توکلی کرمانی، احمد(1368ه.ش.)،زندگانی احمد بن اسحاق قمی، سفیر حضرت امام زمان(ع)، تصحیح ناصر باقری بیدهندی، قم: سازمان اوقاف و امور خیریه، اسوه، چ1، 1389ه.ش.، شمارگان 1500 نسخه، 112ص.
«زندگانی احمد بن اسحاق قمی، سفیر حضرت امام زمان(ع)» اثر حجت الاسلام احمد توکلی کرمانی است. او از دانش آموختگان حوزه ی علمیه قم است که در سال 1308 متولد شده، در سال 1340 موفق به اخذ اجازه امور حسبیه از امام خمینی(ره) شده و در سال 1368 ه.ش درگذشته است. این کتاب که نخستین اثر مستقل درباره زندگانی احمد بن اسحاق اشعری قمی است، در سال 1346 نگارش و در سال 1348 انتشار یافته است. سپس، در سال 1389 به سفارش کنگره بزرگداشت احمد بن اسحاق اشعری قمی، توسط حجت الاسلام ناصر باقری بیدهندی تصحیح و به عنوان سومین اثر از مجموعه آثار کنگره بزرگداشت احمد بن اسحاق اشعری قمی نشر یافته است.
گزارش اجمالی محتوا و فصول
کتاب با مقدمه دبیرکنگره – سید اسماعیل حسینی مقدم- ، مصحح کتاب- ناصر باقری بیدهندی- ، شرح زندگی مولف از زبان فرزندش و پیشگفتاری از مولف آغاز می شود. سپس، در پنج عنوان به ارائه مطلب می پردازد. این عناوین پنج گانه عبارتند از:
– احمد بن اسحاق کیست؟
– رجال نامی خاندان اشعری
– احمد بن اسحاق را بشناسیم
– خدمات برجسته احمد بن اسحاق
– موقعیت سرپل ذهاب
مولف ذیل عنوان نخست از این عناوین پنج گانه، به معرفی اجداد احمد بن اسحاق و خاندان اشعری می پردازد و ورود آنها به شهر قم را بررسی می کند. سپس، تحت عنوان دوم یعنی رجال نامی خاندان اشعری بیست نفر از چهره های نامدار این خاندان را معرفی می کند که عبارتند از:
1. احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری
2. ابراهیم بن محمد اشعری
3. احمد بن عبدالله بن عیسی بن مصقله بن سعد
4. احمد بن محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک
5. اسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی
6. اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری
7. اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی
8. حسین بن محمد بن عمران بن ابی بکر اشعری قمی
9. زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی
10. سعد بن سعد بن احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی
11. سعد بن عبداله بن ابی خلف اشعری قمی
12. عمران بن عبدالله بن سعد اشعری قمی
13. عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری قمی
14. محمد بن احمد بن یحیی بن عمران بن سعد بن مالک اشعری قمی
15. محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی
16. محمد بن علی بن محبوب اشعری قمی
17. محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری
18. مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری قمی
19. موسی بن الحسن بن عامر بن عبدالله بن سعد قمی
20. موسی بن محمد اشعری
عنوان سوم از عناوین پنج گانه مذکور، موقعیت علمی و روایی احمد بن اسحاق را طبق تصریح مولف در هفت محور بررسی می کند:
1. مرجعیت علمی و دینی احمد بن اسحاق قمی؛
2. امام محمد تقی(ع) و احمد بن اسحاق قمی؛
3. امام علی النقی(ع) و احمد بن اسحاق قمی؛
4. امام حسن عسکری(ع) و احمد بن اسحاق قمی؛
5. حضرت حجت امام عصر(ع) و احمد بن اسحاق قمی؛
6. آیا احمد بن اسحاق در حیات امام عسکری فوت کرده است؟
7. آیا احمد بن اسحاق در دروان امامت حضرت حجت حیات داشته است؟
عنوان چهارم از عناوین پنج گانه هم برخی از خدمات برجسته احمد بن اسحاق ازجمله بنیانگذاری «مسجد امام حسن عسکری» یا «مسجد امام» را بیان نموده و در انتها با توصیف آرامگاه احمد بن اسحاق به پایان می رسد.
آخرین عنوان از عناوین پنج گانه هم به ارائه دورنمایی از شهرستان سرپل ذهاب می پردازد.
