گفت و گو با حجة الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد
قبسات: ضمن سپاسگزاری از محضر جناب عالی به خاطر فرصتی که در اختیار مجله قرار دادید، خواهشمند است درمورد پیشینه و روند پایه ریزی و پدیدآیی این طرح عظیم، برای آگاهی خوانندگان فرهیخته مجله توضیحاتی را بیان بفرمائید؟
حجة الاسلام والمسلمین رشاد: بسم الله الرحمن الرحیم از سال 1378 که طرحی در پژوهشگاه درخصوص تبیین ابعاد فکری، علمی و شخصیتی حضرت امام – سلام الله و رضوانه علیه – باعنوان اندیشه نامه امام خمینی در دست اجرا بود، مطرح شد که از آنجا که الگوی امام، امیرالمؤمنین علیه السلام بودند و اندیشه های حضرت امام سایه سنت و سیره حضرت امیر – ارواحنا فداه – تلقی می شود و از دیگرسو دوستان ما در کارشناسی ها به این جا رسیده بودند که امروز اندیشه های ناب دینی، به ویژه در مباحث اجتماعی که غالبا در تعالیم و کلمات امام علی علیه السلام متجلی و متبلور است، برای نسل جوان هرچه شفاف تر و روشن تر باید تبیین بشود، تا اگر در رفتار دینداران، اصحاب دین و ارباب سیاست، چالش و لغزشی به چشم می خورد، مردم و نسل امروز اینها را برای ارزیابی کل دین و دینداری، قیاس نگیرند، از این رو نسل معاصر (ایرانی و غیرایرانی، عامه و نخبه) بیش از هر زمان دیگری محتاج آشنایی با تعالیم و سیره امیرالمؤمنین علیه السلام است . بر این مبنا در همان سال، اجرای طرح اندیشه نامه امام علی علیه السلام نیز پیش بینی شد و تمهیدات اولیه نیز صورت بست، ولی وقتی در پیام نوروزی 79 رهبر فرزانه انقلاب، سال 79 به نام فرخنده امیرالمؤمنین نامیده شد این موضوع در پژوهشگاه مورد توجه مضاعف قرار گرفت تا اینکه علامه بزرگوار آیت الله جوادی آملی پیشنهادی را به مسئولین ستاد سال امیرالمؤمنین علیه السلام عرضه فرمودند، زیر عنوان صد مقاله از صد دانشمند و اندیشمند درباره حضرت امیر، و سرانجام حسن تلاقی اعلام سال امیرالمؤمنین و پیشنهاد تالیف مجموعه صد مقاله، و طرح ما; زمینه ساز تحقق این طرح عظیم شد و ستاد بزرگداشت سال امیرالمؤمنین علیه السلام – که زیرنظر شورای عالی انقلاب فرهنگی تاسیس و مشغول فعالیت شد – این پروژه را به ما پیشنهاد کرد . و به این ترتیب در بهار سال 79 کار طراحی و اجرای طرح اندیشه نامه امام علی علیه السلام به طور جدی آغاز شد . و عمده اعتبار موردنیاز تحقیق و آماده سازی آن را نیز ستاد امیرالمومنین علیه السلام تعهد کرد .
درمورد ویژگیهای اندیشه نامه امام علی علیه السلام توضیحاتی برای خوانندگان ما بفرمایید؟
اندیشه نامه امام علی علیه السلام در رسته دائرة المعارف ها قرار می گیرد و طبعا مجموعه مختصات و ویژگیهای یک دانش نامه را باید احراز بکند و هرچند موسوعه های علمی، مخصوصا گسترده نگاشته هایی که در شخصیت و مکتب امیرالمؤمنین (علیه السلام) پدید آمده است هریک ویژگی و خصوصیتی دارند، اما اندیشه نامه امام علی علیه السلام از ویژگیهای منحصر به فرد و متنوعی برخوردار است که همه آنها را یکجا در هیچ یک از دایرة المعارف های عمومی و تخصصی و موسوعه های مربوط به سنت و سیره امیرالمؤمنین علیه السلام نمی توان یافت .
