال شرقی فلسطین اشغالی، زیارتگاهی وجود دارد که براساس کتیبه موجود در آن، زیارتگاه سکینه دختر امام حسین (علیه السلام) و عبدالله فرزند عباس بن امام علی (علیه السلام) معرفی شده است. بر اساس این کتیبه، ساختمان زیارتگاه به دستور فارس‌الدین البکی عادلی منصوری، نایب پادشاه مملوکی در مناطق صفد و شقیف، در سال 694 ق ساخته شده است. کتیبه دیگری نیز وجود دارد که در آن، نام و توصیف باغ‌ها و زمین‌هایی که فارس‌الدین نامبرده ـ بانی مزار ـ در شهر طبریه وقف زیارتگاه کرده، آمده است. (27) شایان ذکر است که علی بن ابی‌بکر هروی به وجود این زیارتگاه در طبریه اشاره کرده (28) و این نشان می‌دهد که ساختمان آن لااقل از قرن ششم هجری پابرجا و شناخته شده بوده است.

درباره انتساب این مزار به سکینه دختر امام حسین (علیه السلام)، باید گفت که علاوه بر این زیارتگاه، مزارات دیگری نیز از جمله در قبرستان باب‌الصغیر دمشق و همچنین در شهر قاهره پایتخت مصر به این بانوی بزرگوار منسوب می‌باشد. اما با توجه به این که به گواهی بیشتر منابع تاریخی، ایشان در سال 117هـ ق در مدینه منوّره درگذشته است ؛(29) نمی‌توان برای هیچ یک از این مزارات اعتبار و سندیت تاریخی قائل شد.

درباره قبر عبدالله بن عباس بن علی (علیه السلام) نیز عبدالله مخلص ابراز عقیده کرده است که این قبر در واقع قبر ابوالطیب محمد بن حمزه علوی (م 291هـ) ـ از نوادگان حضرت ابوالفضل عباس (علیه السلام) ـ است که به دستور طغج ـ پدر اخشید (مؤسس امارت اخشیدیان) ـ در طبریه به شهادت رسید؛ (30)و این نظریه قابل قبول به نظر می‌رسد.

ابن سعید اندلسی (673 ق)، درباره کیفیت شهادت ابوالطیب علوی چنین نقل کرده است: «ولم یزل طغج علی دمشق وطبریه وابنه محمد المعروف بالإخشید یخلفه علی طبریه. وکان بطبریه ابوالطیب العلوی محمد بن حمزه بن عبدالله بن العباس بن الحسن بن عبیدالله بن العمامر (کذا) بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیه. وکان وجه طبریه شرقاً وملکاً وقوه وعتاقاً، فکتب الاخشید الی ابیه طغج یذکر له انه لیس له امر ولا نهی مع ابی الطیب العلوی، فکتب له ابوه اعزّ نفسک. فأسری علیه محمد بن طغج وابوالطیب فی بستان له فقتله.» (31)

ابن عنبه (م 828 هـ) ـ نسب‌شناس بزرگ ـ نیز درباره نامبرده نوشته است: «کان من اکمل الناس مروءه وسماحه وصله رحم، وکثره معروف، مع فضل کثیر وجاه واسع. واتخذ بمدینه الاردن وهی طبریه ضیاعاً، وجمع أموالاً، فحسده طغج بن جف الفرغانی، فدسّ الیه جنداً قتلوه فی بستان له بطبریه فی صفر سنه احدی وتسعین ومائتین، و رثته الشعراء.» (32)

متأسفانه صهیونیست‌ها پس از اشغال فلسطین، زیارتگاه مورد نظر را به یک کنیس یهودی به نام راحیل ـ مادر حضرت یوسف (علیه السلام) ـ تبدیل کردند. (33)

5. مزار سکینه دختر امام حسین (علیه السلام) در حیفا

در یک خانه مسکونی در محله غربی شهر حیفا، مزاری منسوب به سکینه دختر امام حسین (علیه السلام) وجود داشته که مردم تا واپسین سال‌های دوره عثمانی، نسبت به آن توجه داشته و آن را زیارت می‌کردند. اما پس از این دوره از بین رفت و محل آن فراموش شد و تنها نام «السیده سکینه» برروی محله‌ای که مزار در آن قرار داشت، باقی ماند. (34)

