گزارشی از مقاله «بازتاب های سیاسی گفتمان تکفیر»

آنچه ارائه می شود گزارشی از مقاله «بازتاب های سیاسی گفتمان تکفیر» نوشته سیدآصف کاظمی(دانش پژوه گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی ره) است که در هفدمین جشنواره بین المللی – پژوهشی شیخ طوسی(ره) ارائه و حائز رتبه دوم شده است.

چکیده

جریان‌هاي فکری معاصر متعددی برای جبران عقب‌ماندگی مسلمانان شکل گرفت، یکی از این جریان¬ها، جریان سلفی با شعار بازگشت به سلف بود که این جریان به نفع ابن تیمیه مصادره و تفسیری ابن تیمیه‌اي یافت و در خدمت افراط¬گرایی قرار گرفت. حمایت‌های گفتمان استکبار فضای استعاری گفتمان تکفیر را تکمیل‌تر نمود و باعث ایجاد همدلی بین تکفیر و گفتمان‌های استکباری و استعماری شد. گفتمان تکفیر از دریچه روش تحلیل گفتمان مورد بررسی قرار نگرفته است از این رو در این تحقیق سعی خواهد شد به این سوال که  گفتمان تکفیر بر اساس رهیافت گفتمان چه بازتاب‌های سیاسی در پی داشته است؟ و بر اساس نظریه گفتمان لاکلا و موف مبتنی بر برداشت گسترده از برجسته‌سازی و حاشیه رانی با تمرکز بر گفتمان اسلام‌ستیزی استکبار، به این سوال پاسخ دهد؛ زیرا گفتمان‌های که در حال مبارزه با گفتمان حاکم‌اند، هویت خود را بر اساس غیریت­سازی و حاشیه­رانی با گفتمان حاکم شکل می‌دهند. ازاین‌رو مفصل‌بندی بازتاب سیاسی گفتمان تکفیر حول دال «هراس از اسلام» شکل گرفت و تلاش نمود دال‌های مانند اسلام سیاسی، بیداری اسلامی، مقاومت را به حاشیه رانده و خشونت، تروریسم و … را برجسته سازد.

طرح تحقیق

تاریخ معاصر جهان اسلام با تحولات و بحران های سیاسی فکری … همراه شد یکی از این بحران ها بحران عقب ماندگی جهان اسلام بود. (البته بحرانهای دیگری مثل الغای خلافت)در پاسخ به این بحران جریان‌هاي متعددی در جهان اسلام شکل گرفت. دو جریان سلفی با شعار بازگشت به سلف و جریان تجدد از مهم ترین راهکارهای عقب ماندگی به حساب می آمد. شعار باگشت به سلف از سوی عده‌اي، مثل وهابیت و افرادی مانند محمدبن عبدالوهاب و رشید رضا به نفع ابن تیمیه مصادره شد و تفسیری ابن تیمیه‌اي پیداکرد. برخی از مسائل سیاسی نیز در این قضیه دخالت داشت. پنج کشور مهم عربی، یعنی مصر، سوریه، اردن، عراق و لیبی به سمت بلوک شرق گرایش یافته و جریان چپ در کشورهای اسلامی گسترش یافت. عربستان و شاه ایران با کمک آمریکا برای جلوگیری از گسترش جریان چپ در خاورمیانه، کنفرانس اسلامی را تأسیس کردند و آمریکا دست عربستان را برای گسترش وهابیت و سلفي‌‌گري در جهان اسلام باز گذاشت و این‌چنین، سیاست آمریکا برای مقابله با کمونیست در خدمت وهابیت قرار گرفت و موجب گسترش سلفی‌گری در جهان اسلام شد و سرانجام سر از دل تکفیر درآورد. البته برخی عومل دیگر مانند حمایت¬های بی‌دریغ و پشتیبانی همه‌جانبه گفتمان استکباری، حضور نظامی غرب در منطقه، بیداری اسلامی، گفتمان و محور مقاومت، هلال شیعی به گونه ای مرتبط است. گفتمان تکفیر با چنین تحولی قطعاً دارای بازتاب‌ها و پیامدهای زیادی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده است، حال سؤال این است که گفتمان تکفیر چه بازتاب‌های سیاسی به دنبال داشته است؟

