کتاب «تاریخ تشکیلات اسلامی» که از جمله عناوین درسی تاریخ و تمدن اسلامی به شمار می‌رود توسط محمدرضا شهیدی پاک عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز، برای مقطع کارشناسی ارشد تدوین شده است.
دکتر شهیدی پاک کتاب «تاریخ تشکیلات اسلامی» را با هدف تدوین مطالب درسی و ارائه پژوهش‌های خود در موضوع تاریخ تشکیلات اسلامی نگاشته است و در این نگارش از دویست مصدر و منبع معتبر و اصلی معاصر دولت های اسلامی استفاده شده است.
کتاب «تاریخ تشکیلات اسلامی» در موضوعات اسلام حکومت و سیاست، تاریخ، تاریخ اسلام، تاریخ اقتصاد اسلامی و تاریخ نهادهای اداری جوامع اسلامی و تاریخ سیاسی مسلمانان و تاریخ نهادها در قرون وسطی، قابل رده‌بندی است. کتاب حاضر در چاپ نخست با شمارگان 500 نسخه در 382 صفحه در مرداد ماه جاری به همت مرکز بین‌المللی نشر و ترجمه المصطفی منتشر شده است.
* معرفی اجمالی کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی
از جمله مظاهر تمدن اسلامی، مناصب، سازمان‌ها و مقام‌های سیاسی، اداری، مالی، قضایی، نظامی و دینی است که به وسیله دولت‌های اسلامی ـ از زمان دولت رسول‌خدا(ص) تا پایان خلافت عثمانی ـ تأسیس شده و در اداره امور جوامع اسلامی به کار گرفته شده است؛ به‌طوری که می‌توان گفت شخصیت امت اسلامی، در تشکیلات اسلامی ظاهر شده است. حجم تجربه و میراث مسلمانان در عرصه تشکیلات به اندازه‌ای است که در طبقه‌بندی میراث مسلمانان در عرصه‌های مختلف تمدن اسلامی بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده است؛ «تجارب الدول الاسلامیة» در عرصه اداره امور، عنوانی است که می‌توان بر این تجربه‌ها نهاد. تاریخ تشکیلات، بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهم‌ترین نشانه تغییرات اجتماعی و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت‌هاست.
ظهور اسلام، علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان، باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمان‌ها دولتی در عرصه جهانی است. دیوان‌سالاری و دولت در سرزمین‌های اسلامی، دارای اصالت بومی و با بنیان دینی اسلامی است. توصیه به تنظیم دولتی امور و اهمیت دولت مرکزی، با تأسیس نخستین دولت‌شهر در جزیرةالعرب آغاز شد که در پی آن، تا قرن نهم میلادی حدود 1500 شهر با ویژگی‌ها و براساس الگوی آن شهر دولتی که مرکز اولین دولت اسلامی بود، به‌وجود آمد. شکل کلاسیک دیوان‌سالاری اسلامی بیش از هزار سال در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی تجربه شد.
این تجربه موفق که مبتنی بر نهاد خلافت و امامت و سلطنت و در یک مورد بر اساس جمهوری بود، میراثی از تجارب دیوان‌سالاری در قرون وسطا در جهان است که موجب شگفتی برخی محققان اروپایی از جمله «فرانسیس بیکن انگلیسی» بوده است.تأسیس دولت های مستقل و نیمه‌مستقل با شاخه‌ها و زیرمجموعه‌های گوناگون، به وسیله مسلمانان در دوره اسلامی در جزیرةالعرب، ایران، شبه‌قاره هند، آناتولی، ماوراءالنهر، غرب اسلامی، از دولت پیامبر خدا| (1 ـ 11ه) تا آخرین دوره کلاسیک خلافت اسلامی به وسیله ترک‌های عثمانی(680ه ـ 1342ه) تولید حجم عظیمی از معارف اداری را در پی داشته است.
در منابع متأخر اسلامی، از دولت با عنوان مخزن و از «علم دولت» یاد شده است.
این دانش‌ها که بیانگر توانایی مسلمانان در اداره تحولات اقتصادی، نظامی، سیاسی، اجتماعی و دینی است، به‌صورت دیوان‌ها، سازمان‌ها، ادارات و نهادها و مناصب و مشاغل و حِرَفی است که آنها را اصطلاحاً «تشکیلات اسلامی» نامیده‌اند که با عنوان «النظم الاسلامیة والتراتیب الاداریة» نیز از آنها یاد شده است.
در رأس میراث اداری مسلمانان، فرمان اداری رئیس نخستین دولت‌های اسلامی است که به والی خود مالک اشتر نوشت. این فرمان معجزه‌آسای رئوس اساسی ادارات که در همه جوامع کاربرد دارد را به گونه‌ای آورده است که رعایت آن، مستلزم تأمین سعادت، عدالت، احساس مسئولیت و تکلیف برای حاکم و کارگزاران او در اداره جوامع می‌شود. این امور چهارگانه غایت سیاسی و اخلاقی همه دولت‌ها از زمان ارسطو تاکنون بوده است.
پس از فروپاشی خلافت عثمانی دستاوردهای اداری غربی که براساس نظام جمهوری به‌وجود آمده بود، به شکل واقعی مجال ظهور در کشورهای اسلامی که دارای نظام سلطنتی بودند، به‌دست نیاورد؛ در حالی که بسیاری از دولت‌ها در عرصه بین‌المللی، تشکیلات جدید اداره کشور را با قدرت جمهوری که از دستاوردهای انقلاب کبیر فرانسه بود، آزموده بودند.
منبع: اراده ملی.