فهرست مطالب کتاب نیز چنین است:
مقدمۀ دبیر کنگره 11
مقدمۀ مصحح 15
شرح زندگی مؤلف از زبان فرزندش 19
پیشگفتار مؤلف 23
احمد بن اسحاق کیست؟
شناسایی اجداد احمد 28
احوص در کوفه 29
مهاجرت احوص 30
از مرز ایران گذشتند 30
تماس با یکی از بزرگان قم 31
پذیرایی بزرگ قم 31
احوص پیروز شد 32
شکست دیلمیان 32
استقبال از فاتحان 32
نالۀ جانسوز 33
عبداللّه هم به قم آمد 34
اولین مسجد قم 34
انعقاد پیمان صلح 35
آینده‌ای درخشان 35
تکثیر اولاد 36
شکستن پیمان 36
درخواست خروج 37
شروع حملات 37
دومین پیام 38
انتقام گرفتن احوص 38
هفتاد سر بریده 39
تسلیم همگانی 39
دعوت از پسرعموها 39
تعداد اشعری‌ها در قم 40
غروب این خاندان 41
ادامۀ مخالفت با خلفا 41
علت دیگر شکست 41
رجال نامی خاندان اشعری
1. آدم بن اسحاق بن عبداللّه بن سعد اشعری 46
2. ابراهیم بن محمد اشعری 46
3. احمد بن عبداللّه بن عیسی بن مصقله بن سعد 46
4. احمد بن محمد بن عیسی بن عبداللّه بن سعدبن مالک 47
5. اسحاق بن آدم بن عبداللّه بن سعد اشعری قمی 48
6. اسحاق بن عبداللّه بن سعد بن مالک اشعری 48
7. اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی 48
8. حسین بن محمد بن عمران بن ابی‌بکر اشعری قمی 48
9. زکریا بن آدم بن عبداللّه بن سعد اشعری قمی 48
10. سعد بن سعد بن احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی 51
11. سعد بن عبداللّه بن ابی‌خلف اشعری قمی 52
12. عمران بن عبداللّه بن سعد اشعری قمی 53
13. عیسی بن عبداللّه بن سعد بن مالک اشعری قمی 54
14. محمد بن احمد بن یحیی بن عمران بن سعد بن مالک اشعری قمی 54
15. محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی 55
16. محمد بن علی بن محبوب اشعری قمی 55
17. محمد بن عیسی بن عبداللّه بن سعد بن مالک اشعری 55
18. مرزبان بن عمران بن عبداللّه بن سعد اشعری قمی 55
19. موسی بن الحسن بن عامر بن عبداللّه بن سعد قمی 56
20. موسی بن محمد اشعری 56
احمد بن اسحاق را بشناسیم
موقعیت علمی احمد بن اسحاق 59
شاهدی گویا 60
تأیید موقعیت علمی 65
میزان سنجش علم 67
روایات احمد بن اسحاق از امام صادق(ع)67
امام علی النقی(ع) و احمد بن اسحاق 71
روایات امام هادی(ع)71
امام حسن عسکری(ع) و احمد بن اسحاق 73
تولد قائم 73
خدمات برجسته احمد بن اسحاق
مسجد امام قم 79
احمد بن اسحاق، مأمور ویژه امام 80
روایاتی که احمد از امام عسکری(ع) نقل کرده 84
امام عصر(ع) و احمد بن اسحاق 85
احمد بن اسحاق از منظر عالمان 85
توثیق امام عصر(ع)87
احمد در حیات امام عسکری(ع) وفات یافت؟ 91
نکاتی جالب 93
حیات احمد در زمان امامت حضرت حجت(ع)93
تحلیل ادله 95
موقعیت اجتماعی احمد بن اسحاق 97
داستان جالب 97
آرامگاه احمد بن اسحاق 99
ساختمان فعلی مقبره 100
احتیاجات این مقبره 101
موقعیت سرپل ذهاب
معابد مذهبی 107
مساجد سرپل ذهاب 107
اهم منابع تحقیق 111
مقدمۀ مصحح
زنده و جاوید ماند هرکه نکونام زیست
کز عقبش ذکر خیر زنده کند نام را
«سعدی»
افتتاح سخن آن به که کنند اهل کمال
به ثنایِ ملک المُلک، خدای متعال[5]
زندگی مؤلف به طور کلی سه دوره مشخص دارد:
بالندگی، خودسازی، جامعه‌سازی.
