دانشنامه امام حسين (ع)

(معرفي کتاب دانشنامه امام حسين بر پايه قرآن، حديث و تاريخ تاليف محمد محمدي ري شهري)
دانشنامه امام حسين(ع); محمد محمدى رى شهرى, با همکارى سيد محمود طباطبايى نژاد و سيد روح الله سيدطبايى و ديگر محققان مؤسسه علمى فرهنگى دارالحديث; ترجمه عبدالهادى مسعودى; چاپ اول, 14 ج, قم: دارالحديث, 1388 ش, 6612 صفحه.

با گذر زمان و فراوان شدن مکتوبات در حوزه هاى گوناگون, نياز به نگارش کتاب هاى مرجع و دقيق, بيشتر نمايان مى گردد. کتاب هاى مرجع اگر با دقت لازم به نگارش درآيند و پژوهشگران از وجود آنها آگاه گردند و در دسترس باشند, بخش عمده اى از مکتوبات را تحت تأثير قرار مى دهند و به آنها جهت درست خواهند داد.
بررسى جامع و همه جانبه زندگى پيامبر(ص) و اهل بيت(عليهم السلام), از آن رو که به فهم درست گفتار, رفتار و موضعگيرى آنان در شرايط گوناگون مى انجامد, ضرورى است; زيرا نگاه تجزيه اى و تک بعدى, از آفتِ بدفهمى مصون نيست. در نگاه جامع مى توان رشته پيوند حلقه هاى به ظاهر گسسته را پيدا کرد; چنان که با همين نگاه مى توان تعارض ظاهرى برخى سخنان و رفتارها را برطرف ساخت.
اين جامع نگرى, تنها با پژوهش هاى علمى و روشمند درباره هر يک از اين پيشوايان, تحقّق مى يابد که لازمه آن, حضور محقّقان با تخصّص هاى گوناگون در مراحل مختلف پژوهش است. به انجام رساندن چنين پژوهش هايى, ساليان دراز است که دغدغه آيت الله رى شهرى و همکارانش در پژوهشکده علوم و معارف حديث بوده است.
دانشنامه امير المؤمنين(ع) که در سال 1379 منتشر شد, نخستين اثر از اين مجموعه بود که پس از مدّت ها تلاش علمى, به ثمر نشست و در جامعه علمى داخل و خارج کشور, بازتاب هاى بسيار مثبت داشت.
و اينک شاهد به بار نشستن دومين تلاش در اين زمينه هستيم: دانشنامه امام حسين(ع).
گفتنى است در معرفى اين اثر گرانسنگ که شناسايى و بازنمايى آن ضرورتى اجتناب ناپذير است, از مقدمه کتاب نيز بهره برده ايم.
مى توان تاريخ زندگانى نورانى حضرت اباعبداللّه(ع) را به پنج دوره تقسيم کرد:
ـ دوره اوّل, مقارن با حيات پيامبر(ص) (4 ـ 11ق);
ـ دوره دوم, از رحلت پيامبر(ص) تا پايان خلافت عثمان (11 ـ 35ق);
ـ دوره سوم, مقارن با خلافت امام على(ع) (35 ـ 40ق);
ـ دوره چهارم, از شهادت امام على(ع) تا هنگام مرگ معاويه و به قدرت رسيدن يزيد (40 ـ 60 ق);
ـ دوره پنجم, دوران قيام بر ضدّ حکومت يزيد (60 ـ 61ق).
هر يک از دوران هاى تاريخ زندگى امام حسين(ع), ويژگى هاى قابل تأمّل و آموزنده اى دارد: يکى از مهم ترين ويژگى هاى دوره نخست, پرورش يافتن در دامان پيامبر(ص) و برخوردارى از تأثيرهاى عاطفى و معنوى پيامبر خداست.
در دوره دوم, انزواى سياسى امام(ع) و روابطشان با خُلفا و نقش ايشان در حوادث مهم ّ دوران جوانى شان (مانند فتوحات اِفريقيّه و طبرستان و پيشگيرى از قتل عثمان), ويژگى هايى هستند که بايد مورد بررسى قرار گيرند.
ويژگى دوره سوم, حضور ايشان در جنگ هاى جمل, صفّين و نهروان و نيز حضور فعّال در کنار پدر است.
ويژگى دوره چهارم, همراهى امام حسين(ع) با تصميم گيرى هاى امام حسن(ع) در برخورد با معاويه و احترام گذاشتن کامل ايشان به برادر است; به علاوه, اعتراض ها و موضع گيرى هايى در برابر حکومت معاويه از ايشان به چشم مى خورد که زمينه ساز حادثه عاشورا شمرده مى شوند.
و سرانجام به دوره پنجم زندگى امام(ع) مى رسيم که هرچند از نظر زمانى, نسبت به ديگر دوره ها, کوتاه تر است, امّا مهم ترين, حسّاس ترين و افتخارآميزترين فصل تاريخ زندگانى امام حسين(ع) است.
نهضت حسينى, اواخر ماه رجب سال 60 هجرى, با حرکت امام حسين(ع) از مدينه به طرف مکّه, آغاز شد و با بازگشت اهل بيت ايشان به مدينه, پايان گرفت.
اين دوره کوتاه ـ که کمتر از يک سال به طول انجاميد ـ از نظر کمّيت, بسيار کوتاه و زودگذر بود; امّا از نظر کيفيت و آثارى که بر آن مترتّب شد, بسيار مهم, جاويد و فراموش ناشدنى است. آنچه در اين دوره کوتاه اتّفاق افتاد, نه تنها در تاريخ اسلام, بلکه در تاريخِ بشر, بى نظير است.
ضرورت بازنگرى تاريخ عاشورا
ظرفيت گسترده فرهنگى واقعه عاشورا و جايگاه ويژه آن در جهان اسلام, به ويژه نزد پيروان اهل بيت(عليهم السلام), ايجاب مى کرده است موضوع نهضت حسينى, توسط توانمندترين دانشمندان و کارشناسان, مورد تحقيق و تدقيق قرار گيرد و ابعاد متنوّع و آموزنده اين حماسه سرشار از هدايت, عزّت و سعادت را تبيين و تفسير نمايند.
امّا با کمال تأسّف, بايد گفت عدم توجّه لازم از جانب حوزه هاى علميه و شخصيت هاى بزرگ علمى شيعه به اين مسئله بسيار مهم, از يک سو, و گِرِه خوردن مراسم عزادارى سيّدالشهدا(ع) با معيشت شُمارى از مردم, از سوى ديگر, سبب شده است در بسيارى از مجالس عزادارى امام حسين(ع), تحريک عواطف مردم, جايگزين تبيين اهداف بلند نهضت حسينى گردد و بدين سان, نه تنها بازار گزارش هاى ضعيف و بى ريشه عاطفى, رونق يابد, بلکه با اين استدلال ماکياولى که (هدف, وسيله را توجيه مى کند), راه براى جعل و دروغ در مرثيه سرايى, هموار شود.
البته بايد مطالبى را هم که به عنوان (زبانِ حال) از سوى روضه خوانان و مرثيه سرايان, مطرح شده است و به تدريج, به (زبانِ قال) تبديل شده و مى شود, به فهرست گزارش هاى ضعيف, افزود !
بارى! پاسخگو نبودن حوزه هاى علميه و کارشناسان خبره به نيازهاى جدّى جامعه در زمينه تاريخ صحيح و اهداف بلند نهضت حسينى, سبب شده است شمار کتاب هايى که خصوصاً در عصر حاضر درباره امام حسين(ع) تأليف شده اند, به صدها و بلکه هزاران جلد برسد; امّا کتاب هاى مستند و قابل اعتماد در جهت تبيين صحيح تاريخ نهضت حسينى و اهداف و آرمان هاى آن, بسيار اندک باشند; از اين رو, بازنگرى و بازنگارى تخصّصى تاريخ عاشورا و پاکسازى آن از مطالب بى اساس و موهن, بسيار ضرورى مى نمايد و اين, بزرگ ترين خدمتى است که مراکز علمى و پژوهشى مى توانند به ساحت مقدّس اباعبداللّه الحسين(ع) و مکتب اهل بيت(عليهم السلام) داشته باشند.
دانشنامه امام حسين(ع), گامى است در اين راه, که پس از سال ها تحقيق و تلاش, با همکارى شمارى از پژوهشگران مؤسسه علمى فرهنگى دارالحديث به بهره بردارى رسيده است.
دانشنامه امام حسين(ع) که حاصل تلاش ده ساله جمعى از پژوهشگران است, با محور قرار دادن امام حسين(ع) و جستجو در بيش از پانصد مصدر تاريخى, حديثى, فقهى, تفسيرى, کلامى و… آنچه را درباره زندگانى فردى و اجتماعى, سخنان و آرا و نظريات ديگران درباره امام(ع) يافت مى شده است, در حدّ توان و امکان, گرد آورده است و پس از تجزيه و تحليل و ساماندهى منطقى مباحث, اينک در اختيار پژوهشگران قرار گرفته است.
آنچه پرداختن به اين دانشنامه را با وجود آثار فراوان ديگر در اين باره ضرورى مى سازد, عبارت است از:
1. جايگاه امام حسين(ع) و حادثه عاشورا در فرهنگ شيعه;
2. ظرفيت گسترده حادثه عاشورا و امام حسين(ع) براى بهره برى در مسير کمال انسانى;
3. گسترش خرافات و سوء استفاده ها از حادثه عاشورا;
4. مغفول ماندن بخش هاى ديگر زندگانى امام حسين(ع) و غلبه نگاه تجزيه اى به زندگانى امام(ع);
5. عدم استفاده از منابع اصيل و کهن در بيشتر آثار و تأليفات منتشر شده;
6. عدم بررسى زندگانى امام(ع) از زاويه هاى تاريخى, حديثى, تفسيرى, کلامى, فقهى و… .
اينها و برخى ديگر از اسباب و علل, زمينه ساز پرداختن به اين پژوهش شد و اينک مى توان ادّعا کرد با جستجوى گسترده در تمامى مصادر مربوط, اعم از منابع کهن و جديد و نيز منظور داشتن ابعاد قرآنى, حديثى, کلامى, فقهى, تاريخى و اجتماعى مسئله, و نگاه تحليلى ـ انتقادى به اطّلاعات و آگاهى هاى موجود, مجموعه اى نسبتاً جامع درباره امام حسين(ع) سامان يافته است. گفتنى است با وجود همه اين کوشش ها, نمى توان کتاب را بدون برخى کاستى ها دانست; از اين رو در درآمد کتاب از همه پژوهشگران, درخواست شده با نقد و نظر خود, در هرچه کامل تر شدن اين اثر, يارى رسانند.

