تألیف جمعی از نویسندگان، به اهتمام احمد پاکتچی، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق(ع)، عنوان دیگر: مجموعه مقالات همایش علمی مکتب امام صادق(ع)، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، چ1، 1391، شمارگان 1000 نسخه، 708 ص، موضوع: جعفر بن محمد(ع)، امام ششم، 83-148ق.، کنگره ها.
دانشگاه امام صادق(ع) در سال 1389ه.ش همایشی با عنوان «مکتب علمی امام صادق(ع)» برگزار کرد که محصول آن، نگارش مقالات پژوهشی متعددی در موضوع سیره امام صادق(ع) بود. معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) نیز پس از این همایش، طرحی پژوهشی با عنوان «امام صادق(ع) در اندیشه و عمل» را اجرا کرد که تحت مدیریت دکتر احمد پاکتچی انجام شد و به نگارش 17 مقاله انجامید.
این دو دسته مقاله، یعنی مقالات همایش «مکتب علمی امام صادق(ع)» و طرح پژوهشی «امام صادق(ع) در اندیشه و عمل» به صورت تلفیقی و با حفظ هویت اصلی خود، در ساختاری موضوع محور، در دو جلد کتاب با عناوین «ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق(ع)» و «مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق(ع)» منتشر شده است.
نوشتار حاضر به معرفی کتاب «ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق(ع)» از این مجموعه می پردازد. این کتاب شامل 23 مقاله است از 28 پژوهشگر که به صورت تلفیقی ارائه شده، اما می توان گفت: سیزده عنوان از این مقالات، محصول «همایش مکتب علمی امام صادق(ع)» و ده عنوان دیگر هم محصول طرح پژوهشی «امام صادق(ع) در اندیشه و عمل» است. عناوین این مقالات طبق تقسیم بندی ذکر شده عبارتند از:
الف. مقالات پروژه امام صادق(ع) در اندیشه و عمل
1. آثار منسوب به امام صادق(ع)،دکتر علی نقی خدایاری.
این نوشتار آثار منسوب به امام صادق(ع) را در چهار بخش بررسی می کند که عبارتند از: الف. آثار منتشر شده(شامل آثار مستقل و ضمنی)؛ ب. نسخه ها و کتابهای نایاب منسوب به امام در منابع متقدم؛ ج. نسخه های منسوب به امام در منابع متأخر؛ د. آثار منسوب به امام نزد فرقه های غیر امامی. مهمترین مسئله این مقاله در مطالعه آثار منسوب به امام صادق(ع)، مسسئله اعتبارسنجی آنهاست.
2. تحلیل دوگان سیاست-اداره بر اساس برخی از آموزه های امام صادق(ع)، دکتر حجت الله صادقی.
کهن الگوی جدایی سیاست از اداره، به شکل گیری گفتمان مدیریت دولتی انجامیده است. دوگان سیاست- اداره بر مبنای تأکید بر عقلانیت ابزاری، سپهر سیاست را از سپهر اداره جدا می انگارد. نویسنده در این نوشتار ضمن مرور نظریه های همسو و ناهمسو با این دوگان، با اتخاذ رویکردی نهادگرایانه برخی از آموزه های امام صادق(ع) در باب همکاری با دیوان سالاری حکمرانان جور مرور می کند.
3. جایگاه امام صادق(ع) در علوم قرآنی و تفسیر،دکتر عباس مصلائی پور یزدی.
از نگاه نویسنده این نوشتار، امام صادق(ع) در توسعه فرهنگ قرآنی نقشی اساسی ایفا کرده است که مهمترین موارد آن عبارتند از: 1. نقش هدایتی و تربیتی در تفسیر؛ 2. تربیت مفسر؛ 3. بیان مبانی و اصول راهبردی؛ 4. جلوگیری از انحرافها و کج اندیشی ها در تفسیر.
4. رویکردهای اجتماعی در گفتمان روایی امام صادق(ع)،مقدمه ای بر گفتمان دینی- روایی، دکتر حسن بشیر.
این نوشتار رویکردهای اجتماعی روایات منسوب به امام صادق(ع) را به گفتمانهای مختلفی نسبت می دهد که آن حضرت به تناسب موقعیت، شرایط، زمان و مکانهای مختلف مطرح فرموده اند و از نوعی معنای همزمانی و دَرزمانی برخوردار هستند.
5. شرایط علمی و فرهنگی در عصر امام صادق(ع) و بستر شکل گیری مذهب جعفری،دکتر احمد پاکتچی.