منظور از دورۀ بالندگی ایام کودکی و نوجوانی وی است. او در سال 1308 ش. در خانواده‌ای مذهبی و زیر خط فقر دیده به جهان گشود. از همان دوران کودکی علاقۀ وافری به تحصیل علم داشت لذا در زادگاهش (راور کرمان) در حالی که پنج بهار را پشت سر نهاده بود نزد جد مادری خود حاج یوسف به آموختن قرآن و فارسی مشغول شد. شش سالش تمام نشده بود که قرآن و کتاب دوم دبستان را آموخت. در مهر سال 1314 ش. پدرش او را به مدرسه برد. چون سنش قانونی نبود مدیر مدرسه از پذیرش او خودداری کرد، سرانجام با اصرار پدر و موفقیت در امتحان پذیرفته شد و تحصیل را ادامه داد. پدرش در سال 1319 ش. بدرود حیات گفت و مسئولیت ادارۀ زندگی مادر و سه خواهر خردسالش به دوش او افتاد. به ناچار تحصیل را کنار گذاشت و به نجاری روی آورد.
او شیدای آموختن و شیفتۀ دانش بود. بعد از دین و معنویات و شریعت، تنها معشوقی که عطش سرکش و بی‌کران و ملتهبش را تا حدی آرام و سیراب می‌کرد، جرعه‌های زلال و شیرین علم و معرفت و نفوذ در اسرار و صعود به قلۀ حقایق بود. از این رو نزد امام جماعت مسجد جامع «مسقط‌الرأس» حجة الاسلام آقای حقیقی به تحصیل ادبیات عرب پرداخت.
دورۀ خودسازی از ورود به مدرسه دینی آغاز می‌شود و تا ورود به جامعه و اقامت در سرپل‌ذهاب ادامه می‌یابد. در این دوره در سال 1332 ش. به حوزۀ علمیه اصفهان رفت و پس از دو سال تحصیل در مدارس علمیۀ ذوالفقاری و نیم‌آورد، رهسپار قم شد و پس از اتمام سطوح نزد اساتید نامی به جد در درس خارج مرحوم آیت الله العظمی حاج سیدحسین طباطبایی بروجردی و حضرت آیت الله العظمی امام خمینی;شرکت کرد و در سال 1340 ش. به دریافت اجازۀ امور حسبیه از استاد خود حضرت امام; مباهی گشت. آنگاه با انبانی از معرفت، وی آ‌ماده ورود به جامعه‌سازی می‌شود.
دوره جامعه‌سازی از سال 1346 ش. و ورود به سرپل‌ذهاب تا پایان عمر با برکت مؤلف پهنا دارد.
سرفصل فعالیت‌های ایشان در این دوره عبارتند از:
وعظ و سخنرانی در محافل و اماکن مذهبی؛
تألیف؛
تدریس علوم دینی؛
کمک به ایجاد و تقویت و بهبود نهادی دین و تفکر مذهبی.
راه اندازی جهاد سازندگی و بنیاد مستضعفان
فعالیت در دستگاه قضایی
ظاهراً این کتاب، اوّلین اثر مستقل دربارۀ صحابی بزرگوار امامان جواد و هادی(ع) و وکیل امام حسن عسکری(ع) است. این کتاب نخست در چاپخانه حکمت قم، در قطع رقعی و در صد و شصت صفحه منتشر شده است و اکنون به مناسبت کنگره بزرگداشت احمد بن اسحاق اشعری قمی تجدید چاپ می‌شود. کاری که در این چاپ انجام شده عبارت است از:
ویرایش.
افزودن مقدمه‌ای در شرح حال مؤلف.
افزودن برخی پانوشت‌ها که با «ب» مشخص شده است.
اعراب گذاری در موارد لازم.
مستندتر کردن کتاب.
از دست‌اندرکاران کنگرۀ بزرگداشت احمد بن اسحاق اشعری قمی;که زمینۀ چاپ و انتشار این نوشتار را فراهم نموده؛ و نیز از فرزند گرامی ایشان جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای علی توکلی که با تجدید چاپ آن موافقت نموده، اطلاعاتی در مورد پدر بزرگوار خود در اختیار گذاشتند نیز قدردانی و تشکر می‌نمایم و از درگاه پروردگار یکتا برای همگان توفیق و بهروزی مسئلت دارم.
قم – باقری بیدهندی