دانشنامه امام حسين(ع) در يک نگاه
اين دانشنامه, از پانزده بخش و 138 فصل, تشکيل شده است. گزارش اجمالى بخش ها و فصل هاى دانشنامه, از اين قرار است:

بخش يکم: زندگى خانوادگى سيّدالشهدا(ع)
در بخش نخست اين دانشنامه, چگونگى تولّد, نامگذارى, ويژگى هاى ظاهرى, چگونگى پرورش, ازدواج و شمارِ فرزندان امام حسين(ع), در شش فصل, مورد بررسى قرار گرفته است.
در فصل يکم از اين بخش, مدّت باردارى فاطمه(س) به حسين(ع) و تاريخ ولادت امام حسين(ع) و حوادث مربوط به آن, ارائه شده و شمارى از مسائل مربوط به اين موضوع, مانند حضور اسماء بنت عُمَيس به هنگام ولادت امام(ع) و رؤياى اُم ّ فضل, نقد گرديده است.
فصل دوم, درباره نامگذارى امام حسين(ع) است. در اين فصل آمده است نامگذارى امام(ع) و برادرش امام حسن(ع), از طريق وحى به پيامبر خدا(ص) صورت گرفته و پس از اشاره به نام ها, کنيه و لقب هاى ايشان, ضمن تحليلى, برخى از گزارش ها در مورد اينکه امام على(ع) در ابتدا نام (جعفر) ويا (حَرب) را براى ايشان انتخاب کرده بود, نقد و رد شده است.
در فصل سوم, ويژگى هاى چهره, اندام و هيئت ظاهرى امام حسين(ع) بيان شده است و شباهت هاى ايشان به جدّش پيامبر خدا(ص), مادرش فاطمه(س) و موساى پيامبر(ع) و نيز چگونگى رنگ کردن مو, لباس پوشيدن, عمامه گذاشتن و نقش انگشتر ايشان, گزارش شده است.
فصل چهارم, در باره چگونگى پرورش ايشان در خاندان پيامبر(ص) است. اظهار محبّت پيامبر خدا به او, بازى کردن پيامبر(ص) با او و بازى کردن او با پيامبر(ص), کُشتى گرفتن با برادرش حسن(ع) در حضور پيامبر(ص), بازى کردن او با ديگر بچّه ها و نماز خواندن او با پيامبر(ص), مى توانند آموزه هاى ارزشمندى براى تربيت فرزندان شايسته باشند که در اين فصل, گزارش شده اند; همچنين روايات مختلفى که دلالت بر تغذيه امام حسين(ع) از انگشتان پيامبر(ص) دارند, مورد تبيين و تحليل قرار گرفته اند.
فصل پنجم, شرحى اجمالى درباره همسران امام حسين(ع) و تحقيقى در زمينه انتساب مادر امام زين العابدين(ع) به يزدگرد (شاه ايران) دارد و در آن, به ضعف برخى گزارش ها که همسرانى را به امام(ع) نسبت داده اند, اشاره شده است.
فصل ششم, شمارِ فرزندان امام حسين(ع) و شرح حال اجمالى آنان است و در پايان آن, تحقيقى مفصل درباره انتساب رُقَيّه به امام حسين(ع) آمده است.

بخش دوم: فضيلت ها و ويژگى هاى امام حسين(ع)
در اين بخش, ابتدا به ملاک انتخاب گزارش هاى مربوط به فضايل امام حسين(ع) و مهم ترين کمالات مشترک ميان امامان(عليهم السلام) و بارزترين ويژگى هاى سيّدالشهدا اشاره شده است; سپس به تفصيل, فضايل مشترک ميان ايشان و ساير اهل بيت(عليهم السلام), فضايل مشترک ميان ايشان و برادرش امام حسن(ع), فضايل ويژه امام حسين(ع), مکارم اخلاقى ايشان, ويژگى هاى ايشان در عبادت و شمارى از کرامات ايشان, در شش فصل, ارائه شده است:
فصل يکم, درباره فضايلى است که ميان امام حسين(ع) و ساير اهل بيت(عليهم السلام), مشترک است; مانند طهارت از انواع پليدى هاى ظاهرى و باطنى, گستردگى دانش, مرجعيت علمى, وجوب مودّت, وجوب اطاعت و تمسّک, همراهى با پيامبر خدا(ص) در مباهله با نصاراى نجران, همتايى امام(ع) با پيامبر(ص) در وجوب تسليم بودن در برابر ايشان و حرمتِ ستيز و مخالفت با ايشان, و نزول سوره انسان (دهر) درباره آنان و نيز ساير فضايلى که درباره اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده است.
فصل دوم, درباره فضايلى است که امام حسين(ع) با برادرش امام حسن(ع) در آنها مشترک اند, مانند: فرزند پيامبر خدا بودن, تصريح پيامبر(ص) به امامت آنان, جايگاه رفيع خانوادگى و برترى آنان بر ساير جوانان امّت و اهل بهشت, اهمّيت دوستى با آنان و خطر دشمنى با آنان.
فصل سوم, شامل فضايلى است که تنها درباره امام حسين(ع) گزارش شده اند, مانند زيور آسمان و زمين بودن, محبوب ترينِ مردم بودن در نزد اهل آسمان, دعاى پيامبر(ص) براى علاقه مندان به حسين(ع) و بوسه زدن پيامبر(ص) بر پيشانى و لب هاى وى.
فصل چهارم, به فضايل اخلاقى امام حسين(ع) اختصاص دارد; مانند: عزّت نفس, حُسن خلق, شجاعت, ادب, تواضع و سخاوت; همچنين داستان هاى مختلفى از سخاوت ايشان, در اين فصل آمده است.
در فصل پنجم, علاقه امام حسين(ع) به عبادت, کثرت نماز و روزه ايشان, رفتن ايشان به حج با پاى پياده, شب زنده دارى و انواع نيکى هاى امام(ع) گزارش شده است.
در فصل ششم, شمارى از کرامات امام حسين(ع) آمده است; مانند اجابت دعاها, سخن گفتن کودک به فرمان ايشان و شفا يافتن بيمار به برکت ايشان.
گفتنى است آنچه درباره جايگاه خانوادگى و فضايل و ويژگى هاى امام حسين(ع) بدان اشارت رفت, حاکى از کمالاتى است که زمينه ساز امامت و رهبرى ايشان اند; بنابراين بخش اوّل و دوم اين دانشنامه, مقدّمه بخش هاى بعدى آن, محسوب مى گردد.

