نام کتاب : تاریخ تحلیلی اندلس
نویسنده: دکتر محمد رضا شهیدی پاک
تاریخ تحلیلی اندلس، نوشته آقای دکتر محمد رضا شهیدی پاک توسط انتشارات المصطفی در تابستان 1389 به نشر رسیده است.کتاب 435 صفحه دارد و دارای سخن ناشر، فهرست ؛ مقدمه مولف، فهرست منابع، ضمایم و تصاویر می باشد. کتاب فاقد فصل بندی مشخص بوده و مطالب آن در 29 عنوان یا تیتر اصلی مطرح شده است. در پایان برخی فصول چکیده بحث و پرسش هایی مرتبط با آن آمده و منابعی برای مطالعه بیشترمعرفی گردیده است.
انگیزه نگارش کتاب تهیه متنی درسی برای دانشجویان کارشناسی ارشد تاریخ می باشد. ضمن آنکه نویسنده معتقد به استمرار تاریخنگاری پیرامون اندلس که بخشی از حافظه امت اسلامی است می باشد و سرگذشت اندلس را تجربه تاریخی ارزشمند برای آحاد امت اسلامی می داند.
فصل اول کتاب به بررسی واژه اندلس، محدوده جغرافیایی و شهرهای آن پرداخته است و در مورد هر شهری اطلاعاتی را در مورد موقعیت، اهمیت، جمعیت و آثار و اماکن آنها با توجه به اطلاعات جغرافی دانان مسلمان ارائه می دهد. در این بخش، شصت شهر و ناحیه معرفی گردیده است. در انتهای فصل نیز، نگاهی اجمالی به تاریخ اسپانیا پیش از فتح و انحطاط گوت ها شده است.
فصل دوم به ورود اعراب به اندلس و چگونگی فتح آن اختصاص یافته است.دوره والیان، نتایج فتح اندلس، چکیده و پرسش های درس از دیگر مطالب مطروحه در این فصل می باشد.فصل سوم به امویان و سیاست آنان در اندلس پرداخته است. چگونگی استقرار آنان در اندلس، داستان عبدالرحمن اموی از شام تا اندلس، چکیده بحث، نتایج دوره ی والیان، سوالات و ارائه منابع بیشتر مباحثی اند که در این فصل مطرح شده اند.
فصل چهارم تا نوزدهم به حکومت امویان اندلس و فراز و فرودهای آنان پرداخته است و حوادث دوره امویان اندلس را به ترتیب روی کار آمدن هریک از حاکمان اموی پیگیری کرده است. حوادث داخلی، شورش ها و روابط خارجی امویان اندلس، چگونگی اعلام خلافت و ضعف و فروپاشی حکومت امویان اندلس مطالبی اند که در این فصول آورده شده اند.
در فصل بیستم به فرهنگ و تمدن اسلامی در دوره امویان پرداخته شده است. سازمان دولت، تأسیسات دوره اموی، علوم و معارف نظیر طب، کشاورزی، ادبیات ، هنر، فقه ، فلسفه و تصوف ، چکیده بحث، نتایج دوره حکومت امویان، پرسش ها و ارائه منابعی بیشتر برای مطالعه از دیگر مباحث این فصل می باشد.
فصل های بیست و یک و بیست و دو به دوره ملوک الطوایفی می پردازد.به زعم نویسنده، عصر ملوک الطوایفی نقطه ای عطفی در تاریخ اندلس می باشد. دوره ای که اوضاع اندلس را به صورت جامعه ای متفرق متشکل از جناح های قدرتمند سیاسی درگیر در آورد که حاصل ان تشکیل 26 دولت و امیرنشین مستقل و رقیب بود که به آسانی علیه هم با دشمن مشترک خود، مسیحیان اسپانیا متحدمی شدند. دولت ها و امیر نشین های بنی هود، بنی جهور، بنو عباد، بنی افطس و بنوزین از جمله ی ای نیروهای ملوک الطوایفی اند که در این فصول به بررسی پذاشته شده است.
فصل بیست و سوم به حضور مرابطان در اندلس توجه کرده است. سقوط طلیطله و افتادن آن به دست مسیحیان، استمداد قدرت های ملوک الطوایف از مرابطان را به دنبال داشت. پاسخ مرابطان به آنان و حضور نظامی سیاسی آنان در اندلس و حوداث دوره مرابطان از مباحث مطروحه در این فصل می باشد.
ناکامی مرابطان و عملکرد آنان به مثابه یکی از قدرت های ملوک الطوایفی وضعیت اندلس را شبیه اوضاع پس از سقوط امویان کرده بود. از این رو، پس از ظهور دولت موحدان، امرای برخی شهرهای اندلس از آنان تقاضای کمک کرده و آنان به این درخواست پاسخ مثبت دادند. موحدین و استمرار وحدت سیاسی مغرب اندلس مباحث فصل بیست و چهارم را شکل می دهد.
پرداختن به علوم، فرهنگ و تمدن اسلامی در دوره مرابطین و موحدین بحث فصل بیست و پنجم می باشد. در عصر مرابطین و موحدین حوزه واحد فرهنگی شکل گرفت و بسیاری از علوم مانند علوم دینی، فلسفه، ادبیات ، تاریخ و جغرافیا به اوج خود رسید و دستاوردهای ماندگاری عرضه شد. ابن ماجه، ابن رشد، ابن طفیل و محی الدین عربی چهره های ماندگار این دوره از فرهنگ و تمدن اسلامی در اندلس هستند.
فصل بیست و ششم به آخرین دوره ی حکومت مسلمین در اندلس یعنی بنونصر در غرناطه پرداخته است. خاندان بنونصر تنها ملوک الطوایف دوره سوم بعد از سقوط موحدین بودند که موفق شدند دولت مستقلی در بخش جنوبی اندلس تاسیس کنند و تا دو قرن دیگر پرچم اسلام را در اندلس برافراشته نگه دارند. انحطاط دولت غرناطه، سقوط آن، چکیده بحث و نتایج حکومت غرناطه و پرسش های انتهایی دیگر مباحث این مطروحه در این فصل است.
فرهنگ و تمدن اسلامی در دوره بنوحمود و علل سقوط اندلس مباحث مطروحه فصل های بیست و هفت و بیست و هشت می باشد. نویسنده سیزده عامل نظیر فشار جمعیت، انحراف اعراب استبداد و فساد امویان، مقابله با تشیع، دخالت مسیحیان و یهودیان در حوادث داخلی مسلمانان، فساد مرابطان، جنگ داخلی، رکود تجارت و سقوط علمی مسلمانان و …جزء علل سقوط اندلس ذکر می کند. مراحل جنگ های صلیبی برای بازپس گیری اندلس، سقوط نهایی اندلس و حوادث پس از بازپس گیری دیگر مباحث این فصل هستند.
فصل بیست و نهم به تاریخ تشیع در اندلس پرداخته است. این فصل یکی از نکات برجسته و مثبت کتاب می باشد که در دیگرکتاب هایی که به اندلس پرداخته اند، مورد غفلت واقع شده است. سقوط خلافت در قرطبه باعث شکل گیری و ظهور نخستین دولت شیعی در اندلس می گردد. سرگذشت علی بن حمود و دیگر حاکمان این خاندان مباحث مطروحه این فصل می باشد. در انتها نیز فهرست منابع، ضمائم و تصاویر مربوطه به مباحث داخل کتاب آمده است.