مقدمه

تعریف تکفیر و ماهیت آن که اصالتا در ادیان دیگر مثل مسیحیت شکل گرفت می گذریم و به بازتابها و پیامدهای سیاسی این گفتمان می پردازیم بر اساس چارچوب و نظریه گفتمان ارنستو لاکلا و شنتال موف مبتنی بر برداشت گسترده از برجسته‌سازی و حاشیه رانی با تمرکز بر گفتمان اسلام‌ستیزی استکبار مفصل‌بندی و حول دال مرکزی«هراس از اسلام» شکل گرفت زیرا گفتمان‌های که در حال مبارزه با گفتمان حاکم‌اند، هویت خود را بر اساس غیریت¬سازی و حاشیه¬رانی با گفتمان حاکم شکل می‌دهند.

حاشیه رانی گفتمان تکفیر

همانطوری که گفته کلیه نهادهای که وابسته به یک گفتمان‌اند به‌واسطه‌ی «غیرها» هویت می‌یابند. این دوگانگی به‌صورت برجسته‌سازی و حاشیه¬رانی در کردار و رفتار نمایان می‌شود و در واقع «ما» برجسته شده و «آن‌ها» به حاشیه رانده می‌شود.

الف) تخریب و وارونه جلوه دادن جهاد

در ایدئولوژیک ساختن مفاهیم جهاد و جامعهی جاهلی، بدون شک ابن تیمیه، محمدبن عبدالوهاب، رشید رضا و سید قطب نقش کلیدی داشته‌اند. ابن تيميه مسلمانانى را كه در جهاد شركت نكنند كافر قلمداد كرد. ایمن الظواهری رهبر سازمان تروریستی و تکفیری القاعده دراین‌باره در مقام فتوا اعلام کرد: مسلمانان برای جهاد نباید منتظر اجازه گرفتن از کسی باشند، زیرا جهاد با آمریکایی‌ها، یهودیان و متحدانشان، یعنی منافقان مرتد، واجب عینی است.رسانه‌های غربی بعد 11سیپتامبر ايدئولوژى القاعده و گروه های ترویستی را «جهاديسم» می ناميدند.

ب) حاشیه رانی مقاومت اسلامی

با قاطعیت می‌توان گفت که یکی از مهم¬ترین بازتاب‌ها و پیامدهای پدیده تکفیر، تضعیف گفتمان مقاومت اسلامی است. گروه‌های تکفیری و تروریستی که با سلایق گوناگون طی دهه اخیر ظهور کردند و در برخی کشورها مانند عراق و سوریه فعال شدند، درواقع یک محور ضد گفتمان مقاومت اسلامی هستند.

ج) تضعیف امت واحده اسلامی

گفتمان تکفیر با ایجاد شقاق در بین امت واحده اسلامی و انحصار حقانیت بر خویش و فرض کردن بقیه مذاهب را به‌عنوان غیریت که این دال را از استکبار و امپریالیسم وام گرفته است، عملاً در پیکره امت واحده اسلامی شکاف ایجاد نمود. این در حالی است که مذاهب اسلامی در مسائل کلان امت اسلامی همیشه در طول تاریخ دارای وحدت رویه بودند یکی از این مسائل کلان قضیه فلسطین بود.

د) مقابله با بیداری اسلامی

ذ) بازگشت به استعمار کلاسیک

گونه‌های استعار:کلاسیک و کهن مستقیم، آن است که یک رژیم سیاسى و اقتصادى که على‏رغم خواست اهالى یک منطقه، بر آن‌ها مسلط شده و هدفش تأمین منافع خارجیان است.  بعد از استعمار کلاسیک استعمار نو و پسااستعماری آغاز شد و کشورهای زیادی به استقلال دست یافتند اما درواقع دوران پسااستعماری نیز نفوذ استعمارگران به شیوه‌های جدید و غیرمستقیم ادامه یافت .استعمار فرانو از مفاهیم جدید و درواقع، اشغال پایدار غیرمستقیم و بدون اعتراض مردمی با عبور از حاکمان سیاسی است. رفتار و کردار گروه‌های تکفیری بار دیگر پای استعمارگران را باز کرد و آنان به بهانه مبارزه با تروریسم وارد منطقه شدند.