بخش سوم: دلايل امامت امام حسين(ع) و فرزندانش
در اين بخش, ابتدا نکاتى درباره اينکه امامت از مناصب الهى و در ادامه منصب نبوّت است, ارائه شده و سپس, رهنمودهاى خداوند متعال, رواياتى از پيامبر خدا(ص) و رواياتى از ساير امامان(عليهم السلام) درباره امامت امام حسين(ع) و استمرار امامت در نسل ايشان و نيز رواياتى در مورد وصيّت هاى ايشان, در چهار فصل, گزارش شده است. گفتنى است احاديث اين بخش, به دليل آنکه اعتقادى شمرده مى شوند, از نظر سند, مورد ارزيابى قرار گرفته اند و احاديثى که از اعتبار لازم برخوردار نبوده اند, به عنوان مؤيِّد, در کنار احاديث معتبر آمده اند.
در فصل يکم اين بخش, بر پايه روايات معتبر, اثبات شده که موضوع رهبرى پس از پيامبر خدا(ص), از جانب خداوند, مشخّص شده و خداوند متعال, اهل بيت ايشان را به عنوان امامان امّت, برگزيده و رهبرى را در نسل امام حسين(ع) قرار داده است.
در فصل دوم, تعبيرهاى گوناگون پيامبر خدا(ص) درباره امامت سيّدالشهدا و استمرار امامت در نسل ايشان, دسته بندى شده است; بدين سان که: اوصياى پيامبر(ص) و پيشوايان دين, از فرزندان امام حسين(ع) هستند و امامت در نسل اوست. امام حسين(ع), پدر نُه امام است و آنان, خلفاى خدا در زمين اند و از ملکه عصمت برخوردارند. آنان, رُکن دين خدا هستند و هرگز از قرآن, جدا نخواهند شد.
بر پايه گزارش هاى فصل سوم, امام على(ع), فاطمه زهرا(س) و ساير اهل بيت(عليهم السلام) تا امام هادى(ع), با صراحت, امامت سيّدالشهدا را تبيين کرده اند.
در فصل چهارم, دو وصيت نامه مکتوب امام حسين(ع), آمده که يکى را هنگام حرکت از مدينه, به اُم ّ سَلَمه سپرد و ديگرى را در کربلا, به دختر بزرگش فاطمه داد; همچنين به وصى قرار دادن خواهرش زينب(س) اشاره شده است و ضمن تحليلى, موضوع وصيّت هاى مختلف ايشان, تبيين شده است.

بخش چهارم: امام حسين(ع) پس از پيامبر(ص) تا شهادت پدر
در آغاز اين بخش, تحليلى از زندگى امام حسين(ع) در اين دوران, يعنى از هفت سالگى تا 36 سالگى ايشان, ارائه شده است; سپس به نکات قابل توجّهى از زندگى ايشان در اين مقطع از تاريخ اسلام, در ضمن چهار فصل, اشاره شده است:
فصل يکم, به زندگى امام حسين(ع) از هفت سالگى تا نُه سالگى, مقارن ايّام خلافت ابوبکر (11 ـ 13 ق) مى پردازد. تحقيقاً اين دوران, تلخ ترين ايّام زندگى امام(ع) بوده است. وفات جدّش پيامبر خدا(ص), شهادت مادرش فاطمه(ع) و مظلوم واقع شدن پدرش على(ع), در اين دوران اتّفاق افتاد. همراهى با پدر در دفاع از حقّش و انتقاد به ابوبکر با زبان کودکانه, از حوادث اين دوران از زندگى ايشان است.
فصل دوم, به زندگى امام(ع) از نُه سالگى تا نوزده سالگى, مقارن با خلافت عمر (13 ـ 24 ق) اختصاص دارد. در اين دوران, خليفه دوم, براى ايشان احترام ويژه اى قائل بود. حادثه قابل توجّهى در اين مقطع از تاريخ زندگى ايشان, گزارش نشده است.
فصل سوم, ويژه زندگى امام(ع) از بيست سالگى تا 31 سالگى, مقارن با خلافت عثمان (24 ـ 35 ق) است. برخورد تند امام(ع) با ابوسفيان در آغاز خلافت عثمان, بيمارى ايشان در راه مکّه, تبعيد شدن ابوذر به رَبَذه و کُشته شدن عثمان, حوادثى در اين مقطع از تاريخ زندگى امامند. مسئله شرکت امام(ع) در جنگ هاى اِفريقيّه (تونس) و طبرستان و در ماجراى دفاع از عثمان ـ که مربوط به اين دوره است ـ نيز مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
فصل چهارم, به زندگى امام حسين(ع) از 31 سالگى تا 36 سالگى, مقارن با خلافت پدرش امام على(ع) (35 ـ 40 ق) مربوط است. در اين فصل, حضور فعّال امام حسين(ع) در صحنه هاى سياسى و نظامى, به ويژه در جنگ هاى جمل, صِفّين و نهروان, و عنايت ويژه امام على(ع) به او و برادرش امام حسن(ع), به تفصيل, گزارش شده است.

بخش پنجم: امام حسين(ع) پس از شهادت پدر تا قيام عاشورا
در تبيين اين مقطع از تاريخ زندگى امام حسين(ع) (40 ـ 61 ق) که بخشى از آن, مقارن با امامت برادرش امام حسن(ع) بود, 1 سه موضوع مهم, يعنى: رفتارشناسى امام(ع) در دوران امامت برادر, موضع گيرى هاى ايشان در برابر حکومت معاويه2 و نيز ولايت عهدى يزيد, در سه فصل, گزارش مى گردد:
فصل يکم درباره پيروى کامل امام حسين(ع) از امامِ زمان خود و احترام ويژه او نسبت به امام حسن(ع) به ويژه در مورد صلح و بيعت با معاويه و وصيّت امام حسن(ع) به ايشان است.
فصل دوم درباره سياست امام(ع) در برخورد با معاويه و سياست معاويه در برخورد با امام(ع), زمينه سازى امام(ع) براى قيام بر ضدّ حکومت بنى اميّه پس از مرگ معاويه و احساس خطر معاويه از ناحيه امام حسين(ع) است.
فصل سوم, درباره تلاش هاى معاويه براى ولايت عهدى فرزندش يزيد, به قتل رساندن سران مخالفان اين اقدام و از جمله امام حسن(ع) و سعد بن ابى وقّاص, بيعت گرفتن معاويه براى يزيد, مخالفت جدّى امام حسين(ع) با اين بيعت و سفارش هاى معاويه به هنگام مرگ به يزيد در مورد چگونگى برخورد با امام حسين(ع) است.

بخش ششم: خبر دادنِ پيشاپيش, از شهادت امام حسين(ع)
در آغاز اين بخش, پس از اشاره به قطعيّت صدور روايات پيشگويى شهادت امام حسين(ع), توضيح داده شده که مقدَّر بودن شهادت ايشان و پيشگويى آن, منافاتى با اراده و اختيار انسان ندارد; سپس پيشگويى هايى, در چهار فصل, گزارش شده اند:
در فصل يکم, خبر دادنِ خداوند متعال از به شهادت رسيدنِ امام حسين(ع) و از اينکه: امام حسين(ع) سَرور همه شهيدان گذشته و آينده جهان است, فرزندان و همراهانش شهيد مى شوند, و شهادت, سرنوشت اوست.
پيشگويى هاى پيامبر خدا(ص) درباره شهادت امام حسين(ع) پيش از ولادت وى و در مقاطع مختلف کودکى اش, بسيار قابل تأمّل است. در اين پيشگويى ها ـ که در فصل دومِ بخش ششم آمده ـ حتّى تاريخ شهادت, مکان شهادت, نام و مشخّصات قاتل, کيفيت قتل, مزار و زائران امام(ع) نيز مشخّص شده است.
بديهى است ساير پيشگويى هايى که در اين بخش بدان ها اشاره شده است, ريشه در پيشگويى پيامبر(ص) و الهام الهى دارند.
پس از پيامبر(ص), امام على(ع) بيش از هر کس ديگر درباره شهادت امام حسين(ع), سخن گفته است. گفتنى است امام على(ع) در ايّام خلافتش, حدّاقل سه بار از سرزمين کربلا عبور کرده است3 و بسيارى از پيشگويى هاى ايشان, در همين سرزمين انجام گرفته است. اين پيشگويى ها, بسيار خواندنى و عبرت آموزند. در پيشگويى هاى امام على(ع) که در فصل دوم آمده اند, مشخّصات شرکت کنندگان در قتل سيّدالشهدا, نام پرچمدار سپاه آنان و شمارى از شخصيت هاى معروفى که در آن حضور دارند, نام قاتلان امام(ع), نام برخى از کسانى که امام(ع) را يارى نمى کنند و بسيارى از مسائل ديگر, گزارش شده است.
در فصل چهارم از بخش ششم, به ساير پيشگويى ها درباره شهادت امام حسين(ع) اشاره شده است; مانند پيشگويى هاى: امام حسن(ع), خود امام حسين(ع), سلمان, ابوذر, ميثم, ابن عبّاس, شمارى از اصحاب امام على(ع) و کعب الأحبار.