6. قبر فضل بن عباس بن عبدالمطلب

فضل بن عبّاس بن عبدالمطلب، پسر عموی گرامی حضرت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) است. مادرش ام‌الفضل لبابه صغری دختر حارث هلالی، خواهر میمونه همسر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بود. (35) فضل بن عباس با وجود سن کم خود، از صحابه جلیل‌القدر پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بود. به نوشته یعقوبی مورخ بزرگ مسلمان، پس از حادثه سقیفه و خودداری امام علی (علیه السلام) از بیعت با ابوبکر، فضل بن عباس یکی از صحابه پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بود که در کنار امام علی (علیه السلام) ایستادند و با خلیفه اول بیعت نکردند. (36) همچنین نقل شده است که در زمان محاصره عثمان ـ خلیفه سوم ـ که به قتل وی منجر شد، فضل بن عباس در پاسخ به اشعار ولید بن عقبه بن ابی‌مُعیط که عثمان را بهترین مردم بعد از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و خلیفه اول و دوم دانسته بود، اشعاری را در دفاع از امیرالمؤمنین (علیه السلام) سرود که دو بیت زیر بخشی از آن است: (37)

الا إن خیر الناس بعد محمد

وصی النبی المصطفی عند ذی الذکر

و أول من صلی و صنو نبیه

و أول من أردی الغواه لدی بدر

درباره تاریخ و محل وفات وی اختلاف نظر وجود دارد. به قولی در سال 13 ق در دوره خلافت ابوبکر در واقعه اجنادین یا مرج الصفّر ـ از جنگ‌های مسلمانان با رومیان ـ به شهادت رسید. به قول دیگری نیز در سال 18 ق در دوره خلافت عمر در طاعون عمواس از دنیا رفت. (38) اما ظاهرا قول دوم مشهورتر است و مورخان بیشتری آن را تأیید کرده‌اند.(39) به هر حال، عمواس منطقه‌ای در فلسطین در نزدیکی شهر رمله بوده است و امروزه بر سر جاده بیت‌المقدس به یافا (= تل‌آویو) در نزدیکی شهر رمله، زیارتگاهی منسوب به فضل بن عباس وجود دارد و برروی قبر او کتیبه‌ای حاوی نام وی قرار دارد. (40)

7. قبر هاشم جد رسول خدا (صلی الله علیه وأله) در غزه

هاشم بن عبدمناف، جدّ گرامی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) است که طایفه بنی‌هاشم ـ از شاخه‌های قریش ـ به وی منسوب می‌باشد. نام اصلی وی «عَمْرو»، و لقبش هاشم بوده و در زمان خود، ریاست قریش و سقایت مسجدالحرام را برعهده داشته است. نسب شریف رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) با دو واسطه یعنی عبدالله و عبدالمطلب، به هاشم می‌رسد. بر اساس منابع تاریخی، او در یکی از سفرهای تجاری خود به شام، در شهر غزّه از دنیا رفت.(41) از میان منابع کهن، علی بن ابی‌بکر هروی در کتاب خود به وجود قبر هاشم در غزه اشاره کرده است. (42) عبدالغنی نابلسی (1143ق) نیز در سال 1101ق آن را زیارت کرده و اشاره کرده است که این قبر در داخل غار کوچکی قرار دارد. (43)

زیارتگاه هاشم، امروزه در مسجد تاریخی بزرگی از دوره عثمانی، در محله «حَیّ الدرج» غزه قرار دارد. در گذشته، مردم اموات خود را در اطراف زیارتگاه به خاک می‌سپردند و لذا محیط آن به قبرستان تبدیل شده بود. در نیمه قرن سیزدهم هجری، این قبرستان را از بین بردند و به جای آن، به دستور سلطان عبدالمجید اول عثمانی، مسجد کنونی را احداث کردند. (44) تاریخ بنای مسجد در کتیبه‌ای سنگی بر سردر شبستان آن، سال 1266ق ذکر شده است.

پلان مسجد شامل شبستانی در سمت جنوب و صحن نسبتا وسیعی در سمت شمال است. شبستان مسجد دارای گنبد و گلدسته‌ای هشت ضلعی است. گرداگرد صحن را رواق‌ها و حجره‌هایی فرا گرفته است. رواق‌ها دارای گنبدهای کوچکی است و طاق آن‌ها بر ستون‌های سنگی مدوّر استوار است. مقبره هاشم در گوشه شمال غربی صحن مسجد قرار دارد و شامل اتاقی با پلان مربع و دارای گنبد نیم‌کره‌ای است.