نخستین ویژگی: اهتمام ویژه به تجزیه و تحلیل، تبیین و ارائه مسائل فکری اجتماعی امروز با استناد به کلمات و سیره آن بزرگوار است . در اندیشه نامه مباحث و قضایای فکری و مورد ابتلای بشر معاصر را به ساحت قدسی حضرت امیر علیه السلام عرضه کرده ایم، سعی کرده ایم با بهره گیری از کلام و سیره آن حضرت پاسخ آنها را دریافت کنیم، چراکه آن بزرگوار به عنوان انسان کامل و مظهر اسما و صفات کمال و جلال و جمال الهی، چونان حق، برای همیشه تاریخ امام و اسوه همه بشریت هستند . البته بسته به این که ما چقدر دردمند و داروجوی باشیم و تا چه مایه خویش را درست تعریف کنیم و نیاز خود را دقیق تشخیص بدهیم و چگونه و تا کجا سراغ آن بزرگوار برویم، از خرمن سخاوتش سهم خواهیم برد و خوشه خواهیم چید . و لذا با عنایت به وضعیت انسان بحران زده و سرگشته کنونی که در چنبره هزار درد و دشواری درگیر است، بشر بیش از همیشه نیازمند درمانهای قدسی و کارسازی است که می شود از مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام اخذ و اقتباس کرد .
دومین ویژگی: این است که همکاران ما بنا داشته اند همه رسائل و روایات و خطبات و کلماتی را که در زمینه مدخل ها از آن بزرگوار برجای مانده بررسی کنند، و به همین خاطر بنا بر این است هر مقاله حاوی استقرای کامل عمده کلمات و مطالب وارد شده از آن بزرگوار، در باب مدخل موضوع مقاله باشد .
سومین ویژگی: تنوع و جامعیت مباحث اندیشه نامه امام علی علیه السلام است که در شش محور کلان و یکصدو پنجاه مدخل اصلی سامان یافته است . البته هر مدخل به طور میانگین شامل ده مدخل فرعی است و مجموع مداخل به یک هزار و پانصد عنوان بالغ خواهد شد . هریک از محورها چه بسا به علوم و رشته های مختلف مربوط می شود .
از این رو در سامان یابی نهایی ممکن است به ده یا دوازده عنوان کلی تقسیم شود که هر عنوان نام جلد محتوی آن قلمداد گردد، بنابراین دانش نامه از جامعیتی نسبی در موضوعات نیز برخوردار می باشد و در آن سعی شده است که همه اضلاع و ابعاد شخصیت و تعالیم آن بزرگوار مورد بحث قرار گیرد . هرچند شخصیت امیرالمؤمنین از جامعیت و وسعتی برخوردار است که هرگز انسان عادی به ژرفا و کرانه آن نمی تواند دست یابد، آن بزرگوار به اقیانوسی می ماند که هم کران ناپیداست هم ژرفاناپیدا . ما نیز مدعی نیستیم که تمام ابعاد شخصیتی و همه افکار و اندیشه ها و تعالیم آن حضرت و همه حوادث مرتبط و مربوط به ایشان را در این مجموعه مورد بحث و تحقیق قرار داده باشیم; اما سعی ما بر تحصیل جامعیت نسبی بوده است .
چهارمین ویژگی: سعی شده است مجموعه مدخل ها، ساختارمند و مقالات مکمل هم دیگر تلقی شود یعنی از مباحث تاریخی و سیروی و طرح مسائل مبنایی و زیرساختی آغاز و به اجتماعیات و سیاسیات منتهی شده، و در نهایت با منبع شناسی کامل گشته است .
پنجمین ویژگی (و قابل تاکید): این موسوعه آن است که اندیشه ها و کلمات یک شخصیت صاحب مکتب، کانون بحث های آن را تشکیل داده است .
