مجموعه مقالات دایره‌المعارف جنبشهای اسلامی اخیراً توسط انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به زیور طبع آراسته شد. این گزارش که توسط واحد روابط عمومی پژوهشکده تهیه شده، شامل معرفی کلی مجموعه، گفتگو با دکتر مرتضی بحرانی، دیباچه مجموعه، و فهرست عناوین مقالات و نام نویسندگان است.
مجموعه دایره‌المعارف جنبشهای اسلامی که به اهتمام دکتر محمدرضا حاتمی، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، و دکتر مرتضی بحرانی، عضو هیأت علمی پژوهشکده، تهیه شده اخیراً توسط انتشارات پژوهشکده منتشر، و در ایام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (اردیبهشت 92) در غرفه پژوهشکده عرضه شد. این مجموعه مشتمل بر 72 مقاله با موضوع جنبشهای اسلامی، مجموعاً دارای 1828 صفحه در 5 مجلد است و حدود 70 پژوهشگر در نگارش مقالات این مجموعه همکاری کرده‌اند. جلد نخست به مباحث مفهومی و مبانی نظری جنبشهای اسلامی، و جلد دوم علاوه بر مباحث نظری به آرای برخی از رهبران تاثیرگذار جنبشهای اسلامی نیز می‌پردازد. انقلاب اسلامی ایران، به عنوان یک جنبش اسلامی موفق و تأثیرگذار، و پیامدهای آن، محور مقالات جلد سوم است. در جلدهای چهارم و پنجم گونه‌های جنبش اسلامی در حوزه‌ها و کشورهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته‌اند. لازم به ذکر است که جلد ششم این مجموعه (که بعداً منتشر خواهد شد) به مأخذشناسی جنبشهای اسلامی اختصاص یافته است.
گستردگی و جامعیت این مجموعه در میان آثار موجود در این زمینه بی‌نظیر است. لذا این اثر می‌تواند برای پژوهشگران و دانشجویان و علاقه‌مندان رشته‌های علوم سیاسی و اجتماعی، و تاریخ معاصر جهان اسلام، مفید باشد.
به منظور آشنایی بیشتر با این اثر، گفتگویی با دکتر مرتضی بحرانی، از گردآورندگان این مجموعه، انجام داده‌ایم که در پی می‌آید. همچنین پس از آن دیباچه مجموعه، و نیز فهرست عناوین مقالات و نام نویسندگان آمده است.
توضیحاتی پیرامون مجموعه دایره‌المعارف جنبشهای اسلامی در گفتگو با دکتر مرتضی بحرانی
تاریخ: 4/3/92
مصاحبه کننده:علی تدین
از خدا جوییم توفیق ادب
منظور از جنبش اسلامی هر نوع جنبشی در سرتاسر جهان است که داعیه اسلام دارد و هویت خود را با آموز‌های کلی اسلام تعریف می‌کند. در این مجموعه تمایز میان جنبشهای اسلامی و اسلام‌گرایی در نظر گرفته شده است، چرا که اسلام‌گرایی عموماً جریانی سیاسی با هدف کسب قدرت است، اما جنبش اسلامی لزوماً چنین نیست.
البته تلقی‌های دیگری هم از جنبشهای اسلامی صورت گرفته است. برخی، جنبشهای اسلامی را بر اساس مفهوم فرد و جامعه اسلامی تعریف می‌کنند، یعنی جنبش‌هایی که غایت‌شان این است که فرد بتواند مسلمان‌وار در جامعه زندگی کند. بدین معنا جنبش اسلامی هدفش کمتر سیاسی و بیشتر اخلاقی است. به عنوان مثال محمد عبده و حسن‌البنای متقدم هدفشان کسب قدرت نبود. برخی نیز جنبشهای اسلامی را جنبش‌هایی می‌دانند که هدفشان اجرای شریعت اسلامی است، که تحققش ضرورتاً از طریق برپایی حکومت اسلامی نیست. تا حدی می‌توان گفت در ترکیه، مالزی و اندونزی شاهد غلبه چنین دیدگاهی هستیم. اما تعریفی که ما در این اثر مدنظر داشتیم، تعریف بر اساس امر غالب نزد خود این جنبش‌ها، یعنی مقوله مهم هویت است. این تعریف، فراگیرتر از تعاریف دیگر و تا حدودی فرهنگی‌تر است. بدین معنا که در تعریف مفهوم امت اسلامی، جغرافیا بی‌رنگ می‌شود؛ در این صورت می‌توان از جنبشهای اسلامی در اروپا و آمریکا هم سخن گفت.