این نوشتار عصر امام صادق(ع) را دوره ی عبور جامعه اسلامی از تعصب عربی و عربگرایی امویان توسط حکومت عباسی می داند که زمینه توجه به فرهنگهای مختلف ایرانی، یونانی و نظایر آن را فراهم کرد. براین اساس، فضای مذکور، زمینه ساز پیدایی مسئله تدوین از سویی و پای گرفتن شاخه هایی از مطالعات نسبتاً غیر دینی همچون مطالعات زبانی و ادبی تأثیرگذار در مطالعات دینی شد.
6. علم اخلاق و زهد در مکتب امام صادق(ع)، دکتر مهدی سپهری.
این مقاله نظام اخلاقی مکتب آن حضرت(ع) را به طور خاص مورد مطالعه قرار داده و با نظام اخلاقی متعارف و مشهور مقایسه می کند.
7. گونه شناسی آثار مدون درباره شخصیت و جایگاه امام صادق(ع)،فرامرز حاج منوچهری.
مقاله مذکور، آثار مورد مطالعه خویش را به طور کلی به دو دسته تقسیم می کند:
دسته اول: آثاری که در معنایی عام به زوایایی عمومی از زیست آن امام پرداخته اند. در این بخش آثاری را که ناظر به ابعاد فردی و اجتماعی آن حضرت هستند معرفی می کند.
دسته دوم: آثار دیگری که در علوم مختلف و مرتبط با امام صادق(ع) نگاشته شده اند که در این میان می توان به علوم نقلی همچون تفسیر و فقه و علوم عقلی مانند عقاید و کلام و اخلاق و دیگر شاخه های علوم مانند سیاست، طب، کیمیا و علوم غریبه اشاره کرد. در پایان به برخی از آثار تدوین شده از سوی مستشرقان درباره امام صادق(ع) اشاره می کند.
8. گذاری بر زندگی امام جعفر صادق(ع)، دکتر سید صادق سجادی.
در این نوشتار بیان می شود: امام صادق(ع) در تحولات سیاسی دوره خود و کوشش های ضد اموی عباسیان و دیگر گروه های هاشمی نقش مستقیمی ایفا نکرد. آن حضرت(ع) به هنگام بنیاد خلافت عباسی، گرچه مخالفت مستقیمی از خود نشان نداد ولی همواره مورد سوء ظن ابوالعباس سفاح و منصور بود.
9. نقش امام صادق(ع) در حوزه حدیث و علوم آن،دکتر مهدی ایزدی.
دکتر ایزدی در این نوشتار، نقش امام صادق(ع) را در حوزه حدیث در تأسیس و بسط علوم حدیث می داند و مصادیق مهم آن را این گونه برمی شمرد: راهکارهای حل تعارض احادیث، جرح و تعدیل رجال حدیث، فقه الحدیث، ضوابط نقل به معنی و توجه به موضوع اسناد و طرق تحمل حدیث.
10. نگاهی به دیدگاه های سیاسی امام صادق(ع)،دکتر علی اکبر علیخانی.
این مقاله چارچوب تفکر سیاسی امام صادق(ع) را در قالب یک نظام، در سه مؤلفه تعریف می کند: الف. مبانی سیاست؛ ب. هدف سیاست؛ ج. روش سیاست. در کنار این موارد نقش مردم و حاکمان را نیز روشن می کند.
ب. مقالات «همایش مکتب علمی امام صادق(ع)»
1. ابعاد و جایگاه علوم انسانی در میراث فکری امام صادق(ع)،دکتر غلامعلی پیراسته/ دکتر سمیه صفایی بازارجمعه
این تحقیق می کوشد توانایی مکتب علمی امام صادق(ع) را در رویارویی با جریانهای فکری آن عصر بنمایاند و ابعاد علمی نهضت آن حضرت(ع) را بیان کند.
2. اصول راهبردی در مکتب علمی امام صادق(ع)،مرضیه محصص
مقاله حاضر کوششی است با هدف ترسیم بعضی از اصول راهبردی در مکتب علمی امام صادق(ع) و استخراج شاکله های حائز اهمیت در شکل گیری، هدایت و مدیریت فعالیتهای علمی جهان امروز.
3. امام صادق(ع) و جریان انحرافی مرجئه، دکتر سید محمد مرتضوی
این نوشتار امام جعفر صادق(ع) را به عنوان پرچمدار اهل بیت(ع) در دوره تاریخی مذکور و مصداق ثقل اصغر می داند که با جریان انحرافی مرجئه به مبارزه پرداخت.
4. پیشوای مذهب جعفری در اشعار عربی،دکتر حمید ولی زاده/رعنا نصیرپور ملکی
این مقاله به تحلیل اشعاری می پردازد که به زبان عربی در مدح امام صادق(ع) پرداخته اند.