ممکن است به عنوان مدخل های اصلی اشاره بفرمایید؟
مدخل ها به شرح این فهرست است که خوب است در مجله درج شود:
حوزه تاریخ و سیره
1 . ابوطالب
2 . زیستنامه امام علی علیه السلام
3 . امام علی علیه السلام در قرآن
4 . امام علی علیه السلام از نگاه حضرت محمد صلی الله علیه و آله
5 . امام علی علیه السلام از نگاه صحابه
6 . امام علی علیه السلام در حدیث دیگران
7 . عصر امام علی علیه السلام
8 . سیره امام علی علیه السلام
9 . امام علی علیه السلام و خلفا
10 . سقیفه
11 . فدک
12 . غدیر
13 . امام علی علیه السلام و وحدت امت
14 . اصلاحات امام علی علیه السلام
15 . قاسطین و صفین
16 . مارقین و نهروان
17 . ناکثین و جمل
18 . کوفه و نجف
19 . امام علی علیه السلام پایه گذار علوم اسلامی
20 . امام علی علیه السلام و اهل بیت علیه السلام
21 . امام علی علیه السلام و فاطمه (س)
22 . امام علی علیه السلام و اسلام
23 . القاب امام علی علیه السلام
24 . فضایل و مناقب امام علی علیه السلام
25 . روایات امام علی علیه السلام
26 . مباهله
27 . ملاحم و هشدارهای امام علی علیه السلام
28 . مظلومیت امام علی علیه السلام
29 . جامعیت امام علی علیه السلام
30 . امام علی علیه السلام و قتل عثمان
31 . امام علی علیه السلام، مستضعفان و مستکبران
32 . فصاحت و بلاغت امام علی علیه السلام
33 . کارگزاران امام علی علیه السلام
34 . تاثیر امام علی علیه السلام بر ادبیات عرب
35 . تاثیر امام علی علیه السلام بر ادبیات فارسی
36 . قاعدین
37 . امام علی علیه السلام در زمان پیامبر
38 . حب امام
39 . تاریخ و فلسفه تاریخ
قلمرو حکمت، الهیات و معارف
40 . معرفت شناسی در منظر امام
41 . تعقل و تفکر
42 . هستی شناسی
43 . حیات عارفانه امام علی علیه السلام
44 . قلب
45 . فطرت
46 . وحی
47 . برهانهای اثبات وجود خدا
48 . توحید
49 . توصیف خدا (اسماء و صفات)
50 . قضا و قدر
51 . بداء
52 . عدل الهی و جبر و اختیار
53 . خیر و شر
54 . هدایت و ضلالت
55 . سعادت و شقاوت
56 . نظام احسن
57 . قلمرو دین
58 . بعثت و نبوت
59 . امام علی علیه السلام و قرآن
60 . روش تفسیری امام علی علیه السلام
61 . امامت و خلافت
62 . ادله و نصوص امامت
63 . علم غیب امام
64 . امام علی، غلو و غالیان
65 . امام علی علیه السلام و تشیع
66 . ایمان، اسلام، کفر
67 . نفاق
68 . مرگ
69 . معاد
70 . خلقت
71 . انسان شناسی
72 . فلسفه اخلاق
73 . مبانی و نظام اخلاق
74 . مفاهیم اخلاقی
75 . عبادت و عبودیت
76 . تقوا
77 . دعا
78 . تعلیم و تربیت
79 . امام علی علیه السلام و کرامت انسان
80 . امام علی علیه السلام و گفتگوی ادیان
81 . دین و کارکردهای آن
82 . دین و دنیا
83 . تربیت عقلانی
84 . حب علی
حوزه حقوق
85 . حقوق متقابل مردم و حکومت از دیدگاه امام علی علیه السلام
86 . نقش مردم و بیعت در حکومت از دیدگاه امام علی علیه السلام
87 . حقوق بشر
88 . آئین دادرسی
89 . حق و تکلیف
90 . عدالت و ظلم
91 . حقوق اقلیتهای دینی
92 . زن و حقوق آن
93 . خانواده و حقوق آن
94 . آزادی
95 . مصلحت
96 . جرم شناسی
97 . امام علی علیه السلام و برخورد با مجرمان
98 . پیشگیری از جرم
99 . قانون مداری امام علی علیه السلام و نظارت بر اجرای آن
100 . فقه امام علی علیه السلام
زمینه سیاست
101 . فلسفه سیاست
102 . منشا مشروعیت
103 . امنیت سیاسی و حقوقی
104 . جامعه آرمانی
105 . اخلاق کارگزاران
106 . جهاد
107 . امر به معروف و نهی از منکر
108 . اصول مدیریت از دیدگاه امام علی علیه السلام
109 . تاثیر امام علی علیه السلام بر فرهنگ و تمدن بشری
110 . امام علی علیه السلام و سیاست
111 . قدرت از دیدگاه امام علی علیه السلام
112 . آسیب شناسی حکومت از دیدگاه امام علی علیه السلام
113 . حکومت امام علی علیه السلام
114 . اهداف و آرمانهای حکومت