البته جنبش‌هایی که با این تعریف اسلامی محسوب می‌شوند، یعنی هویت خود را اسلامی تعریف می‌کنند، وجه مشخصه‌ای دارند که همان تعریف و تمایز خود با «دیگری» است. تقریباً تمامی جنبشهای اسلامی از غرب غیریت‌سازی می‌کنند، حتی آنها که در اروپا و آمریکا به ظهور رسیده‌اند. اما در تعاریفی که پیش‌تر اشاره شد، این غیریت‌سازی بارز نیست.
موضوع جنبشهای اسلامی در رشته‌های دانشگاهی، به ویژه رشته علوم سیاسی از زمان پیروزی انقلاب اسلامی اهمیتی دوچندان یافته است. اما اینکه چرا پژوهشکده به تهیه چنین مجموعه‌ای اقدام کرد برمی‌گردد به اینکه در دانشگاه‌های ایران، واحدهای درسی با عنوان «جنبشهای اسلامی» و «انقلاب اسلامی ایران» در مقاطع مختلف تدریس می‌شود و با این حال منبعی که به طور همه‌جانبه به جنبشهای اسلامی در کشورهای مختلف و مسائل جانبی آنها بپردازد در دسترس نیست. به علاوه، با وجود تحولات اخیر جهان عرب و مباحث پیرامون آن، جای خالی چنین اثری بیشتر احساس شد. بنابراین نیاز دانشگاهیان از یک‌سو و مباحث روز از سوی دیگر، تهیه چنین اثر پژوهشی جامعی را ضروری می‌ساخت. ضمن اینکه حتی به زبان عربی و انگلیسی هم اثر جامعی که دربردارنده همه جنبش‌ها و در تمام سطوح باشد موجود نیست. معدود آثاری از جمله کتاب دکمجیان و اسپوزیتو در این زمینه تألیف شده که البته از نظر جامعیت قابل مقایسه با اثر پنج‌جلدی حاضر نیست.
در خصوص پژوهشگرانی که در این مجموعه یاریگر ما بودند، این توضیح لازم است که در ابتدا از افراد شاخص در این زمینه دعوت شد که به تالیف مقاله بپردازند. برخی از این اساتید همکاری کردند و برخی دیگر با توجه به محدودیت‌های زمانی و مالی پروژه تمایلی به همکاری نشان ندادند؛ در نتیجه، در برخی موضوعات از پژوهشگران جوان بهره گرفتیم. البته محدودیت‌های این پروژه باعث شد که به برخی از موضوعات کمتر پرداخته شود و طرح اولیه به طور کامل عملی نشود. با این حال، مجموعه نهایتاً تا حدود زیادی انتظارات اولیه را برآورده کرد، و مقالاتی که از سوی پژوهشگران جوان ارائه شد نیز راضی‌کننده بود. البته همه مقالات پس از ارزیابی توسط اساتید، ویرایش علمی و ادبی شد.
در این مجموعه، از زوایای متفاوتی به جنبشهای اسلامی پرداخته شده است. تلاش بر این بوده که چشم‌اندازهای مختلف وارد اثر شود. به عنوان مثال موضوع تربیت در جنبشهای اسلامی، یا اقتصاد سیاسی جنبشهای اسلامی مقالاتی را به خود اختصاص داده است. معیار اصلی این بوده که تمام مقالات مستقیماً مرتبط با بحث جنبشهای اسلامی باشد، و تا حد امکان هیچ بحثی در مورد جنبشهای اسلامی مغفول نماند. بنابراین مباحث مرتبط، از قبیل نسبت جنبشهای اسلامی با جهانی‌شدن، سکولاریسم، ملی‌گرایی، و اسلام‌هراسی در دو جلد نخست وارد شده است. جلد سوم به طول مشخص به جنبش اسلامی انقلاب ایران و پیامدهای آن اختصاص یافته است. در مجلدات چهارم و پنجم، به هر کشور مدخل جداگانه‌ای اختصاص داده شده و بیشتر شکل دایره‌المعارفی یافته است. از این نظر، این مجموعه چیزی فراتر از «دائره‌المعارف» به معنای رایج آن است.
