دكتر فضل الله صلواتي داماد مرحوم آيت الله محمد تقي جعفري و استاد دانشگاه اصفهان از معدود نويسندگاني است كه تلاش عمده اش به كاري تاريخي درباره امام جواد (ع) معطوف است. او كتاب خود با عنوان تحليلي از زندگي و دوران امام محمد تقي (ع) را در شرائط تبعيد در يزد و به مدت چهار سال و با مشكلات عديده اي تاليف كرد. اما بار ديگر بعد از سالها ويرايش دوم همين كتاب را با كيفيت بهتري به چاپ رساند. به نظر مي رسد كه فعاليت هاي سياسي بعد از انقلاب فرصت كمتري براي ادامه حيات علمي در اختيار او قرار داده است. آثار ديگري نيز از او به چاپ رسيده است:
مثل زندگاني امام جواد (ع)، سخن عاشورا، سلام بر غدير، سلام بر مهدي. هم چنين آثار ديگري مثل تحليلي از زندگاني امام محمد باقر (ع) نيز از او در مراحل چاپ قرار دارد.
فضل الله صلواتي بيشتر با همين اثرش يعني تحليلي از زندگاني و دوران امام محمد تقي ع شناخته مي شود. اين اثر در نوع خود اثر جامع و دربردارنده بخش هاي مهمي از مسائل مربوط به امام جواد (ع) و دنياي پيرامون آن حضرت است؛كاري پژوهشي كه هم خواننده عمومي و هم خواننده تخصصي را به خود جذب مي كند.
بخش هاي اوليه كتاب به بازنگري در شرائط كلي جهان اسلام و حكومت عباسي و هم چنين حركت ها و انقلاب هاي دوران امام جواد (ع) پرداخته است. از ديدگاه او در آن دوره هنوز مسلمانان بر حسب ظاهر يكسان و برابر بودند و همه به طور مساول از مواهب جامعه اسلامي برخوردار مي شدند و اكثر مردم از لحاظ مالي متعادل بودند و اگر زمام داري هم به دست افراد لايق و عادل قرار داشت مدينه فاضله در همان دوره شكل مي گرفت. (ص32) تنها بحث حاكميت و امامت كاملا در خفقان بود(ص34) و مخالفان را گردن مي زدند يا بين ديوار مي گذاشتند (ص35).
در بخش تاريخ جهان وي تنها به بررسي بعضي فرقه هاي آن دوره پرداخته است. او در تحليلي سطحي معتزليان را بر خلاف شيعيان و خوارج يك فرقه صرفا مذهبي مي داند كه در كار سياست دخالت نمي كردند ولي به مرور زمان به سياست كشيده شدند و در باره امامت و شرائطش بحث كردند.(ص42) اين در حالي است كه نظريه امر به معروف و نهي از منكر و هم چنين موضع گيري به وضوح سياسي در برابر طرفين جنگ جمل از مباحث اوليه معتزله به شمار مي رود. معلوم نيست كه چرا در اين ميان از اصحاب رده نيز به عنوان فرقه هاي اين دوره ياد شده است. (ص60)
بخش زيادي از مطالب كتاب به حركت ها و انقلاب ها در دوره عباسي اختصاص يافته است. (از 141 تا 383). او در اين بخش موفق به كشف 24 شورش و قيام علوي شده است؛ همانطور كه بخش هاي آخر كتاب با حجم كمتري به زندگاني و شهادت امام (ع) و سخنان حضرت پرداخته است. اما او در اين بخش نيز دچار خبط واضحي شده است. چرا كه تيتر بحث دگرگوني هاي دوره امام جواد (ع) است، اما وقتي قيام ها را مي شمرد قيام هايي كه در دوره هاي بعدي و حتي دوره هاي قبلي نيز اتفاق افتاده ليست مي شوند. نمونه اين كار فراوان است كه به قيام زيد بن موسي بن جعفر در دوران مامون (ص158) قيام يحيي بن عمر در سال 250 (ص160) و قيام ادريس بن موسي در سال 250 (ص161) اشاره مي شود. اشاره به اين مطلب كه غرض او بيان قيام هاي معاصر اين امام يا اندكي قبل و بعد از آن است عذر بدتر از گناه محسوب مي شود. (ص156)
با توجه به رويكرد سنتي در نگارش اين كتاب وي به طول و تفصيلات غير مرتبطي پرداخته است كه با حجم يك دهمي نيز قابل دستيابي بود. در واقع او در بخش تاريخ جهان سعي كرده است كه چند فرقه اصلي را مورد بررسي قرار دهد. اما در تطبيق آن فرقه ها با دوران امام جواد (ع) نيز موفق نبوده است. در بحث مرجئه او معتقد است كه مرجئه در برابر خوارج قد علم كردند و با شيعيان نيز مخالفت داشتند. (ص53) اما به نظر مي رسد كه مرجئه به عنوان يك «نه» بزرگ در برابر خوارج بودند كه آثار اين مخالفت در ميان همه گروه ها ديده مي شد. حتي در ميان اماميه از عده اي از اصحاب تعبير به مرجئه الشيعه شده است. هم چنين مشخص نيست كه چطور شورش هاي عبدالله بن ميمون اسماعيلي –به قول خودش- در سال 298 تا 318 به دوران امام جواد (ع) (203-220) ارتباط پيدا مي كند. (ص64)
او برحسب رائج دهه چهل و پنجاه به ارجاع و استناد اهميت چنداني نداده است. او براي اين مطلب كه همه شرائط درآن دوره مصاعد بود و اگر زمامداري در دست افراد لايق قرار داشت مدينه فاضله شكل مي گرفت هيچ ارجاعي نداده و حتي در ويرايش هم سنتي عمل كرده است. ضمن اين كه او خود در منطق كلامش بر خلاف اين مطلب اذعان مي كند.
ظاهرا او در اين تحليل دچار اشتباه شده است كه مسلمانان در آن دوره از نظر كلي به دو گروه سني و شيعه تقسيم مي شدند. (ص36) زيرا گروه هاي كلي در آن دوره عبارت بودند از اماميه، معتزله، اصحاب حديث، خوارج و مرجئه و اين تقسيم بندي كلي شيعه و سني به قرون بعدي مربوط است.
ويرايش جديد اين كتاب با همان عنوان در قطع وزير و جلد گالينگور در ششصد صفحه همراه با نمايه و فهرست منابع توسط انتشارات اطلاعات تهران در سال 1384 چاپ شده است. هر چند روش نگارش اين كتاب همانطور كه اشاره شد سنتي و مغاير با اصول نگارش امروزين است اما در نوع خود به عنوان يك تك نگاري درباره امام جواد (ع) قابل استفاده است.
منابع:
1- صلواتي، فضل الله، تحليلي از زندگاني امام محمد تقي (ع)، ويرايش دوم، 1جلد، انتشارات اطلاعات، تهران: 1384ش.
2- http://fa.wikipedia.org/wiki
3- http://salavati-f.blogfa.com/
4- http://www.salavati-vahid.blogfa.com/post-46.aspx