115 . عوام و خواص از دیدگاه امام علی علیه السلام
116 . وسیله و هدف از دیدگاه امام علی علیه السلام
117 . امام علی علیه السلام و حفظ ارزشها
118 . رهبری از دیدگاه امام علی علیه السلام
119 . سیاست خارجی از دیدگاه امام علی علیه السلام
120 . امام علی علیه السلام و مخالفان
مباحث اقتصادی
121 . مبانی فلسفی نظام اقتصادی اسلام
122 . مبانی مکتبی نظام اقتصاد اسلامی
123 . معیار اقتصاد علوی
124 . بیت المال
125 . سیره اقتصادی امام علی علیه السلام
126 . بازار در حکومت امام علی علیه السلام
127 . سیاستهای اقتصادی امام علی علیه السلام
128 . عدالت اقتصادی امام علی علیه السلام
129 . اصلاحات اقتصادی امام علی علیه السلام
130 . فقر و غنا
131 . زهد و قناعت
132 . مصرف و الگوی آن
133 . کار، تولید و اشتغال
134 . دنیا و آخرت
135 . امنیت اقتصادی از دیدگاه امام علی علیه السلام
کتابشناسی و مرجع شناسی
136 . نهج البلاغه
137 . اسناد نهج البلاغه
138 . مستدرکات نهج البلاغه
139 . شرحهای نهج البلاغه
140 . غررالحکم و دررالکلم
141 . صحیفه علویه و مستدرکات آن
142 . دستور معالم الحکم
143 . مصحف امام علی علیه السلام
144 . دیوان منسوب به امام علی علیه السلام
145 . الغدیر
146 . عبقات الانوار
147 . مرجع شناسی امام علی علیه السلام
148 . غدیریه نگاری در جهان اسلام
149 . احقاق الحق
150 . وقعة صفین
151 . خصائص امیرالمؤمنین
152 . الغارات
153 . کفایة الطالب
154 . مسندالامام علی (1)
155 . مشارق انوارالیقین
156 . المسترشد فی الامامه
157 . غایة المرام
158 . العمده فی عیون الاخبار
159 . ماة کلمة
160 . کتاب سلیم بن قیس
161 . کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین
162 . موسوعة الامام علی علیه السلام
163 . مسندالامام علی (2)
164 . الغدیر فی التراث الاسلامی
165 . کتاب الجمل
166 . المعیار والموازنة
167 . اثبات الوصیة
168 . مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام
لطفا بفرمایید برای انتخاب این مداخل چه ملاکهایی موردنظر بوده است؟
در گزینش مدخلها دو معیار عمده موردنظر بوده است: یکی – چنان که اشاره کردم – روزآمدی و سعی و اهتمام به مسائل معاصر و مباحث مورد حاجت بشر امروز، از این رو خود بنده نخست با همین رویکرد فهرستی از مدخل ها را فراهم آوردم که به شور در شورای علمی نهاده شد، سپس با پیشنهادهای گروههای علمی و اعضای شورا تکمیل گشت . معیار دوم نیز این بود که در کلمات حضرت امیر و تعالیم آن بزرگوار چه مسائلی از فراوانی برخوردار است، یعنی دغدغه های امیرالمؤمنین علیه السلام از سویی و دردهای بشر معاصر از دیگر سو به عنوان دو ملاک اصلی برای انتخاب و تصویب مدخل های اصلی اندیشه نامه قلمداد می شود .
درمورد انتخاب مؤلفان هم توضیحاتی بفرمائید که چه ملاک و معیار را معیارهایی در گزینش پژوهشگران مورد لحاظ قرار گرفته است؟
در گزینش مؤلفان، اولا محتوای مدخلهای اصلی و توجه به تخصص افراد، مدنظر بوده است . بنا را بر این گذاشتیم که مقالات مربوط به هر مدخل به محققی که در موضوع آن تحصیل یا مطالعه وافی و کافی را دارا باشد واگذار شود، ثانیا باتوجه به یق وقت سعی شده است پژوهشگرایی گزینش بشوند که واجد انگیزه مضاعف برای ادای ادب غلامی به ساحت علوی علوی باشند; و مقاله ها به موقع به دست آید . ثالثا کوشش شده اندیشه نامه از سویی ملتقای مولفان و پژوهش گران جوان، پرذوق و بالنده باشد و عناصر پیشکسوت تحقیق و تالیف در کشور باشند و از دیگر سو دربردارنده ترکیبی از دانش آموختگان دانشگاه و تحصیل کردگان حوزه باشد . البته تسلط به ادبیات عرب و آشنایی با کلمات حضرت امیر علیه السلام و احیانا صاحب پیشینه در تالیف و تحقیق بودن درباره آن بزرگوار و نهج البلاغه نیز از شروط فرعی بود که موردتوجه ما قرار داشت .