5. تأملی در مکتب علمی آموزشی صادق اهل بیت(ع)،دکتر حسن نقی زاده
آیا می توان مبانی هدف ها، روشها و ویژگیهای یک نظام آموزشی را از بررسی حیات امام صادق(ع) به دست آورد؟ این پرسشی است که در این نوشتار مطرح می شود و نویسنده می کوشد با استناد به احادیث امام صادق(ع) به آن پاسخ گوید. تعریف علم، هدفمندی آن، نوع گزینش استاد و دانشجو و جامعیت این مدرسه، اولویت ها و برآیند آموزشی آن، از نکاتی است که در این نوشتار مورد توجه قرار می گیرد.
6. تقیه و امام صادق(ع)، دکتر حسین هاونگی
براساس این تحقیق، امام صادق(ع) تقیه را برای شیعه یک امر ضروری می دانسته و به زعم ایشان تارک تقیه همانند تارک نماز قلمداد می شد. در همین راستا بود که آن حضرت(ع) نظام زیرزمینی ارتباطات را در جامعه نوپای حکومت عباسی به کار گرفت و به اصحاب خود آموخت که معارف شیعی را در دسترس همگان قرار ندهند و در بیان آن تقیه نمایند.
7. در پیشگاه یک شیمیدان بزرگ، امام جعفر صادق(ع)، دکتر علی احدزاده/دکتر غلامحسین غاربی کلخوران
براساس این تحقیق چنانچه بخواهیم دانشمندان علم شیمی را معرفی نماییم بدون شک امام صادق(ع) یکی از بزرگترین دانشمندان علم شیمی خواهد بود.
8. رابطه متقابل علم و ایمان از نگاه امام صادق(ع)،دکتر فاطمه سلیمانی
امام صادق(ع) حقیقت ایمان را اعتقاد و باور قلبی به عقاید حقه می داند که اقرار به لسان و عمل به ارکان را درپی خواهد داشت. ایشان با تعریفی که از علم و نحوه حصول آن در انسان دارد بر وجود ارتباط متقابل بین علم و ایمان تصریح می کند. همان طور که علم و معرفت در تحقق و تقویت ایمان مؤثر است، ایمان نیز در تقویت و گسترش علم تأثیر دارد.
9. سامانه طب اسلامی و رهنمودهایی از گنجینه عظیم معارف پزشکی حضرت امام جعفر صادق(ع)، دکتر محمدمهدی اصفهانی
این نگاشته مفهوم طب اسلامی را بازنگری نموده و برخی از رهنمودهای امام صادق(ع) را در راستای بحث خود استفاده می کند.
10. علم آموزی در مکتب امام صادق(ع)،دکتر لیلا حیدری
این مقاله بر ارشاد امام(ع) به طلب علم و وجوب دانش اندوزی با تعبیرات مختلف و سفارش بر تفکر، ارج نهادن به دانشمندان، علم ارزشمند و سودمند، تشویق به یادداشت و کتابت و مواردی نظیر آن توجه می کند.
11. گرایش های جمعی و نقش آن در تکامل انسان از منظر امام صادق(ع)،دکتر رضا شکرانی/ محمد باوی پور
با مطالعه احادیث امام جعفر صادق(ع) در تمام زمینه ها و بابها بدین نتیجه می رسد که تکامل واقعی انسان، فقط در سایه سار گرایشهای جمع گرایانه محقق می شود.
12. مشاوره کارآمد از منظر امام صادق(ع)،دکتر علی نقی فقیهی/ دکتر محسن شکوهی یکتا
این نوشتار مؤلفه های مشاوره کارآمد را از منظر امام ششم(ع) می شمرد و این گونه بیان می کند: باور به اهمیت و جایگاه مشاوره از نظر معنوی و حل مشکلات روانی، شناختی، عاطفی، اخلاقی و اجتماعی، توجه به اهداف، مبانی، اصول و روشهای برآمده از آنها، اتصاف مشاور به ویژگیهای شایسته اخلاقی و شغلی و پایبندی به وظایف تقوایی در فرآیند مشاوره.
13. نقد و بررسی حدیث در مکتب جعفری،دکتر کمال صحرائی اردکانی
طبق این پژوهش: امام صادق(ع) در حوزه کاوش های سندی، به موضوعات متعددی اشاره کرده است که برخی از آنها عبارتند از: اهمیت ذکر اسناد و یادکرد راویان، معرفی راویان موثق و ناقلان غیر موثق، تأیید یا تکذیب برخی از راویان، برحذر داشتن از راویان قصه سرا، پرهیز از راویان غالی و در حوزه نقد و بررسی محتوا، ژرف نگری در مضمون روایات، ارائه بعضی از معیارهای نقد حدیث و بیان راهکارهای رفع تعارض اخبار.
پایان
*دانش پژوه دکترای تاریخ تمدن اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه
