یکی از حلقه‌های آموزش در ایران مکتب‌خانه است. متون مکتبخانهای خود گونه‌ای خاص از ادبیات است که ادبیات مکتب‌خانه نامیده می‌شود. کتاب ادبیات مکتبخانهای ایران شامل هفتاد متن درسی و داستانی چاپ سنگی مکتب‌خانه‌ها در عصر قاجار است که جز معدودی، تا امروز تجدید چاپ نشده‌اند.
این هفتاد متن در دو گروه نظم و نثر تقسیم‌بندی شده است که هر گروه شامل مجموعه‌ای با محتوای تعلیمی، دینی، طنز، اخلاقی، سرگرمی است. این متون بخش مهمی از ادبیات عامه را در بر می‌گیرد. مطالعۀ این دسته از آثار به‌خوبی ما را با ویژگی‌های افسانه‌ها و قصّه‌های عامه آشنا می‌کند. این متون همچنین بخش اعظمی از آثار ادبی عصر قاجار را تشکیل می‌دهد.
بی شناخت متون این کتاب، نگاشتن تاریخ ادبیات ایران در عصر قاجار کاری عبث است. مطالعه در عناصر زبانی، بیانی و ادبی این هفتاد اثر نشان می‌دهد چه عناصری زمینه‌های نهضت ساده‌نویسی را به وجود آورد و جریان رمان‌نویسی امروز ایران مدیون کدام‌یک از آثار داستانی این دوران است. از سویی، در دسترس قرار دادن متون درسی مکتب‌خانه برای مکتب‌رفته‌ها، یادآور خاطرات آنان و برای مکتب‌نرفته‌ها مجموعه‌ای شیرین و خواندنی است. از سویی، چاپ یکجای هفتاد اثر مربوط به دورۀ چاپ سنگی در یک اثر، کمکی بزرگ به مطالعۀ تاریخ نشر ایران است.
کتاب از بُعد آموزشی، سیر تطور آموزش در ایران را ثبت می‌کند. بررسی متون کتاب از جهت محتوایی نیز مبیّن آن است که مهم‌ترین خواندنی‌های مردم چه بوده و این مواد چگونه بر ذهن و زبان و تفکر و رفتار مکتب‌رفته‌ها تأثیر گذاشته است.
از امتیازات کتاب مقابله، تصحیح، بازخوانی و ویرایش نسخه‌ها، اشاره به سبک ادبی، پدیدآورنده، مأخذ هر متن، یافتن روایت‌های مشابه، نسخه‌شناسی، اشاره به تاریخ آموزش‌های مکتبخانهای در ایران، شیوه‌های تدریس و انواع متون مکتبی، آداب مکتب و مکتب‌داری و بازتاب آن در ادب فارسی و نمایه‌های چندگانه است.
بخشی از داستان‌هایی که در این کتاب می‌خوانیم: توبۀ نصوح، حسنین، حیدربیک قزلباش، خاله سوسکه، رستم‌نامه، شیخ ابوالپشم، عاق والدین، گرگ و روباه، موسی و سنگ‌تراش، موش و گربه، نان و حلوا، نان و سرکه، نصایح‌الاطفال یا شنگول، بهرام و گل‌اندام، جبرئیل جولا (نساج و نجار)، چهار درویش، چهل طوطی، خاور و باختر، خروس و روباه، خسرو دیوزاد، دزد و قاضی، دله و مختار، سبز پری و زرد پری، شاهزاده هرمز، عباس دوس، حسین کرد شبستری، کلثوم‌ننه، ملک جمشید و طلسم آصف، نجمای شیرازی، نوش‌آفرین‌نامه.
کتاب ادبیات مکتبخانهای ایران، نوشتۀ دکتر حسن ذوالفقاری، مدیر گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان، و دکتر محبوبه حیدری، در سه مجلد از سوی انتشارات رشدآوران منتشر شده است.
