احوال و حکایات جالب توجه افغانستان و کابل و بخارا و خیوه و خوقند مناسبات و تحولات سه منطقه‌ی شمال هند، افغانستان کنونی و ماوراءالنهر را بررسی می‌کند. در این کتاب، مناسبات و تحولات سه منطقه‌ی شمال هند، افغانستان کنونی و ماوراءالنهر در کنار یکدیگر آمده اند. در حقیقت، تصویر تاریخی این مناطق در ذهن ما، تحت تأثیر مرزهای جدید آسیای مرکزی و شبه قاره قرار دارد و این موضوع، گاه چنان تأثیر نهاده است که ناخواسته در بررسی تاریخ مناطق شرقی و شمال شرقی ایران، پیوستگی تاریخ جامع این منطقه را فراموش کرده ایم.
از نوشته میرعبدالکریم بخاری و اطلاعات پراکنده آن درباره‌ی موقعیت اماکن، چنین برمی آید که برخلاف تصور رایج، شهرها و مناطق مذکور در گزارش او، از درجه ای آبادانی و اعتبار برخوردار بوده اند. اطلاعاتی که او ارائه می کند، غالباً به دیده های شخصی وی متکی است، زیرا وی گاه همراه برخی از هیئت های رسمی بوده و البته برخی اطلاعات هم حاصل شنیده های اوست.
نمونه های دیگر اشارات وی، تجارت یا حمل و نقل در مناطق کوهستانی تبت است که نشان می دهد با وجود دشواری ها و سختی ها، تبادلات منطقه ای در آن دوران جریان داشته است. او حتی برخی موضوعات قابل تأمل دیگر هم توجه داشته؛ مانند تعیین نرخ برابری پول های رایج میان خانات منطقه. نویسنده حتی از توصیف بناهای مشهور هم غافل نمانده و در پی آن کوشیده است تا با شرح مسیرهای ارتباطی و مسافات و فواصل، چگونگی اجاره مناطق و ایالات، به ویژه در افغانستان کنونی و حتی بخشی از شبه قاره، تابلویی در برابر دیدگان میزبان خود از اوضاع آن دوران منطقه قرار دهد.
دوره‌ی تاریخی که این مؤلف از آن سخن می دارد و سرزمینی که او وصف می کند، می تواند در تکمیل و تصحیح تصویر تاریخی مورخان ایرانی از آن عهد نیز بسیار مفید و سودمند باشد.
اساس متن حاضر چاپ دارالطباعه «بولاق» قاهره بوده است که در نیمه‌ی شعبان سال 1290 ق، یعنی 68 سال پس از آغاز سفر هیئت ایلچی بخارا، انتشار یافت. این کتاب در عهد خدیوی اسماعیل پاشا در قاهره و به تصحیح محمد نجیب مفتی زاده‌ی انطاکی و ظاهراً با توصیه‌ی مدیر مدرسه زبان های شرقی پاریس منتشر شد.
احوال و حکایات جالب توجه افغانستان و کابل و بخارا و خیوه و خوقند نوشته‌ی میرعبدالکریم بخارایی به سعی و اهتمام سید علی موجانی با همکاری فخرالسادات حیدری و علی ارغون چنار در سال 1392 از سوی کتابخانه‌ی بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) در 171 صفحه منتشر شده است.
این کتاب با شماره ثبت ۵۱۸۴۴۱ در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی موجود است.
/پایان/
