مکه در بستر تاریخ

مکه در بستر تاریخ

دکتر نعمت الله صفری فروشانی

نعمت الله صفری فروشانی کتاب مکه در بستر تاریخ  را در چند بخش شهر مکه، کعبه و مسحدالحرام و مضافات مکه تدوین کرده است. نویسنده در این کتاب که در بهار 1386 و در 256 صفحه و از سوی انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی به چاپ رسیده است به موضوعات متعدد در سه بخش مذکور پرداخته است.

نوشتار حاضر جغرافیای تاریخی مکه و پیرامون آن را از آغاز پیدایش تا کنون به ویژه در زمان پیامبر اسلام(ص) به بازنگری نشسته است.در این پژوهش محدودیت ها و مشکلات فراوانی فراروی نگارنده بوده است از جمله:

1. در باره زمان پیامبر اکرم(ص) هیچ منبع دست اولی وجود ندارد؛ زیرا قدیمی ترین منابع در این زمینه حداقل دو قرن پس از هجرت نوشته شده اند. همین امر سبب می گردد پژوهشگر نتواند به کسانی دسترسی پیدا کند که بی واسطه ترسیمی از شهر مکه را در صدر اسلام در ذهن او به وجود آورد.از لابه لای بعضی روایات و نقل های تاریخی تنها می توان به نمایی مبهم از وضعیت جغرافیایی مکه در آن دوران دست یافت.به هر روی، پیشرفت اسلام نقطه عطفی در جغرافیای شهر مکه بود گسترش اسلام در نیمه نخست قرن اول هجری نیز، سبب هجرت مردم به این شهر شد. وجود کعبه قبله مسلمانان در این شهر هم، رویکرد عمومی به این شهر را افزایش داد و سبب شد مردم از گوشه و کنار دنیا به سوی این شهر سرازیر شوند. جغرافیای شهر مکه با شتاب دچار دگرگونی شد.بنابراین نمی توان با پشتوانه منابعی که پس از پیشرفت اسلام نگاشته شده است به تصویر دقیقی از این شهر در زمان پیامبر اکرم(ص) دست یافت.

2. بسیاری از منابع موجود در این زمینه به روایات ضعیف و ساختگی تکیه کرده اند که نمی توان راه گشای پژوهشگر باشند.

3. در پایان نیمه نخست قرن نخست هجری خلافت به سلطنت تبدیل شد و خلفای اسلامی بسان پادشاهان به آرایه های فریبنده دنیا روی آوردند و برخی آثار بر جای مانده از زندگی پیامبر اکرم(ص) و یارانشان را که الگوی ساده زیستی اسلامی به شمار می آمدند، از بین بردند.اندکی از این آثار که باقی مانده بود در صد سال گذشته به دست وهابی ها و با تمسک به مسائل واهی، نابود شد.

4. منابع نگاشته شده در آن زمان به علت محدودیت امکانات به طور دقیق به نگارش در نیامده اند، برای مثال اندازه گیری در بسیاری از جاها یکی نیست علاوه برآن، مقیاس های اندازه گیری آن زمان با عصر کنونی متفاوت است.  میان مقیاس های اندازه گیری در آن زمان نیز، اختلاف وجود داشت در آن زمان، کشیدن نقشه های جغرافیایی مثل اکنون معمول نبود و گاه نویسندگان آن عصر نتوانسته اند به گونه ای به ترسیم موقعیت بپردازند که نمایی درست و امروزی از مکه به دست آید.

5. بسیاری از انگیزه هایی که پژوهشگر جغرافیای تاریخی به دنبال آن است برای بسیاری از مکه نویسان آن زمان ایجاد نمی شد.از این رو نگارنده نتوانسته تصویر دقیقی از شهر مکه و اطراف آن را در صدر اسلام به دست دهد البته تلاش کرده نزدیک ترین تصویر ممکن را ترسیم نماید.

این اثر برای دست یافتن به هدف خود در سه فصل تنظیم شده است:

فصل اول: نمایی کلی از موقعیت طبیعی و اجتماعی شهر مکه در صدر اسلام را ارائه می دهد؛

فصل دوم: به بیان محدوده مسجدالحرام و مرکز آن یعنی کعبه معظمه و مشاهده وابسته به آن می پردازد؛

فصل سوم: درباره مضافات مکه همچون منی و عرفات است.

 امید فراوان دارم که محققان دیگر بتوانند با بر طرف کردن نواقص و کاستی های این اثر، تصویر دقیق تری از موقعیت شهر مکه در زمان پیامبر اکرم(ص) را ارئه دهند تا بتوان آثار ارزنده، مستند، حقیقی، واقعی و زنده ای ارائه کرد و تاریخ صدر اسلام را هر چه حقیقی تر به تصویر کشیده و برای جهانیان به معرض نمایش گذاشت.

در تهیه این اثر حجج اسلام عبدالله عرب زاده و سید مجید پور طباطبایی در طر ح اولیه و مراحل گوناگون نگارش  و حجج اسلام مهدی پیشوایی و عبدالهادی مسعودی در ارزیابی دقیق آن نقش داشته اند.