بخش هفتم: خروج امام حسين(ع) از مدينه تا رسيدن به کربلا
در آغاز اين بخش, تحليلى نسبتاً جامع درباره زمينه ها و علل قيام امام حسين(ع) آمده است و پس از آن, مسائل مهمّى مانند امتناع امام(ع) از بيعت با يزيد, خروج امام(ع) از مدينه, فعّاليت هاى ايشان در مکّه, اعزام مسلم(ع) به عنوان نماينده خود به کوفه و شهادت مُسلم و جمعى ديگر از ياران امام(ع) و نيز زندانى شدن شمارى ديگر از آنان, پيشنهادهاى مختلف به امام(ع) مبنى بر نرفتن به کوفه و حرکت امام(ع) به سوى کربلا, در هفت فصل, گزارش شده است.
معاويه, در ماه رجب سال 60 هجرى به هلاکت رسيد و يزيد, جانشين او شد. يکى از نخستين اقدامات او پس از رسيدن به قدرت, بيعت گرفتن از کسانى بود که در زمان حکومت پدرش, از بيعت با يزيد, سرپيچى کرده بودند که شاخص ترين آنها امام حسين(ع) بود; لذا به وليد بن عُتبة بن ابى سفيان, حاکم مدينه, کتباً دستور داد از آنها بيعت بگيرد و هرکس مخالفت کرد, گردنش را بزند. جريان مخالفت ورزيدن امام(ع) با يزيد و بيعت نکردن با او که به خروج ايشان از مدينه انجاميد, در فصل نخست اين بخش, آمده است.
در فصل دوم, حوادثى که از هنگام خروج امام(ع) از مدينه تا ورود ايشان به مکّه رخ داد, گزارش شده و در فصل سوم, رويدادهاى مهمّى که در ايّام اقامت امام(ع) در مکّه اتّفاق افتاد (از جمله دعوت کوفيان از ايشان براى آمدن به کوفه و قيام بر ضدّ حکومت يزيد و يارى خواستن امام(ع) از بزرگان بصره) آمده است.
در فصل چهارم و پنجم, داستان رفتن مسلم از مکّه به کوفه به عنوان نماينده ويژه امام حسين(ع) تا شهادت او و شهادت جمعى از ياران امام حسين(ع) در کوفه و زندانى شدن شمارى از آنان آمده است و مواردى مانند استعفاى مسلم از نمايندگى امام در راه کوفه, محل اقامت مسلم در کوفه, تعداد بيعت کنندگان با او, جريان ترور ابن زياد و… , به عنوان گزارش هاى تاريخى, ارزيابى و تحليل شده است.
هنگامى که روشن شد مقصد نهايى امام حسين(ع) کوفه است, افراد مختلف با انگيزه هاى گوناگون, ايشان را از اين سفر منع مى کردند. برخى از آنان مستقيم, از يزيد دستور مى گرفتند و برخى غير مستقيم, مجرى فرمان او بودند. برخى مى خواستند امام هم مانند آنان راه عافيت جويى را در پيش گيرد و برخى واقعاً به امام(ع) علاقه داشتند و چون پيشگويى هاى مربوط به شهادت ايشان را شنيده بودند, به ايشان پيشنهاد مى کردند از اين سفر, منصرف شود. متن اين پيشنهادها, در فصل ششم و شرح آنها, ضمن تحليل پايانى اين بخش, ارائه مى گردد.
در فصل هفتم, ابتدا توضيحاتى درباره نقشه مسير امام حسين(ع) از مکّه به کربلا ارائه مى شود; سپس به تلاش هاى يزيد براى منصرف کردن امام(ع) از سفر به عراق, اشاره مى شود و به دنبال آن, حوادث مربوط به حرکت ايشان از مکّه تا کربلا, به ترتيب, گزارش مى شود و در پايان, تحليل مشروحى درباره ارزيابى سفر امام حسين(ع) به عراق و انقلاب کوفه مى آيد.

بخش هشتم: رسيدن امام حسين(ع) به کربلا تا شهادت ايشان
در اين بخش, متون مربوط به حادثه جانگداز عاشورا از آغاز ورود امام حسين(ع) به کربلا تا شهادت ياران, فرزندان, برادران, فرزندان برادر, فرزندان خواهر, فرزندان عمو و سرانجام, شهادت خودِ ايشان, در نُه فصل, به تفصيل, گزارش شده است:
در فصل اوّل, ابتدا توضيح داده مى شود که امام حسين(ع) در روز پنجشنبه دوم محرّم سال 61 هجرى قمرى وارد کربلا شد و در روز دهم محرّم همان سال ـ که مُصادف با مهرماه سال 59 هجرى شمسى و اکتبر سال 680 ميلادى است ـ به شهادت رسيد. در ادامه, حوادثى که در مدّت اقامت امام(ع) در کربلا تا تهاجم نظامى دشمن به اصحاب ايشان و استقبال آنان از شهادت, به ترتيب, تبيين مى گردد و در بخش پايانى, موقعيت خيمه هاى امام و نقش آن در ميدان جنگ توضيح داده مى شود.
در فصل دوم, پس از گزارش چگونگى آرايش نظامى ياران امام حسين(ع) در برابر سپاه کوفه در روز عاشورا و ارائه تحقيقى درباره شمار دو سپاه, صحنه مقاومت جنود رحمان در برابر سپاه شيطان, ترسيم مى گردد. اين صحنه شورانگيز و عبرت آموز, با نيايش روح بخش امام(ع) در پگاه عاشورا و سخنان زهَير و بُرَير (دو تن از اصحاب امام(ع) با سپاه کوفه و اتمام حجّت امام(ع) با عمر بن سعد, آغاز مى شود.
پس از پرتاب نخستين تير ابن سعد و تيرباران شدن سپاه امام(ع) و دعوت امام(ع) از اصحاب خويش براى صبر و مقاومت, جنگ آغاز مى شود.
يياران امام حسين(ع) با شعار (يا محمّد), خود را به انبوه صف دشمن مى زدند و براى شهادت, از يکديگر سبقت مى جستند و با مقاومتى جانانه در صحنه نبرد, پى در پى, شگفتى مى آفريدند.
نماز جماعت خواندنِ امام حسين(ع) با ياران خود در صحنه نبرد در روز عاشورا, پيامى بس عميق و آموزنده براى حسينيان تاريخ بود و آرامش امام(ع) و شمارى از ياران خاص ّ او در سخت ترين لحظات جنگ, درسى عميق تر و آموزنده تر در بر داشت و رهنمودهاى امام در اين حال, بهترين جان مايه براى مجاهدان راستين تاريخ اسلام است.
شگفت انگيز آنکه شمارى از بزرگان کوفه که ناظر صحنه بودند, به جاى آنکه به يارى امام(ع) بشتابند, به بالاى بلندى اى رفته بودند و براى پيروزى او دعا مى کردند!
پايان بخش اين فصل, سلام وداع امام(ع) و آخرين دعاى ايشان است; بدين سان, عاشورا با دعاى امام حسين(ع) آغاز مى شود و با دعاى او پايان مى يابد.
در فصل سوم, پس از تبيين مهم ترين ويژگى هاى اصحاب امام حسين(ع), چگونگى شهادت برجسته ترين ياران امام(ع) با شرح حال اجمالى آنان و سپس شمار شهداى کربلا در چهار گروه, ارائه مى گردد:
ـ دسته اوّل: شهداى کربلا از اصحاب پيامبر(ص): دو نفر;
ـ دسته دوم: شهداى کربلا از اصحاب امام على(ع): هشت نفر;
ـ دسته سوم: شهداى کربلا از اهل بيت امام حسين(ع): هجده نفر (در ادامه اين گزارش, به نام چهل و چهار نفر ديگر که در روايات شاذ آمده نيز اشاره شده است);
ـ دسته چهارم: شهداى کربلا از ياران امام حسين(ع): 85 نفر.
گفتنى است افزون بر افراد مورد اشاره, نام اشخاص ديگرى نيز در شمار شهداى کربلا آمده است که به دليل معتبر نبودن گزارش هاى مربوط به آنها, در اين دانشنامه به آنها اشاره اى نشده است.
نکته ديگر اينکه جمع ميان گزارش مشهور ـ که شمار سپاه امام حسين(ع) را 72 نفر ذکر کرده اند و عدد 157 که در مورد شهداى کربلا آمده, موضوع مقاله اى تحليلى در فصل دوم است.
در فصل هاى چهارم تا هشتم, چگونگى شهادت جانگداز فرزندان, برادران, فرزندان برادر, فرزندان خواهر و فرزندان عقيل (عموى امام حسين(ع)), به تفصيل, گزارش شده است.
در فصل پايانى اين بخش نيز حوادث جانسوز آخرين لحظات زندگى افتخارآميز سَرور شهيدان, گزارش شده است. امام حسين(ع) دختر بزرگش فاطمه را خواست و نوشته اى را که در هم بسته شده بود و نيز وصيّت نامه خود را تحويل او داد تا پس از واقعه کربلا به برادرش امام زين العابدين(ع) برساند.
ايشان سپس براى آخرين بار و به قصد اتمام حجّت, از مردم کوفه يارى طلبيد. آنها گريستند, ولى يارى اش نکردند; پس يک تنه به ميدان رفت و على وار به صف دشمن زد.
در حالى که امام(ع) به شدّت تشنه بود, باران تير از هر سو, او را فرا گرفت. تيرى بر پيشانى, تيرى بر سينه, تيرى بر گلو و تيرى بر دهان او فرو نشست و… .
در پايان اين فصل, گزارش هايى درباره شمار زخم هاى بدن امام(ع) و رواياتى درباره قاتل ايشان آمده است.

بخش نهم: وقايع پس از شهادت امام حسين(ع)
در بخش نهم, حوادثى که پس از شهادت امام حسين(ع) در کربلا به وقوع پيوست, پديده هاى خارق العاده اى که در منابع معتبر گزارش شده, چگونگى دفن شهدا, سرنوشت سرهاى مقدّس شهدا و کراماتى که از سر مقدّس سيّدالشهدا(ع) ديده شد, چگونگى حرکت خاندان اباعبداللّه(ع) از کربلا به کوفه و از کوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدينه, در هشت فصل, ارائه مى شود.
پس از شهادت امام حسين(ع), سپاه کوفه نهايتِ قساوت و بى رحمى را در برخورد با بدن هاى مطهّر شهدا و اهل بيت سيّدالشهدا(عليهم السلام) به نمايش گذاشت.
گزارش هاى مربوط به مصائب جانکاه بازماندگان حسين(ع), غارت لباس هاى امام(ع), اسب دوانى بر جسد مطهّر ايشان, غارت آنچه در خيمه ها بود و نيز غارت زيورآلات خاندان رسالت, به آتش کشيده شدن خيمه ها, و اظهار شادمانى يزيد و يزيديان از آنچه براى اهل بيت(عليهم السلام) پيش آمد, در فصل نخست اين بخش است.
در فصل دوم, پديده هاى خارق العاده مرتبط يا مقارن با واقعه کربلا گزارش شده است; مانند تحقّق پيشگويى پيامبر(ص) نزد اُم ّ سلمه و ابن عبّاس درباره شهادت امام حسين(ع), خورشيدگرفتگى, سرخ شدن آسمان, گريه آسمان و زمين, نوحه گريِ جن, فرياد جبرئيل و… .
در فصل سوم, حضور پيامبر(ص) به هنگام دفن شهدا, دفن کنندگان امام و يارانش, جايگاه قبور شهدا و ديده شدن بدن سيّدالشهدا در قبر توسّط عامل متوکّل عبّاسى, گزارش شده و در پايان, پژوهشى درباره چگونگى دفن شهدا و روز دفن آنها ارائه گشته است.
در ادامه, حوادث مربوط به سرهاى مقدّس شهدا, فرستاده شدن آنها به کوفه و شام و گردانده شدن آنها در شهرها, محل ّ دفن سر منوّر سيّدالشهدا و کراماتى که از آن مشاهده شد, در فصل هاى چهارم و پنجم آمده است.
فصل ششم, با پژوهشى درباره شمار اسرا و باقيماندگان از همراهان امام حسين(ع) در واقعه کربلا آغاز مى شود و در ادامه, چگونگى بردن اهل بيتِ امام(ع) از کربلا و ورود آنها به کوفه و حوادثى که در مدّت اقامت آنها در کوفه اتّفاق افتاد, ارائه, و از جمله, دفاع دليرانه عبداللّه بن عفيف از اهل بيت امام در مسجد کوفه که به شهادت او انجاميد, گزارش مى گردد.
مهم ترين و آموزنده ترين حوادث دوران کوتاه اقامت اهل بيت امام حسين(ع) در کوفه, سخنرانى هاى حماسى و آتشين امام زين العابدين(ع), فاطمه صغرا, اُم ّ کلثوم و به ويژه زينب کبرا(عليهم السلام) بود.
پايان بخش اين فصل, گزارشى مربوط به شهادت دو کودک منسوب به مسلم بن عقيل است که از زندان ابن زياد گريخته بودند; امّا بيشتر منابع تاريخى, آن دو را فرزندان عبداللّه بن جعفر مى دانند.
در فصل هفتم, چگونگى فرستاده شدنِ اهل بيتِ سيّدالشهدا از کوفه به شام, تبيين مى گردد. در آغاز اين فصل, پژوهشى قابل دقّت درباره مسير اسرا از کوفه به شام, ارائه مى شود که آنان را از کدام راه به شام برده اند: از راه باديه (حدود 900 کيلومتر) يا از راه کنار فرات (حدود 1360 کيلومتر) و يا از راه موصل (حدود 1627 کيلومتر). در ادامه, رنج هايى که خاندان پيامبر(ص) در راه شام ديدند و حوادث و مصائب جانگدازى که در دوران حضور آنان در دمشق به وقوع پيوست, گزارش شده است. مهم ترين حادثه اين دوران, سخنرانى زينب(س) در مجلس يزيد و سخنرانى امام زين العابدين(ع) در مسجد دمشق بود که آگاه سازى عامّه مردم و موضعگيرى خواص را در پى داشت.
تأمّل در گزارش هاى فصل هشتم از بخش نهم, نشان مى دهد حضور اهل بيتِ سيّدالشهدا در شام, از نظر سياسى و اجتماعى, به زيان حکومت يزيد تمام شد.
پايان بخش اين فصل, گزارش هاى مربوط به بازگشت خاندان رسالت به مدينه و نيز گزارش زيارت نخستين زائر قبر سيّدالشهدا (يعنى جابر بن عبداللّه انصارى) است که در اين باره, سه مسئله تاريخى, مورد بررسى قرار مى گيرد: 1. عبور اهل بيت امام(ع) از کربلا در بازگشت از شام; 2. امکان حضور جابر در اربعين اوّل در کربلا; 3. ديدار جابر و اهل بيتِ سيّدالشهدا درکربلا.

بخش دهم: بازتاب شهادت امام حسين(ع) و فرجام کسانى که در کشتن او و يارانش نقش داشتند
در آغاز بخش دهم, تحليلى درباره بازتاب هاى اجتماعى و آثار تکوينى واقعه عاشورا و نيز چهار جنبشى که تحت تأثير مستقيم يا غير مستقيم امواج سياسى و اجتماعى اين واقعه تا ده سال پس از آن پديد آمد, ارائه مى شود.
پس از آن, متن گزارش هاى مربوط به بازتاب شهادت سيّدالشهدا و يارانش در ميان شخصيت هاى برجسته آن روز جهان اسلام, در ميان جنايتکاران و خانواده هاى آنها, در جامعه عراق و حجاز و حتّى در ميان غير مسلمانان, در پنج فصل, مطرح مى گردد و در فصل ششم, سرنوشت شوم کسانى که در اين حادثه نقش داشتند و نيز مردمى که از يارى کردن امام(ع) سر باز زدند, تبيين مى شود.