پی نوشت ها:

(1) احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ابو عبدالله محمد بن احمد المقدسی، ص179.

(2) ر.ک: انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری، ج2، ص43؛ الاعلام، خیرالدین الزرکلی، ج2، ص125..

(3) «الآثار الاسلامیة فی بلدتی مؤتة والمزار»، الموسم، العدد 4، ص1074.

(4) الوافی بالوفیّات، صلاح‌الدین خلیل بن ایبک الصفدی، ج10، ص213..

(5) «الآثار الاسلامیة فی بلدتی مؤتة والمزار»، همانجا.

(6) مراقد المعارف، محمد حرزالدین، تحقیق: محمد حسین حرزالدین، ج1، ص225، حاشیه محقق.

(7) «الآثار الاسلامیة فی بلدتی مؤتة والمزار»، الموسم، العدد4، صص1072-1073.

(8) تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر الیعقوبی، ج 2، ص391.

(9) کتاب الولاة وکتاب القضاة، محمد بن یوسف الکندی، ص81.

(10) الاشارات الی معرفة الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی، ص22. در زمان بازدید هروی، شهرعکا و بیشتر شهرهای فلسطین در اشغال صلیبیان بوده است.

(11) مشاهد آل البیت الاطایب فی فلسطین، عبدالله مخلص، ص137.

(12) همان، ص136..

(13) آثار البلاد واخبار العباد، زکریا بن محمد القزوینی، ص222.

(14) قصة مدینة المجدل وعسقلان، عبدالرحیم احمد حسین، ص82.

(15) المواعظ والاعتبار به ذکر الخطط والآثار (= الخطط المقریزیة)، احمد بن علی المقریزی، ج2، ص204.

(16) تاریخ المساجد الأثریة فی القاهرة،‌ حسن عبدالوهاب، ص82.

(17) الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، ابن عبدالظاهر المصری، عبدالله محیی‌الدین، ص30.

(18) المقریزی، همانجا.

(19) الهروی، همان، ص32؛ القزوینی، همان، ص222؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله المغربی، رحلة ابن بطوطة، ص60.

(20) القزوینی، همانجا.

(21) اتحاف الاعزّة فی تاریخ غزّة، عثمان مصطفی الطباع، ج2، ص397..

(22) عبدالله مخلص، همان، ص138.

(23) همان، ص83..

(24)  Ashkelon.

(25) Sacred surprise behind Israeli hospital”, Los Angeles Times, May 21 2008.

(26) عبدالله مخلص، همان، صص140-141.

(27) همان، ص138.

(28) الهروی، همان، ص19.

(29) البلاذری، همان، ج2، ص141؛ ابن عساکر، علی بن هبة الله، تاریخ مدینة دمشق، ج69، ص218؛ ابن خلّکان، احمد بن محمد، وفیّات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج2، صص396-397؛ الزرکلی، الاعلام، ج3، ص106.

(30) مقاتل الطالبیین، علی بن الحسین ابوالفرج الاصفهانی، ص548. نسب نامبرده چنین است: محمد بن حمزه بن عبدالله بن عباس بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن امیرالمؤمنین (علیه السلام).

(31) المغرب فی حلی المغرب، ابن سعید الاندلسی، علی بن موسی، ص6.

(32) عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، احمد بن علی ابن عنبة، ص442.

(33) مساجد فلسطین تحت الاحتلال الصهیونی، یوسف، فرج الله احمد، ص106.

(34) عبدالله مخلص، همان، ص139.

(35) الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله القرطبی، ص603.

(36) الیعقوبی، همان، ج 2، ص138.

(37) تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، ج3، ص449.

(38) ابن عبدالبر، همانجا.

(39) از جمله، ر.ک: البلاذری، همان، ج4، ص36.

(40) عبدالله مخلص، همان، ص141.

(41) الطبقات الکبری، ابن سعد محمد، ج1، ص79؛ الیعقوبی، همان، ج1، ص282.

(42) الهروی، همان، ص33.