باتوجه به گستردگی کار و تنوع مداخل آیا از محققین سایر کشورهای اسلامی نیز استفاده شده است؟
در ابتدای کار درصدد استفاده از محققین سایر کشورها نیز بودیم اما به دلیل فشردگی زمان و تنگی مجال تالیف و آماده سازی و نشر موسوعه، از این جهت چندان توفیق حاصل نشد، لهذا تنها از بعضی محققان غیرایرانی مقالاتی در مجموعه هست، البته این معلول شرائط تحمیلی ویراست نخست است، طبعا مجال خواهیم داشت برای ویرایش دوم هم از محققین و مولفین دیگری در ایران – که احیانا ما نتوانستیم آنها را شناسایی کنیم یا مقالات سفارشی به موقع به دست ما نرسیده – هم از محققین غیرایرانی بیشتری مقالاتی را به مجموعه بیافزاییم .
درمورد مخاطبان اندیشه نامه بفرمایید، آیا این دانش نامه برای قشر خاصی تالیف می شود یا عامه فهم نیز می باشد؟
اندیشه نامه، دانش نامه تخصصی محض نیست اما در عین حال حاوی مقالات فنی و دقیق علمی می باشد و در مجموع قشر تحصیلکرده، فرهنگی و فرهیخته جامعه، مخاطب آن بشمار می رود . مخاطب آن، نه توده و عامه مردم و نه صرفا متخصصان علوم و فنون هستند، بلکه فرهیختگان و فرهنگیان و طبقاتی که دغدغه مباحث فکری نظری معاصر و درد مسائل زمانه را دارند، مخاطبان اندیشه نامه به حساب می آیند .
اگر ممکن است درمورد روند و مراحلی که طی شده و مرحله فعلی کار و اینکه جامعه فکری فرهنگی کشور کی می تواند از ثمرات این اقدام بزرگ و سترگ بهره مند بشود، نیز توضیحاتی بفرمایید؟
اندیشه نامه، دارای سازمان کار دقیق و کارآمد و به دور از مقررات و ضوابط دست وپاگیر متعارف اداری است . در عین حال یک مدخل، از پیشنهاد عنوان تا تالیف و تحقیق مقاله برسد و از زمان تالیف تا حروف نگاری، از بازبینی و ارزیابی علمی و اصلاح و ویرایش محتوای علمی تا ویرایش فنی و صوری و تا صفحه آرایی و کنترل فنی یک پروسه و فرایند طولانی را طی می کند; در حال حاضر از مجموعه مراحل اساسی که پیش بینی کرده بودیم، مراحل: 1- تصویب و گزینش مدخلها، 2- تعیین محققان و مؤلفان، 3- انعقاد قرارداد، 4- تهیه و تصویب شیوه نامه اختصاصی، 5- استخراج سرفصلها و تعیین کمیت مقالات مربوط به هر مدخل صورت پذیرفته، 6- همه مقالات – جز چند عنوان – گردآوری شده، 7- تمام مقالات بر وفق شیوه نامه جامع در سه بخش کلی پژوهش، نگارش و ویرایش فراهم آمده، 8- حروف نگاری در دست ویرایش می باشد، (تا امروز که بنده با شما صحبت می کنم) 50% مقالات صورت گرفته، 9- پاره ای از مقالات دوباره نویسی شده، 10- عمده مقالات به تصویب شورای علمی رسیده یا براساس نظر شورا در دست اصلاح علمی و ویراست محتوایی است، 11- نمونه خوانی مقالات حروف چینی شده در جریان است، 12- تهیه نمونک و ماکت در دست انجام است، و مجموعا چیزی حدود هشتاد درصد مجموع پروژه پایان یافته و حوالی بیست درصد کار باقی مانده و با پیش بینی ما تا پایان تابستان سال جاری مجموعه آماده چاپ خواهد شد، البته پیش بینی شده بود تا پایان بهار مجموعه را به چاپ بسپریم اما پاره ای موانع و مشکلات ناشی از عدم مساعدت دستگاههای ذی ربط، که در قبال اندیشه نامه متعهد بودند، کار را به عهده تعویق انداخت .