بخش يازدهم: عزادارى و گريه براى امام حسين(ع)
بخش يازدهم با تحليلى بسيار مهم و کاربردى درباره فلسفه تداوم عزادارى براى سيّدالشهدا(ع) و آثار و برکات آن, ويژگى هاى مجالس عزادارى هدفمند و آسيب شناسى عزادارى براى امام حسين(ع), آغاز مى گردد.
در فصل يکم, پس از نقل احاديثى که به عزادارى براى سيّدالشهدا (به خصوص در دهه اوّل محرّم) توصيه مى نمايند, نخستين عزاداران امام(ع) پس از واقعه کربلا و نخستين کسانى که در عزاى ايشان لباس سياه پوشيدند, معرّفى مى شوند و در پايان, سير تاريخى مراسم عزادارى حسينى از قرن اوّل هجرى تا عصر حاضر, ضمن تحليلى خواندنى, پيش روى پژوهشگران قرار مى گيرد.
در فصل دوم, تأکيد بر ذکر مصائب سيّدالشهدا(ع), سه بار درود گفتن بر ايشان هنگام يادآورى ايشان, به يادآور آوردن تشنگى امام(ع) در هنگام نوشيدن آب و همچنين ذکر مصائب امام حسين(ع) نزد امام باقر و امام صادق(ع) آمده است.
در فصل سوم, پس از نقل روايتى درباره علّت اهمّيت ويژه روز عاشورا, به آداب اين روز, اشاره شده است که عبارت اند از: تعطيلى عمومى, اجتناب از لذّت ها, بر پا داشتن مجالس عزادارى در منزل يا شرکت در مجالس عزادارى, تسليت گفتن به يکديگر و نيز خواندن نماز و دعا و زيارت ايشان.
موضوع فصل چهارم, گريستن و گرياندن در مصيبت ابا عبداللّه الحسين(ع) است. در اين فصل, پس از نقل احاديثى درباره تشويق به گريستن و اظهار حزن و جزع نمودن در مصيبت امام حسين(ع), توضيحى درباره حديثى از ايشان که مى فرمايد: (أنا قتيل العَبَرة): من کشته اشکم);4 مى آيد و سپس ثواب گريه کردن بر سيّدالشهدا(ع) و پاداش سرودن شعر در مصيبت ايشان و گزارش هايى شورآفرين درباره گريستن آدم(ع), ابراهيم(ع), عيسى(ع), خاتم انبيا(ص) و خاندان او و نيز گريه فرشتگان, پريان, انواع حيوانات, آسمان, زمين و بلکه همه چيز و حتّى دشمنان سيّدالشهدا(ع) بر ايشان, ارائه مى گردد.

بخش دوازدهم: مرثيه هايى در سوگ امام حسين(عليه السلام) و يارانش
در ابتداى بخش دوازدهم, پس از دسته بندى محتوايى اشعارى که در طول چهارده قرن در رثاى سيّدالشهدا(ع) و يارانش سروده شده اند, ضمن مقاله اى تحليلى, تحوّلات شعر عاشورايى و فراز و فرود آن, بررسى مى گردد و در ادامه, نمونه هايى از اشعارى که در اين باره سروده شده اند, به ترتيب تاريخى, در هفت فصل, گزارش مى شوند.5

بخش سيزدهم: زيارت امام حسين(ع)
درآمد بخش سيزدهم, نکاتى قابل توجّه در باره واژه شناسى (زيارت), ريشه يابى آن در فطرت, زيارت زندگان و مردگان از نگاه اسلام, تشويق احاديث اسلامى به زيارت قبور پيامبر خدا و اهل بيت(عليهم السلام), فضيلت زيارت امام حسين(ع) و مهم ترين آداب و آسيب شناسى آن را تقديم پژوهشگران مى نمايد. در پى آن, احاديث مربوط به فضايل زيارت قبر سيّدالشهدا(ع), آثار و برکات آن, هشدار نسبت به ترک آن, حضور فرشتگان و ارواح انبيا و اولياى الهى در مزار ايشان, آداب زيارت و زيارت نامه هاى مختلف و نايب گرفتن براى زيارت ايشان, در شانزده فصل آمده است.

بخش چهاردهم: مزار امام حسين(ع)
در بخش چهاردهم, پس از تبيين تاريخچه حرم حسينى, احاديثى درباره فضيلت مزار امام حسين(ع) و برکات تربت مزار ايشان, در سه فصل, گزارش مى شود:
در فصل نخست, زيارتگاه امام حسين(ع) به عنوان باغى از باغ هاى بهشت, معرّفى شده که دعا در آن, اجابت مى شود; همچنين مخيّر بودن مسافر در قصر و اتمام نمازهاى چهاررکعتى, از فضايل محدوده حرم سيّدالشهدا شمرده شده است. در اين فصل, پژوهشى درباره محدوده تخيير مسافر در قصر و اتمام نيز ارائه مى شود.
فصل دوم درباره شفا خواستن از خداوند به واسطه تربت مزار امام حسين(ع), آداب آن و نيز موانع بهره مندى از برکات تربت مزار ايشان است و چند نمونه از شفايافتگان به برکت استشفا به تربت سيّدالشهدا(ع) نيز معرّفى شده اند; همچنين محدوده تربت ايشان که مى توان با آن استشفا نمود, در ضمن مقاله اى تحليلى توضيح داده شده است.
در فصل سوم, احاديث مربوط به ساير برکات تربت امام حسين(ع) گزارش شده است; مانند بهره گيرى از آن در موارد ترس و وحشت, مضاعف شدن ثواب نماز با سجود بر آن, فضيلتِ ساختن تسبيح يا کام برداشتن نوزاد با آن و… .

بخش پانزدهم: حکمت هاى رسيده از امام حسين(ع)
امام حسين(ع) به دليل شرايط سياسى دوران امامتش, ميراث علمى فراوانى ندارد; امّا اين, به معناى بسته بودن راه بهره گيرى از درياى علم و حکمت ايشان نيست. در بخش پايانى دانشنامه امام حسين(ع), پس از تبيين اين موضوع و تفسير معناى (حکمت) در لغت و در قرآن و حديث, حکمت هاى منثور و منظومِ نقل شده از ايشان يا منسوب به ايشان, در زمينه هاى معرفتى, سياسى, عبادى, اخلاقى و عملى, در ده باب و پنجاه و پنج فصل, در معرض ديد محقّقان و علاقه مندان قرار مى گيرد. گفتنى است شمارى از اين حکمت ها در بخش هاى مختلف اين دانشنامه آمده و در اين بخش, به صورت دسته بندى شده, با ترتيب زير, ارائه مى گردد:
باب يکم: حکمت هاى نقل شده از امام حسين(ع) درباره عقل, علم, حکمت و يقين, در سه فصل.
باب دوم: حکمت هاى اعتقادى درباره خداشناسى, ايمان, اسلام, قضا و قدر, بازگشت مردگان به دنيا و زندگى پس از مرگ, در پنج فصل.
باب سوم: حکمت هاى اعتقادى, سياسى و اخلاقى درباره امامت, امّت, فضايل اهل بيت(عليهم السلام) و رهبرى آنان, پيروان اهل بيت(عليهم السلام) و همچنين سخنان امام حسين(ع) در برخورد با معاويه, سخنان ايشان درباره بيعت با يزيد و علل قيام ايشان بر ضدّ يزيد, رد کردن پيشنهاد سکوت, سخنان ايشان در کربلا و مطالبى که درباره صبر و مقاومت فرموده, سخنانى که درباره وفاى اصحاب خود فرموده, رؤياهاى ايشان درباره پيش بينى هاى آينده و اجابت دعاهاى امام(ع) و کرامات ايشان, در پانزده فصل.
باب چهارم: حکمت هايى درباره عبادت خدا, اذان, وضو, نماز, روزه, حج, عمره, طواف, جهاد, خمس, زکات, امر به معروف و نهى از منکر, قرائت قرآن, ذکر, دعا, صلوات بر پيامبر(ص), خانه خدا, طلب حلال و انفاق در راه خدا, در چهارده فصل.
باب پنجم: حکمت هاى اخلاقى و عملى درباره اخلاق و رفتار نيکو, مکارم اخلاقى پيامبر(ص), مکارم اخلاقيِ امام حسين(ع), آداب همنشينى, سلام کردن, اخلاق و رفتار ناشايست و نيز رهنمودهايى طبّى, در يازده فصل.
باب ششم: حکمت هاى جامعى که در قالب احاديث قدسى, يا احاديث نبوى و علوى, به وسيله امام حسين(ع) يا از خودِ ايشان روايت شده است.
در باب هفتم, حکمت هاى گوناگونى که در زمينه هاى مختلف از امام حسين(ع) نقل شده اند و در ابواب و فصول پيشين جاى نگرفته اند, ارائه مى شوند.
در آغاز باب هشتم, پژوهشى درباره اشعار امام حسين(ع) و ديوان منسوب به ايشان ـ که در باب دهم مى آيد ـ ارائه مى شود و پس از بررسى مصادر تاريخى, ادبى و حديثيِ اشعار ايشان و ارزيابى استناد آنها به امام(ع) و دسته بندى محتوايى آنها, شعرهايى که در زمينه هاى مختلف از ايشان نقل شده, گزارش مى گردند.
در باب نهم, تمثّل هاى امام حسين(ع) به اشعار ديگران, جمع آورى شده است.
باب دهم نيز به گزارش ديوان منسوب به ايشان, اختصاص دارد. گفتنى است اشعار اين ديوان, با ابيات منسوب به امام(ع) در ساير مصادر ـ که در باب هشتم آمده اند ـ مشابهتى ندارند و اين خود, دليل عمده براى ترديد در انتساب اين ديوان به امام(ع) محسوب مى شود.