دیباچه پژوهشکده بر دایره‌المعارف جنبشهای اسلامی
دین مبین اسلام، از نخستین ساعات ظهور و گسترش خود، مهمترین داعیه‌اش، «ساخت انسان» در پرتو تعالیم وحی بوده است. پیامبر مکرم اسلام و خلفای راشدین و ائمه هداه در لحظه لحظه تلاش‌های عملی و نظری خود، چنین مقصودی را مد نظر داشته و برای تحقق جامعه‌ای انسانی که در آن ارزش‌های الهی ساری و جاری باشد، جان‌فشانی‌ها کردند. می‌توان عاشورا را نماد این دغدغه بنیادین دین اسلام دانست. با سپری شدن روزهای تعالی ایام‌الله مسلمانان و با تسلط قوای غضبیه و شهویه حکام غیرالهی بر سرنوشت مسلمانان، این مسیر خطیر به انحراف رفت. اما در این میان بودند و هستند افراد و مللی که سرشار از تعالیم وحیانی به احیای میراث پیامبر(ص) و پاسداشت آن در زندگی اجتماعی، کمر همت گماشتند. انقلاب اسلامی ایران به عنوان گل سرسبد و الگوی این جنبش‌ها در عصر حاضر است. می‌توان نمونه‌های اخیر این حرکت را در قالب بیداری اسلامی در کشورهای خاورمیانه مشاهده کرد. این تلاش‌ها که در ادبیات جدید به نام جنبشهای اسلامی شناخته می‌شود، اگرچه از نیت واحد و برای رسیدن به مقصدی واحد به تحقق پیوستند اما طبیعی است که در مسیر اندیشه‌ها و اوهام بشری، برخی آن‌چنان که می‌بایست نتوانستند این مهم را به سرانجام برسانند. به دیگر سخن، جنبشهای اسلامی نیز دارای طیفی گسترده و بعضاً مخالف است.
از دیگر سو، و در خلال تحولات و رویدادهای یک قرن اخیر، این پدیده مهم و اثرگذار که از آن با عنوان‌های مختلفی چون اسلام‌گرایی، خیزش اسلامی، احیاگری دینی، بیداری اسلامی و اسلام سیاسی نام برده می‌شود، توجه ناظران و محققان علوم اجتماعی را بسیار به خود جلب کرده است. این پدیده اگرچه در مراحل آغازین محدود به خاورمیانه عربی و محصول شرایط پیچیده سیاسی و فرهنگی این منطقه بود، امواج آن به سرعت دیگر مناطق جهان را فرا گرفت و بستر‌ساز دگرگونی‌های گاه بنیادینی شد که انقلاب اسلامی ایران مهمترین نمونه در این زمینه به شمار می‌رود. جدا از متفکران، نویسندگان و فعالانی چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، محمد رشیدرضا، حسن‌البنّا، سیدابوالاعلی مودودی، سیدقطب و امام خمینی(ره) که رنگین‌کمان اندیشه اسلام‌گرایی را تشکیل می‌دهند، فعالیت‌ها و دستاوردهای جنبش‌ها، گروه‌ها و احزابی نیز که بر اساس اصل بازگشت به اسلام راستین شکل گرفته‌اند، جلب نظر می‌کند. این امر، ضمن بیان اهمیت، بدان معناست که اسلام‌گرایی از همان آغاز، جریانی یک‌دست نبوده است و، به‌رغم اتفاق و اشتراک در لزوم بازگشت به اسلام، در درون خود دارای تنوع و تکثر است. به دلیل همین تنوع و تکثر است که انواع رویکردها و رفتارها، از سازش تا تکفیر و از مسالمت تا خشونت، در میان اسلامگرایان به چشم می‌خورد؛ لذا هم حزب عدالت و توسعه (ترکیه) مصداقی از جریان کلی اسلام‌گرایی دانسته می‌شود و هم تشکیلات تروریستی القاعده. برآمده از چنین وضعیتی است که محققان جریان اسلام‌گرایی را بیش از هر چیزی همچون یک طیف وسیع در نظر می‌گیرند تا بتواند تمامی گرایش‌ها را دربربگیرد.
از سوی دیگر، چنانکه می‌دانیم، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در سه دهه اخیر نقطه عطفی در تاریخ فعالیت‌های اسلام‌گرایانه است. در واقع، وقوع انقلابی که با نام خدا صورت گرفت، نه تنها پیامد سال‌ها و دهه‌ها تلاش مداوم مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی بود، بلکه خود به صورت عاملی برای تقویت روحی و معنوی فعالان و جریان‌هایی درآمد که از ناکامی‌های ایدئولوژی‌های رقیب دلخسته بودند. بی‌دلیل نیست که جهان پس از گسترش اندیشه‌های امام خمینی(ره) و پیام انقلاب اسلامی شاهد رشد حرکت‌هایی است که ابعاد ضداستبدادی و ضداستعماری چنین اتفاقی را می‌ستایند و بازگشت به اسلام را راه حل می‌دانند.
