جريان‌شناسي تاريخي قرائت‌ها و رويكرد‌‌هاي عاشورا
از صفويه تا مشروطه (با تاكيد بر مقاتل)
اثر برگزیده جشنواره بین المللی فارابی
بیان مسأله
از زمان رخداد واقعه عاشورا تا عصر حاضر، مقتل‌نویسان و راویان و مورخان تاریخ عاشورا برداشت‌های گوناگون از این واقعه، ارائه کرده‌اند كه هر اندیشمند و پژوهشگر تاریخ عاشورا را به این اندیشه وا میدارد كه چرا درباره یك حادثه، به این میزان، برداشت‌های گوناگون شده است؟
چنانکه برخی از آموزه‌های روایی و نیز بعضی از برداشت‌ها و یا تفسیرهای نادرست از برخی آموزه‌های دینی و اعتقادی از جمله بحث قضا و قدر، شفاعت و… زمینه و عامل دیگری برای ظهور یا رواج برخی دیگر بوده است. این پژوهش، پس از تبیین و پیشینة هر قرائت و بیان شاخص‌ها و ویژگی‌های آن، درصدد شناسایی، مطالعه و بررسی شرایط، زمینه‌ها و عوامل پیدایش و یا ترویج این قرائت‌ها از واقعة عاشورا و در یك جمله، جریان‌شناسی تاریخی این قرائت‌ها از عصر صفویه تا مشروطه، البته با بهره‌گیری از مقاتل و منابع تاریخ عاشورای دوران مورد بحث است.
اهداف
هدف از این پژوهش، بازشناسی زمینه‌ها، بسترها و ریشهیابی علل و عواملی است که در قرائت‌های گوناگون از واقعة عاشورا در مقطع زمانی یاد شده نقش داشته‌اند، تا افراط و تفریطهایی كه در تفسیر و برداشت از این واقعه شده و منجر به برداشت‌های مجعول و منحرف شده، شناسایی و مورد نقد و بررسی قرار گیرد، چرا که بیشتر قرائت‌هایی که از آن سخن گفته خواهد شد، قرائت‌هایی هستند که سبب تحریفات و کژی‌های بسیاری در معرفی و ترویج فرهنگ عاشورا شده‌اند و اکنون ما در عصر حاضر، میراث خوار آن هستیم.
پرسش اصلی : چه گونههایی از قرائت‌های عاشورا و با چه ویژگی‌ها و شاخص‌هایی از عصر صفویه تا مشروطه، وجود داشته و چه زمینه‌ها و عواملی سبب پیدایش و یا ترویج آنها شده است؟
فرضیه‌ها
1. شرایط تاریخی، اجتماعی و فرهنگی جامعة شیعه در پیدایش و یا ترویج برخی از قرائت‌ها، دخیل بوده است.
2. شرایط سیاسی حاكم در ایجاد و ترویج برخی قرائت‌ها، مؤثر بوده است.
3. وجود باورهای اعتقادی، ذوقها و سلایق گوناگون و در مواردی، برداشت‌های نادرست از آموزه‌های دینی، در پیدایش و یا ترویج برداشت‌های خاص از قیام عاشورا، نقش داشته است.
روش تحقیق
پس از جمعآوری مدارک و مستنداتِ لازم و كافی از منابع گوناگون و متعددِ مربوط به موضوع پژوهش هر فصل و تنظیم آنها، ابتدا به توصیف و تحلیل اطلاعات و دادهها و در مرحلة نهایی به تبیین آنها پرداخته شد. نوع تحقیق در این اثر با توجه به طرح مباحث نظری، افزون بر مباحث کاربردی، نظری نیز می‌باشد.
نتایج بحث
نتيجه مهم این پژوهش اين است كه بطور تلویحی و از لابلای مباحث، می‌توان به قرائت و برداشتِ مختار تا حدودی پی برد. افزون بر این، در اینجا به صراحت گفته می‌شود که از دیدگاه نگارنده، واقعة کربلا دارای ابعاد و زوایای گوناگونی است، از‌این‌رو گزارش و تحلیل و تبیین واقعة عاشورا بایستی بر اساس ابعاد احساسی و تراژدیک، حماسی و انقلابی و عرفانی باشد که مقتضای ذات این واقعه است، اما با این وجود، این گزارش و تحلیل و تبیین باید بر اساس و در چارچوب منابع تاریخی و حدیثی معتبر کهن ـ که در نهایت و حداکثر تا منابع قرن هفتم را در بر می‌گیرد ـ باشد و از هر گونه اعتماد بر منقولات و گزارش‌های منابعِ پس از این دوره، پرهیز کرد. افزون بر این، در این گزارش و تحلیل و تبیین، باید کوشش شود که میزان و سهم پرداختن به هریک از ابعاد واقعه به صورت متوازن و به میزان نقش آنها در واقعه و بدون افراط و متأثر از اوضاع و شرایط زمانه، باشد. از این‌رو نباید برخی از قرائت‌ها و برداشت‌ها که حاکمیت مطلق و یا غالب را در دوران مورد بحث داشته و هنوز هم دارد، قرائت غالب و مقبول تلقی شود، چرا که نتیجة آن، گرفتاری در دام تحریف و دگر‌اندیشی در گزارش و تحلیل تاریخ عاشورا است.
واژه‌های کلیدی
عاشورا، صفویه، مشروطه، جریان‌شناسی