بفرمایید نتیجه کار به چه صورت یا صورت هایی عرضه خواهد شد؟
در آغاز، اندیشه نامه را در حد ده جلد پیش بینی کرده بودیم اما باتوجه به افزایش مدخل ها و در نتیجه افزایش مقالات پیش بینی تا دوازده جلد نیز مطرح است، هرچند در نهایت باتوجه به نوع صفحه آرایی و قطع اثر، تعداد مجلدات مجموعه مشخص خواهد شد . به هرحال، ابتدا اندیشه نامه به عنوان دانش نامه موضوعی ده جلدی، و به فارسی عرضه خواهد شد و بعد از آن طبعا هم CD مجموعه عرضه می شود، بنابر پیش بینی ما و درخواست بعضی از موسسات علمی در برخی از کشورهای عربی و اروپایی ممکن ست به عربی و انگلیسی هم ترجمه و در خارج از کشور منتشر بشود ان شاءالله . ضمنا اندیشه نامه از طریق سایت امام علی علیه السلام نیز در دسترس علاقه مندان قرار خواهد گرفت .
در انتها به سازمان کار و مجموعه همکاران و محققینی که با اندیشه نامه همکاری دارند نیز اشاره بفرمایید .
بنده بی بضاعت به عنوان سرپرست طرح، خدمت گذار اندیشه نامه ام . شورای علمی، مرجع نهایی تصمیمات علمی است . مشاوران و کارشناسان علمی نیز ارزیابان مقالات هستند و جمعی دیگر به عنوان مشاوران فنی در امور فنی طرف مشورت ما قرار دارند . واحدی باعنوان دفتر اندیشه نامه در پژوهشگاه دائرشده که سازمان اجرائی اندیشه قلمداد می شود، این واحد دارای مدیر اجرایی، معاون امور پژوهشی و علمی، معاون امور پشتیبانی و پیگیری و شش گروه علمی است . در مجموع صدوهفتاد محقق و مؤلف به تالیف مقالات مشغول هستند و حدود ده نفر کار ویرایش صوری فنی، نمونه خوانی، مقابله و کنترل فنی را برعهده دارند و به همراه اعضای شورای علمی، مشاوران و کارشناسان و ارزیابان و مدیران گروه ها و سایر دست اندرکاران، در مجموع حدود دویست نفر در پدیدآوری و سامان بخشی این مجموعه با ما همکاری دارند، البته همکاران بنده در واحدهای دیگر پژوهشگاه نیز تاکنون از هیچ معاضدت و مساعدتی دریغ نکرده اند .
عده ای از دانشوران پیشکسوت و نام آور در این مجموعه مقاله دارند، ازجمله علامه جوادی آملی، علامه سیدمرتضی عسگری، علامه سیدجعفر مرتضی، حضرات آیات و حجج اسلام: رضا استادی، محمد واعظزاده خراسانی، جعفر سبحانی، محمدهادی معرفت، محمدی ری شهری، صادق لاریجانی، رسول جعفریان، حضرات اسانید آقایان: علی دوانی، دکتر رضا داوری اردکانی، دکتر سیدجعفر شهیدی، عزیز عزیزالله عطاردی، دکتر سیدیحیی یثربی، دکتر محمدجواد لاریجانی و . . .
بنده به عنوان خدمتگذار خرد این طرح کلان، بیش و پیش از همه شکرگزار درگاه بنده نواز و ذره پرور علوی ام که بنده فقیر بی بضاعت را – بی آنکه ذره ای شایسته باشم – توفیق خدمت داده و کار عظیمی چون پدیدآوری و سامان دهی و ارائه ی این اندیشه نامه را نصیبم فرموده است، و بالاتر از آن اینکه به نحو مشهودی مدد فرموده که طی دوازده ماه، – که این مجال تنها برای تنظیم مدخل ها کافی نبود تا چه رسد به این همه پیشرفت – تمام کار، سر به سقف سرانجام بساید، این همه نیست جز نشان کرم آن بزرگوار .
همچنین از همه دستگاهها و کسانی که به نحوی از انحا مددکار ما در اجرای این طرح بوده اند، به ویژه ریاست مکرم ستاد بزرگداشت سال امیرالمؤمنین و رییس محترم کمیته علمی پژوهشی ستاد، مسؤولان دارالحدیث و همچنین معاونان و مشاوران و اعضای شورای علمی و همه مؤلفان و یکان یکان همکارانم سپاسگزارم .
منبع: فصلنامه قبسات، شماره 19