برجسته‌سازی گفتمان تکفیر

الف) تروریسم پروری

هدف تروریسم پروری در خاورمیانه، تکوین انگیزه‌های اسلام¬ستیزانه نزد بازیگران رقیب و تلاش هدفمند آن‌ها برای تضعیف و خارج کردن گفتمان اسلام از معادلات قدرت در گسترۀ بین‌المللی و تضعیف گفتمان‌های مانند اسلام سیاسی به‌ویژه مقاومت در منطقه است.

ب) احیای خلافت اسلامی

همگام با بحران اندیشه سیاسی اهل سنت امروز بار دیگر مدعی جدید برای خلافت پیدا شد و گروه تروریستی تکفیری «داعش» آن‌طور که خود مدعی است، در مناطقی از عراق و سوریه اعلام خلافت اسلامی کرده و در میان بهت و ناباوری همگان، ابوبکر البغدادی را به‌عنوان خلیفه مسلمین برگزیده است.

ت) خاورمیانه بزرگ

اهمیت خاومیانه به دلايل جغرافيايى، اقتصادی و فرهنگی: مهم‏ترين آبراه¬هاى بين‏المللى مانند كانال سوئز، تنگه باب¬المندب و تنگه هرمز 56%كل ذخاير نفت و 31% كل ذخاير گاز جهان و تلاقى سه دين بزرگ الهی يعنى مسيحيت، يهوديت و اسلام و مقدس‏ترين اماكن آنان در اين منطقه واقع است. طرح خاورميانه بزرگ اول‌بار در مؤسسه «هريتيج» آمريكا تهيه و در سال 1383 در اجلاس هشت كشور صنعتى بزرگ جهان به تصويب رسيد.

ح) خشونت سازی

د) برجسته‌سازی هراس از اسلام

قصاص و اعدام حقوق بشر، حقوق زنان، حجاب، مردم‌سالاری و…

نتیجه

پدیده تکفیر از دل ادیان دیگر به‌ویژه مسیحیت وارد جهان اسلام شد. گفتمان تکفیر در جهان اسلام نیز بعد از طی مراحلی به‌صورت امروزی درآمد که پیامدهای زیادی داشته است. بر اساس نظریه گفتمان پیامدهای سیاسی گفتمان تکفیر به دو صورت حاشیه رانی و برجسته‌سازی نمود پیدا کرد و تلاش دارد ترور و حملات تروریستی را جایگزین واژه مقدس جهاد و همچنان درصدد تضعیف گفتمان مقاومت است و سعی می¬کند مقاومت را تروریسم معرفی کند. از طرفی دیگر می‌بینیم که رفتار و کردار گروه‌های تکفیری پای استعمارگران را به بهانه مبارزه با تروریسم مانند دوران استعمار کلاسیک به سرزمین‌های اسلامی باز کرد و به‌عنوان ﯾﮏ اﺑﺰار ﺳﯿﺎﺳﯽ، منافع استکبار را ﺣﻔﻆ و ﺗﺪاوم ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و تبدیل به جاده پاک‌کن حضور استکبار در جهان اسلام شده است. این گفتمان همسو با استکبار و با رفتار و کارکردهای خویش در خدمت تئوری هراس از اسلام قرارگرفته است. دانشمندان و صاحب‌نظران اسلامی باید این گفتمان را مورد بررسی قرار دهند و به‌صورت جدی با آن مقابله نمایند وهرچه زودتر جلوی آن و پیامدهای ناگوارش گرفته شود. و انشاءالله به زودی شاهد برافراشته شدن پرچم توحیدی اسلام و محو گفتمان تکفیر و حامیانش باشیم.

/پایان/