با عنایت به نکاتی که گفته شد، آثار متعددی تاکنون برای بررسی و واکاوی سویه‌های گوناگون پدیده اسلام‌گرایی تألیف شده و مطالعه آنها، به ویژه تحقیقاتی که به مقایسه تجربیات گوناگون می‌پردازند، همواره مورد اقبال بوده است. اتفاقاً جامعه دانشگاهی ایران نیز در سال‌های گذشته به این عرصه تحقیقاتی بیشتر توجه کرده و آثار درخوری را پدید آورده است. با این حال، جای خالی متنی دانشنامه‌ای که به ویژه بتواند پاسخگوی نیازهای علمی دانشجویان علاقمند باشد، همچنان احساس می‌شود. ازاینرو پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی سفارش و تدوین اثر حاضر را با این امید آغاز کرد که گامی هرچند کوچک در این زمینه بردارد.
در این فرصت، ضمن سپاس از تمامی نویسندگان و دست‌اندرکاران کتاب دائرة‌المعارف جنبشهای اسلامی که همکاری با پژوهشکده را با روی گشاده پذیرفتند، جای امیدواری است که مقالات آن ابعاد جدیدی از موضوعی مهم را روشن کند و در نهایت موجب تقویت فضای علمی کشور شود.
دکتر محمدرضا حاتمی
رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
عناوین مقالات و نام نویسندگان دایره‌المعارف جنبشهای اسلامی
جلد نخست
مفهومشناسی جنبشهای اسلامی معاصر/ محمد کمالیزاده
نظریه‌های مدرن در تحلیل جنبشهای اسلامی/ رضا صمیم
گونهشناسی جریانهای فکری و جنبشهای اسلامگرا/سید احمد موثقی
ظهور و دگرگونی جریانهای اسلامگرا/ سید عبدالامیر نبوی
امکان و ضرورت تعریف جنبش اسلامی از درون/ مهدی منتظری
تحولات اسلام سیاسی رادیکال/رضا نجفزاد
وجوه اشتراک و افتراق جنبشهای اسلامی معاصر؛ با توجه به ابعاد داخلی/ سید محمد موسوی
وجوه اشتراک و افتراق جنبشهای اسلامی معاصر؛ با توجه به نگاه منطقه‌ای و جهانی/ سید محمد موسوی
جنبشهای اسلامی و ملی‌گرایی/ محمدرضا صیاد
شرق‌شناسی و جنبشهای اسلامی معاصر/ عبدالله بیچرانلو
اسلام‌گرایی و سکولاریسم؛ تناظر ادله/ مرتضی بحرانی
جنبشهای اسلامی و مولفه‌های مدرنیته/ سید یاسم گورابی، علی نمازی
جنبشهای اسلامی و مسئله مشروعیت/ رضا ماحوزی
جنبشهای اسلامی؛ خود، دیگری وهویت (با تاکید بر وجه بنیادگرایی جنبشهای اسلامی)/ مقصود رنجبر
اسلام‌گرایی و نقش زنان/ مرتضی بحرانی، سید عبدالامیر نبوی
اقتصاد سیاسی جنبشهای اسلامی خاورمیانه/ سعید میرترابی
رویاروئی غرب با اسلام و طرح تهدید امنیتی جدید پس از 11 سپتامبر 2001/ بهاره سازمند
کالبدشکافی نظری اسلام‌هراسی/ اصغر افتخاری
آینده جنبشهای اسلامی/ مرتضی بحرانی
جلد دوم
واکاوی دو مفهوم «قیام» و «شهادت» به مثابه مسئولیت راهبردی و جهانی امت اسلامی در زمان حاضر / ابوالفضل خوش‌منش
نمونه‌های تاریخی جنش‌های اسلامی/ مریم گراوندی
تصوف به مثابه یک جنبش اجتماعی- اسلامی/ آمنه صدیقیان بیدگلی
اسلام سیاسی: تحلیل زمینه‌گرا/ گیتی پورزکی کلویر
پیدایش و گسترش اسلام سیاسی: تحلیل گفتمانی متن گرا/ منصور انصاری
جنبشهای اسلامی و سلفی‌گری؛ از باور تا عمل/رضا اکبری نوری