ويژگى هاى (دانشنامه امام حسين(ع))
شمارى از ويژگى هاى برجسته اين دانشنامه بدين قرار است:

1. بازنگرى تاريخ زندگى امام حسين(ع)
گذشت که بازنگرى تاريخ عاشورا و پاکسازى آن از مطالب سست و بى اساس, بزرگ ترين خدمتى است که امروز, مراکز علمى و پژوهشى مى توانند به ساحت قدسى ابا عبداللّه(ع) و مکتب اهل بيت(عليهم السلام) داشته باشند. دانشنامه امام حسين(ع), گامى سترگ است در اين راه, و بدين سان, اصلى ترين ويژگى اين دانشنامه, بازنگرى تخصّصى زندگى امام حسين(ع) و به خصوص تلاش براى تحريف زدايى از تاريخ عاشوراست. ساير ويژگى هاى اين پژوهش که در پى خواهند آمد, به گونه اى مرتبط با اين ويژگى اصلى هستند.

2. استناد به منابع کهن و قابل استناد
نخستين اقدام اساسى در جهت بازنگرى زندگى امام حسين(ع), مستند ساختن متن گزارش ها به منابع کهن و قابل استناد است; از اين رو کوشيده شده متن اين دانشنامه, از منابع حديثى و تاريخى معتبر و قابل استناد, گزينش گردد. بر اين پايه, تکيه گاه اصلى تدوين آن, در درجه نخست, منابعى هستند که تا قرن چهارم و پنجم هجرى نگارش يافته اند و در مراتب بعد, منابع تأليف شده تا قرن هفتم هجرى و پس از آن, آثار تا قرن نهم.
مقتل نگارى هاى قرن دهم هجرى به بعد, مورد استناد نيستند; جز براى نقد و اهدافى مانند آن, که در اين صورت, به معتبر نبودن گزارش, اشاره شده است.
در پژوهش هاى تاريخى, سختگيرى هاى معمول در روايات فقهى, معمول نيست, بلکه بيشتر, چگونگى و استوارى يا نااستوارى متن, مورد توجّه است و براى رسيدن به حقيقت, بايد از قرائن مختلف, بهره گرفت.
بر اين اساس, در جمع آورى گزارش ها و گزينش آنها, افزون بر تلاش براى مستند کردن آنها به منابع معتبر, اصلى ترين معيار, (نقد متن) است و محققان اين مجموعه کوشيده اند از راه تأييد مضمون گزارش ها با قرائن عقلى و نقلى, براى پژوهشگر, نوعى اطمينان به گزارش, حاصل کنند; از اين رو احاديث مُنکَر نيامده, گرچه در منابع معتبر وجود داشته باشند, و اگر در موارد خاصّى, گزارشى غير معتبر ذکر شده است, چراييِ آن را توضيح داده اند.
اين نکته نيز قابل توجّه است که مبنا در نگارش اين دانشنامه, بررسى اسناد روايات نيست; ليکن در بخش امامت امام حسين(ع), به دليل اهمّيتِ اعتقادى موضوع, افزون بر آنچه بدان اشارت رفت, بررسى اسناد نيز مورد توجّه قرار گرفته است.

3. بهره گيرى از منابع شيعه و اهل سنّت
امام حسين(ع), نه تنها پيشواى سوم پيروان اهل بيت(عليهم السلام), بلکه شخصيتى بزرگ در جهان اسلام است که داراى وجهه بين المللى و فرادينى و مورد احترام پيروان همه مذاهب اسلامى و آزاديخواهان جهان است; از اين رو استناد به منابع اهل سنّت در کنار منابع پيروان اهل بيت(عليهم السلام), افزون بر تقويت مضمون گزارش ها, بر اعتبار جهانيِ دانشنامه اى که ابعاد گونه گون زندگى امام(ع) را گزارش مى کند, مى افزايد و مخاطبان بيشترى را جذب خواهد کرد.
گفتنى است منابع کهن و قابل استناد فراوانى از اهل سنّت, مانند تاريخ الطبرى, أنساب الأشراف, الفتوح ابن اعثم و… , تاريخ عاشورا را گزارش کرده اند که در کنار منابع شيعه, در اين دانشنامه, مورد بهره بردارى قرار گرفته اند.

4. جامعيت همراه با گزيده نگارى
از ويژگى هاى مهم اين دانشنامه, با ارجاع گزارش هاى همگون به يکديگر, جامعيت همراه با گزيده نگارى است. در اين شيوه, همه متون حديثى که در منابع فريقين آمده اند, در معرض ديد پژوهشگر قرار مى گيرند; امّا جز در مواردى خاص, 6 تکرار نمى شوند, بلکه برگزيده آنها در متن کتاب مى آيد و در پاورقى, به متون مشابه, اشاره مى گردد.

5. نقد منابع معتبر
هر چند گزارش منابع معتبر, براى دستيابى به واقعيت, سودمند است, امّا اعتبار منبع, لزوماً به معناى درستى همه گزارش ها نيست.
اين دانشنامه نه تنها گزارش هاى منابع غير معتبر را در صورت نياز, مورد نقد قرار مى دهد, بلکه گاه گزارش هاى منابع معتبر را نيز ارزيابى کرده, نادرستى آنها را روشن مى سازد; مانند گزارش هاى مربوط به حضور اسماء بنت عُمَيس در جريان ولادت امام حسين(ع); در صورتى که وى در آن تاريخ, همراه شوهرش جعفر بن ابى طالب, در حبشه بوده است يا مشارکت امام(ع) در جنگ هاى فتح اِفريقيّه(تونس) و طبرستان, 7 يا استعفاى مسلم بن عقيل از نمايندگى امام(ع), 8 يا مخفى شدن امام زين العابدين(ع) در دوران اسارت9 و… .

6. تبيين و تفسير, در کنار گزارش
کتاب هاى تاريخى, معمولاً يا صرفاً به نقل و گزارش حوادث تاريخى مى پردازند و يا از زاويه تحليل و تفسير, به رويدادها مى نگرند; امّا دانشنامه امام حسين(ع), سعى دارد از هر دو شيوه استفاده کند; بدين سان که پيش از نقل متن گزارش درباره مسائل مختلف و يا پس از آن, در صورت نياز, تفسير و تبيين نکات مهم تاريخى, جمع بندى گزارش ها و تحليل رويدادها را پيش ديد خوانندگان جستجوگر قرار مى دهد.

7. بررسى تفصيليِ مسائل مرتبط با حادثه عاشورا
در اين کتاب, افزون بر تبيين, تفسير و نقد گزارش هاى تاريخى, مسائل و مباحث مهم و محورى مرتبط با حادثه عاشورا, مانند زمينه ها و فلسفه نهضت حسينى, ارزيابى سفر امام حسين(ع) به عراق و انقلاب کوفه, ارزيابى کارنامه مسلم بن عقيل در کوفه, پيامدهاى واقعه عاشورا و نقش مستقيم و غيرمستقيم آن در جنبش هاى پس از آن, مسائل مربوط به عزادارى سيّدالشهداء(ع) به ويژه آسيب شناسى و سير تاريخى آن و تاريخچه عمارت حرم امام حسين(ع), به تفصيل مورد بررسى و تحليل قرار گرفته است.

