نبرد جمل
ضامن بن شدقم حسینی مدنی
ترجمه حسن شانه چی
مؤلّف كتاب سيد ضامن بن شد قم بن زين العابدين على بن بدر الدين حسن نقيب است كه نسب او با ٢٧ نسل به امام زين العابدين عليه السّلام مى‌رسد و چند تن از اجداد او نقيبان علويان در مدينه منوّره بودند. او گاه به جهت انتساب به جدّ نزديكش ضامن بن على و به جهت انتساب به جدّ دورش، ضامن بن حسن ناميده شده است. درباره شرح حال وى در كتب تراجم مطالب زيادى ذكر نشده است امّا آثار و كتابهاى باقى مانده او و اطلاعاتى كه از حيات علميش ارائه داده حاكى از اين است كه وى از نسب شناسان بنام و فرهيخته زمان خود بوده كه در قرن يازدهم هجرى مى‌زيسته است.
كتاب حاضر كه در منابع زندگى نامه سيد ضامن از آن ياد نشده است و نسخه منحصر به فرد آن توسط مركز احياء الميراث الاسلامى در اختيار محقق كتاب قرار گرفته است، در عين اختصار و كوچكى از كتابهاى مفيدى- و معدود كتابهاى باز مانده اى- است كه درباره جنگ جمل نوشته شده است. شكى نيست كه حادثه جمل از مهمترين وقايع تاريخ صدر اسلام است و روشنگر بسيارى از مسائل و مشكلات پديد آمده در اين دوره كه زائيده تجمع سقيفه بنى ساعده بودند. واقعه جمل چهره حقيقى كسانى را كه تحت عنوان صحابى رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم و جاهت و قداستى كسب كرده بودند و بدين جهت مقام و منزلتى براى خود قايل بودند، نشان داد و ماهيت درونى ايشان را آشكار ساخت. و نيز از دسيسه هاى منافقان و حزب قريش كه هيچگاه به دعوت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم ايمان راستين نياوردند و همواره در صدد تهى ساختن كينه هاى خويش نسبت به پيامبر و خاندانش بودند- چنانكه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم به آن هشدار داده بود- پرده برداشت و نيت هاى پليدشان را روشن نمود. و همين طور شخصيت واقعى صاحب جمل را كه تحت نام امّ المؤمنين و محبوبه رسول خدا قداست و حرمتى دروغين براى خود فراهم ساخته بود، و نيز پيامدهاى اسف بار عملكرد او در اين واقعه را كه بى شك سهم بسزايى در انحراف مسير تاريخ اسلام داشت، نمايان ساخت.
بدين گونه، اهميت واقعه جمل تاريخ نويسان را وا داشت تا از همان اوان نگارش تاريخ اسلام به اين حادثه مهم تاريخى توجه نشان دهند و علاوه بر ذكر وقايع جمل در كتابهاى تاريخى عمومى اسلامى چون تاريخ يعقوبى، مسعودى و طبرى و. . . كتابهايى بطور اختصاصى در اين موضوع بنويسند كه نخستين نمونه هاى آن در قرن دوم هجرى به رشته تحرير در آمدند و دامنه آن تا قرن پنجم و پس از آن امتداد يافت. اين آثار كه به طور عمده به قلم نويسندگان شيعى يا با تمايلات شيعى به نگارش در آمدند به قرار زيرند:
١ - كتاب الجمل ابومخنف لوط بن يحيى ( ١۵٧ ه) كه ظاهرا از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است شيخ طوسى نام كتاب او را الجمل و الصّفين ذكر كرده است.
٢ - كتاب الجمل هشام بن محمد بن سائب كلبى ( ٢٠۶ ه) .
٣ -كتاب الجمل محمد بن عمر واقدى ( ٢٠٧ ه) مورخ مشهور و نويسنده مغازى.
۴ - كتاب الجمل نصر بن مزاحم منقرى ( ٢١٢ ه) كه تأليف ديگر او وقعة صفين است.
۵ -كتاب الجمل عبد العزيز بن يحيى جلودى بصرى از اصحاب امام نهم و تاريخ نويسان قرن سوم هجرى.
6- الجمل الكبير محمد بن زكريا بن دينار ( ٢٩٨ ه) از تاريخ نويسان شيعه بصره كه كتاب ديگرى به نام الجمل المختصر نيز داشت.
٧ -وقعة الجمل ابوبكر محمد بن يحيى صولى شاعر و كاتب ( ٣٢۵ ه) كه وقايع آن را با اسناد خود از شاهدان عينى نقل كرده است.
٨ -كتاب الجمل ابو اسحق ابراهيم بن محمد ثقفى ( ٣٨٣ ه) مورخ معروف و پركار كه از معدود آثار بازمانده وى كتاب الغارات است.
٩ -كتاب الجمل منذر بن محمد كوفى (قرن چهارم هجرى) .
١٠ -كتاب الجمل يا كتاب النصرة لسيد العتره فى حرب البصره، نوشته شيخ مفيد ( ۴١١ ه) كه در نوع خود بهترين تأليفى است كه به دست ما رسيده است و علاوه بر ذكر وقايع تاريخى جنگ جمل داراى مسايل عقيدتى و كلامى نيز مى‌باشد. اين كتاب به حدّ زيادى مورد استفاده ضامن بن شدقم بوده است.
و در نهايت كتاب وقعه الجمل ضامن بن شدقم كه متأخرترين كتاب و دومين اثر در اين موضوع است كه به دست ما رسيده و به زينت چاپ آراسته شده است. و اميد است كه در راستاى آشنايى بيشتر با وقايع صدر اسلام گامى سودمند بوده باشد.