(43) الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز، عبدالغنی النابلسی، ج1، ص435.

(44) اتحاف الاعزّة فی تاریخ غزّة، عثمان مصطفی الطباع، ج2، ص162.

منابع

1. «الآثار الاسلامیة فی بلدتی المؤتة والمزار»، الموسم، العدد 4، 1410 ق / 1989 م.

2. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله المغربی، رحلة ابن بطوطة، بیروت:‌ دار صادر، 1412 ق / 1992 م.

3. ابن خلّکان، احمد بن محمد، وفیّات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار صادر، (لا. ت).

4. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت، 1405ق / 1985م.

5. ابن سعید الاندلسی، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، تحقیق: کنوت تَلکوست، لیدن: بریل، 1898 م.

6. ابن شداد، عزالدین محمد بن علی الحلبی، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، دمشق: المعهد الفرنسی، 1375 ق / 1956 م.

7. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله القرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تصحیح: عادل مرشد، عَمّان: دار الاعلام، 1423 ق / 2002 م.

8. ابن عبدالظاهر المصری، محیی‌الدین عبدالله، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، تحقیق: ایمن فؤاد سید، قاهره: مکتبة الدار العربیة للکتاب، چاپ 1، 1417 ق / 1996 م.

9. ابن عساکر الدمشقی، علی بن هبة الله، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: عمر بن غرامة العمروی، بیروت: ‌دار الفکر، چاپ 1، 1419 ق / 1998 م.

10. ابن عنبة، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی المرعشی النجفی الکبری، چاپ 1، 1383 ش / 1425 ق / 2004 م.

11. ابوالفرج الاصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق: احمد صقر، قم: الشریف الرضی، چاپ 2، 1374 ش / 1416 ق.

12. الامین العاملی، السید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق: حسن الامین، بیروت: دار التعارف، 1986 م.

13. البلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمود الفردوس العظم،‌ دمشق: دار الیقظة العربیة، 1998 م.

14. حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، تحقیق: محمد حسین حرزالدین، النجف: مطبعة الآداب، 1971م.

15. حسین، عبدالرحیم احمد، قصة مدینة المجدل وعسقلان، بی‌جا: المنظمة العربیة للتربیة والثقافة والعلوم، بی‌تا.

16. الحموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، (لا. ت).

17. الزرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ 15، 2002 م.

18. الصفدی، صلاح‌الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیّات، تحقیق: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ 1، 1420 ق / 2000 م.

19. الطباع، ‌عثمان مصطفی، اتحاف الاعزّة فی تاریخ غزّة، تحقیق: عبداللطیف زکی ابوهاشم، غزه: مکتبة الیازجی، چاپ 1، 1420 ق / 1999 م.

20. الطبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسة الاعلمی.

21. عبدالوهاب، حسن، تاریخ المساجد الاثریة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ 2، 1994 م.

22. القزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد واخبار العباد، بیروت: دار صادر، بی‌تا.

23. الکندی، ‌محمد بن یوسف، کتاب القضاة وکتاب الولاة، تحقیق: رفن گست، بیروت: مطبعة الآباء الیسوعیین، 1908 م.

24. مخلص، عبدالله، «مشاهد آل البیت الاطایب فی فلسطین»، العرفان، مجلد 33، ج 2، صفر 1366 ق / کانون الاول 1946 م.

25. المقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لیدن: بریل، چاپ 2، 1909 م.

26. المقریزی، احمد بن علی، المواعظ والاعتبار به ذکر الخطط والآثار (= الخطط المقریزیة)، تحقیق: محمد زینهم ـ مدیحة الشرقاوی، قاهره: مکتبة مدبولی، 1998 م.

27. النابلسی، عبدالغنی، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، دمشق: دار المعرفة، چاپ 1، 1419 ق / 1989 م.

28. الهروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق: المعهد الفرنسی، چاپ 1، 1953 م.

29. الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبی، بریل: 1883 م.

30. یوسف، فرج الله احمد، مساجد فلسطین تحت الاحتلال الصهیونی، دمشق: دار القلم، چاپ 1، 1432 ق / 2011 م.

31. “Sacred surprise behind Israeli hospital”, Los Angeles Times, May 21 2008.

منبع: وقف میراث جاویدان، شماره 83، پاییز 1392