8. جمع بندى و تحليل روايات متعارض
شمارى از روايات رسيده از اهل بيت(عليهم السلام) بر حسب ظاهر, در مورد برخى از مسائل مربوط به امام حسين(ع), تعارض دارند; مانند احاديثى که درباره نامگذارى امام(ع) وارد شده اند يا احاديثى که تغذيه امام حسين(ع) از انگشتان يا زبان پيامبر(ص) را گزارش کرده اند, يا احاديثى که ثواب زيارت سيّدالشهدا را با ثواب حج و عمره, مقايسه نموده اند. جمع بندى و تحليل اين گونه روايات, پژوهشگر را با (فقهُ الحديث) و فهم نقل هاى مختلف, آشنا مى سازد.

9. کاربردى بودنِ محتوا
دانشنامه امام حسين(ع) صرفاً تاريخى نيست که متون و اسناد تاريخى مرتبط با حسين بن على(ع) را گزارش و تحليل کند, بلکه در گزينش متون و ارائه تحليل ها, واقعيت ها و نيازهاى روز, در نظر گرفته شده است. اين مجموعه, مرجعى غنى و کارآمد براى پژوهشگران, گويندگان, نويسندگان, هنرمندان, فيلمنامه نويسان و همه کسانى است که مى خواهند حسين بن على(ع) را به عنوان الگوى يک زندگى شرافتمندانه به جامعه معرّفى کنند و نيز به همه آزاديخواهانى که مى خواهند از روش آن پيشواى بزرگ, سرمشق بگيرند.

10. تنظيم منطقى و آسان ياب
گزارش ها و تحليل ها به گونه اى تنظيم يافته اند که پژوهشگر با نگاهى اجمالى و گذرا, در جريان کلّى مطالب کتاب قرار گيرد و در اسرع وقت, به سادگى بتواند مطلب مورد نظر خود را بيابد; به سخن ديگر, عناوين, همچون نمودارى درختى تنظيم شده اند; به گونه اى که گوياى محتواى بخش ها و فصل ها باشند و همه محتواى کتاب را شامل شوند.

11. فراهم ساختن نيازهاى پژوهشى فرعى
به منظور تسهيل کار پژوهشگرانى که به اين دانشنامه مراجعه مى کنند, نيازهاى فرعيِ پژوهشى آنان نيز فراهم شده است تا براى دستيابى به مسائل جزئى, نياز به مراجعه به منابع ديگر, نداشته باشند. شرح حال اجمالى اشخاص و گزارش اختلاف نام هاى آنان در منابع مختلف, تبيين الفاظ دشوارياب, توضيح مکان ها و نکات مبهم گزارش ها, تا جاى ممکن, در متن کتاب يا در پانوشت, انجام شده است; همچنين مکان هاى تاريخى, با نقشه هاى گوياى طرّاحى شده توسّط متخصّصان (با همکارى محقّقان پژوهشکده علوم و معارف حديث), به دقت, معرّفى شده اند.

12. روش دانشنامه در تکريم
در گزارش متون حديثى و تاريخى, در صورتى که متن مورد استناد, از پيامبر(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده باشد, نام آن بزرگواران, همواره با تکريم آورده مى شود; هر چند در منبع چنين نيامده باشد, و اگر متن از غير پيامبر(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده باشد, فقط به ذکر نام, بسنده مى گردد.

تحليل ها و نکته ها
اين مجموعه علاوه بر آنکه 4191 متن روايى و تاريخى را در خود جاى داده است, با بيش از چهارصد تحليل و بيان که بخش عمده اى از آنها نو و قابل توجه اند به سترگى اثر افزوده است. اشاره به برخى موارد که بيشتر جلب توجه مى کند, مناسب است:
ـ تحليلى ارزشمند در مورد هدف قيام امام;
ـ نقد حضور اسماء بنت عميس در مراسم ازدواج حضرت فاطمه(س) و تولد حسنين(ع);
ـ تحليل در خور توجه در مورد انتساب حضرت رقيه به امام حسين(ع);
ـ نقد سخن مشهور که نيمى از ياران امام حسين(ع) در تيرباران اول دشمن به شهادت رسيدند;
ـ تحليلى نو در مورد موقعيت خيمه ها و نقش آنها در کارزار;
ـ نقد شمارى از روضه هاى مشهور از جهت مدرک و محتوا;
ـ سير تاريخى بارگاه سيدالشهدا(ع) و تحول در آن;
ـ تحليلى مفصل در باره ارزيابى سفر امام حسين(ع) به عراق و دليل اين انتخاب;
ـ نگاهى تحليلى به عملکرد مسلم در کوفه;
ـ زندگى نامه مفصل شهداى کربلا;
ـ تحليلى در مورد تعداد شهيدان کربلا;
ـ پژوهش در مورد محل دفن سر مقدس امام و ديگر شهيدان;
ـ تحليلى باارزش در مورد مسير حرکت اسيران از کوفه به شام و از شام به مدينه;
ـ ارائه پنج نقشه جديد و ابتکارى و دقيق از کوفه و مسيرهاى حرکت کاروان حسينى از مدينه به کربلا و بازگشت اسرا;
ـ تحليل در مورد اربعين;
ـ تأثير و نقش عاشورا در جنبشهاى پس از آن;
ـ سرنوشت شوم فاجعه آفرينان کربلا;
ـ درآمدى بر عزادارى و گريه بر امام حسين(ع);
ـ سير تاريخى عزادارى;
ـ بررسى تحول ها در شعر عاشورايى;
ـ درآمدى بر زيارت امام حسين(ع);

در دست انجام
نظر به اهميت و گستردگى اين دانشنامه, در ارتباط با آن, چند کار ديگر نيز در دست انجام است که به اجمال آنها را ذکر مى کنيم:
1. تدوين فهرست هاى گوناگون آيات, اعلام, اماکن, اشعار و… که مجلد پانزدهم را تشکيل مى دهد.
2. ترجمه عربى. در متنى که در حال حاضر چاپ شده است, متون تاريخى به زبان عربى در صفحه هاى سمت راست و ترجمه در صفحه هاى مقابل است, اما تفسير و تحليل ها و نيز پيش گفتار و درآمد طولانى در جلد نخست, به فارسى نگارش يافته است.
3. خلاصه (عربى ـ فارسى). خلاصه دانشنامه نيز به زودى نشر خواهد يافت.
4. خلاصه (عربى).
5. مقتل (فارسى ـ عربى). مراثى معتبر سيدالشهدا(ع) به صورت جداگانه در دو مجلد نشر خواهد يافت.
6. مقتل (عربى).
سخنان آن حضرت در دو مجلد تحت عنوان (حکمت نامه امام حسين) و (جواهر الحکمه) و نيز فرهنگ عزادارى چاپ شده است.
موضوعات پژوهشى ديگر نيز بر پايه اين دانشنامه مد نظر است, اما چون هنوز به تصويب نهايى نرسيده است, از ذکر آنها خوددارى کرديم.

پي نوشت ها :

1. امام حسن(ع) در سال 50 هجرى به شهادت رسيد.
2. معاويه, در سال 60 هجرى مُرد.
3. ر. ک به: ج 3, ص 249 (بخش ششم / فصل سوم / پيشگويى درباره شهادت او هنگام عبور از کربلا).
4. ر. ک به: ج 10, ص 34, ح 2765.
5. گفتنى است در ترجمه فارسى, اشعارى که تا قرن چهارم به عربى سروده شده اند, ترجمه گشته اند و پس از آن, نمونه هايى از اشعار فارسى ارائه مى شوند.
6. اين موارد, عبارت اند از: تعدّد ابواب و عناوين, اختلاف اساسى گزارش ها, وجود پيام و نکته ويژه اى در هر يک از گزارش ها.
7. ر. ک به: ج 2, ص 324 (بخش چهارم / درآمد).
8. ر. ک به: ج 4, ص 70 (بخش هفتم / فصل چهارم / تأمّلى در گزارش هاى مربوط به استعفاى مسلم از نمايندگى امام حسين(ع).
9. ر. ک به: ج 8, ص 171 (بخش نهم / فصل ششم / سخنى در باره گزارش هاى مربوط به پنهان شدن امام زين العابدين(ع).
منبع فصلنامه آينه پژوهش شماره 119، صص 45-56.