تکثر ماهوی رهبری جنبشهای اسلامی/ تورج رحمانی
سیدجمال و محمد عبده/محمدعلی توانا، مرتضی بحرانی
حسن‌البنا/سیدعبدالامیر نبوی
مودودی و سید قطب /علی مرشدی زاد، سیدمحسن علوی‌پور
امام خمینی (ره)/سیدرضا شاکری
سید محمدحسین فضل‌الله/مرتضی بحرانی
جلد سوم
انقلاب اسلامی و نظریه‌های انقلاب/ محمد شجاعیان
نقش مرجعیت در انقلاب اسلامی ایران/اکبر اشرفی
جنبش اسلامی به مثابه تشکیل حکومت/مرتضی بحرانی
انتظارات تربیتی رهبری جنبش اسلامی ایران در دهه چهل و پنجاه شمسی/نعمت‌الله موسی‌پور
جنبشهای اسلامی و مسئله آموزش؛ با نگاهی به انقلاب اسلامی ایران/ حسین ابراهیم آبادی
جنبشهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران /مرتضی بحرانی
وجوه تشابه و تمایز انقلاب اسلامی ایران با بیداری اسلامی /غلامرضا خواجه سروی
امواج بیداری اسلامی/محمدرضا حاتمی
امکان‌سنجی الگو‌دهی انقلاب اسلامی ایران به جنبش‌ها/شهروز ابراهیمی، علی اصغر ستوده
تعالی گفتمان انقلاب اسلامی ایران در بیداری اسلامی/محمدرضا حاتمی، مصطفی اسماعیلی
دانشگاه تمدن‌ساز و بیداری اسلامی/محمد رضا حاتمی، فردین مصطفایی، محسن مصطفایی
بیداری اسلامی یا بهار عربی/سید معین زارع
زمینه‌های شکل‌گیری جنبش پانزده خرداد/الهام ملک‌زاده
نهضت انقلاب اسلامی ایران/سیدمحمدعلی حسینی‌زاده
جلد چهارم
جنبشهای اسلام در آسیای مرکزی/الهه کولایی
جنبش‌ها و تشکل‌های اسلامی در اروپا: رویکردی هویتی/علی‌اشرف نظری
جنبشهای اسلامی در افغانستان: اسلامگرایان جهادی/سیروس فیضی
جنبش‌ها و جریانهای اسلامگرا در الجزایر/سید مالک حسینی
جنبش‌ها و سازمان‌های اسلامی در آمریکا/فؤاد ایزدی،سمیه پاشایی
جنبشهای اسلامی اندونزی/سیدمالک حسینی، سید حمید زارع
جنبشهای اسلامی بحرین/محمدرضا حاتمی، علی بغیری
جنبشهای اسلامی پاکستان /سید محسن علوی‌پور، علی نعمت‌پور
جنبشهای اسلامی ترکیه/سیده لیلی عظیمی
جنبشهای اسلامی تونس/حسین ابراهیم‌نیا
اسلام‌گرایی در خلیج فارس (قطر، کویت و امارات)/کامران کرمی
جنبشهای اسلامی روسیه/سیده مطهره حسینی
جنبشهای اسلامی سودان/هادی زرگری، علی جمشیدی، محمدرضا حاتمی
جلد پنجم
جنبشهای اسلامی سوریه/ طالب ابراهیمی
جنبشهای اسلامی فلسطین/محمدرضا حاتمی، سیدرازق بهیارمقدم
جنبشهای اسلامی قفقاز/الهه کولایی
جنبشهای اسلامی عراق/زهرا خدایی
جریانهای اسلامی کردستان عراق/بهرام نصراللهی‌زاده
اسلام‌گرایی در عربستان سعودی/محمدرضا حاتمی، کامران کرمی
جریانهای شیعه در عربستان سعودی/محمد جمیری
جنبش حزبالله لبنان/زاهد غفاری هشجین
جنبش اسلامی لیبی/مرتضی بحرانی، سیدمالک حسینی
جنبشهای اسلامی مالزی/شجاع احمدوند
جنبشهای اسلامی مراکش/سید مالک حسینی
جنبشهای اسلامگرا در مصر/سیدعبدالامیر نبوی
جنبشهای اسلامی هند/جبار رحمانی
جنبشهای اسلامی یمن/عبدالرحمن راجح
منبع: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعیوزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
