کتاب حیات اقتصادی امامان از صلح امام حسن تا آغاز غیبت صغری

 نویسنده: سیده معصومه اخلاقی – نعمت الله صفری فروشانی

 ناشر: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی – پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

 تاریخ چاپ: 1393

 مکان چاپ: قم

 خلاصه: این کتاب شامل تبیین و بررسی تحولات حیات اقتصادی امامان شیعه (ع) از صلح امام حسن (ع) تا آغاز غیبت صغری است.

بررسي حيات امامان شيعه كه جوانب گوناگوني براي آن متصور است از پيشينه ي قابل توجهي در ميان متقدمان و معاصران برخوردار است. ولي كمتر با رويكرد اقتصادي به حيات و سيره ي آن بزرگواران نگريسته شده است. اين كه درآمد آن ها چقدر بوده، از چه منابعي تأمين مي شده و چه تحولاتي را طي كرده است، همچنين هزينه ها و مخارج ايشان چه بوده، چندان مورد توجه محققان قرار نگرفته است.درآمدها و هزينه هاي امامان از يك سو به لحاظ دارا بودن جايگاه امامت و رهبري جامعه شيعي و از سوي ديگر در زندگي خصوصي ايشان قابل بررسي است.

تبيين و بررسي تحولات حيات اقتصادي امامان شيعه از صلح امام حسن(ع) تا آغاز غيبت صغري- مساله اصلي اين اثر است. در اين اثر ضمن اين كه منابع درآمدي و هزينه هاي امامان در دو بخش جايگاه امامتي ايشان و نيز در زندگي خصوصي آن بزرگواران مورد بررسي قرار گرفته، تحولات ناظر بر آن ها نيز مورد توجه قرار گرفته است.

زندگي امامان شيعه از جنبه هاي مختلف از جمله حيات اقتصادي ايشان مهم و قابل مطالعه است. امامان از سويي چون ساير مردم در زندگي شخصي خود، مصارف، مخارج و منابع درآمدي داشتند و از سوي ديگر رهبري جامعه ي شيعي در دست آنان بود و علاوه بر نيازهاي مالي اين بخش برخي از اموال نيز صرف هزينه هاي تبليغي و دعوت مي شد. برخي از امامان چون امام علي(عليه السلام) و امام حسن(عليه السلام) در مقاطعي از حيات خود در رأس نظام هاي سياسي قرار داشتند و مي توانستند از منابع مالي موجود در راستاي اهداف كلان جامعه و هدايت انسان ها و دستگيري مستمندان استفاده كنند، اين دسته از ائمه در دايره ي تحقيق مورد نظر نيستند. اين اثر در پي يافتن پاسخ براي اين پرسش است كه حيات اقتصادي ائمه اي كه داراي حكومت نبوده اند، در ابعاد مختلف هزينه اي و درآمدي چگونه بوده است؟

درآمدها و هزينه هاي زندگي ائمه از دو بعد قابل بررسي است: امامان از يك نگاه به لحاظ شخصيت حقيقي و طبيعي خويش چون ديگر انسان ها داراي تكاليف و حقوقي بودند و در منظري ديگر به سبب دارا بودن جايگاه امامت شخصيت حقوقي و حقوق و تكاليفي از اين جهت داشتند. در آمدها و هزينه اي امام پاره اي مربوط به شخصيت طبيعي ايشان و پاره اي ديگر به سبب دارا بودن جايگاه امامت بود. مواردي چون موقوفات،كشاورزي، تجارت، هدايا و مقرري از بيت المال را مي توان جزو درآمدهاي شخصي و هزينه هايي چون مخارج خود امام، خانواده، كنيزان و غلامان و كمك به خويشاوندان را نيز جزو مخارج شخصي محسوب كرد.

از سوي ديگر خمس و زكات نيز منابع مالي امام بود كه به سبب قرار داشتن ايشان در جايگاه امامت دارا بودند. مخارج و مصارفي نيز چون صدقات و هداياي امام به ديگران و حقوق وكلا را نيز مي توان از جمله هزينه هاي امام در اين جايگاه برشمرد.

در طول زمان مورد بحث (40-260 ق) منابع درآمدي ائمه(عليهم السلام) و طريقه هزينه كرد آن به تناسب زمان و نيازهاي شخصي و اجتماعي جامعه اقليت شيعي تطورات و تحولات مختلفي را پشت سر گذاشته است. به گونه اي كه مي توان در مقاطعي سير تكاملي و در مقاطع ديگر با توجه به مشكلات موجود، سير نوساني را براي اين تطور تعريف كرد.

پس از صلح امام حسن(عليه السلام) و خارج شدن خلافت از دست ايشان درآمد امامان بيشتر بر درآمدهاي شخصي متكي بود. ميراثي كه از پيامبر(صلي الله عليه و آله)، علي(عليه السلام) و فاطمه(سلام الله عليها) باقي مانده بود و همچنين فعاليت هاي اقتصادي ايشان مثل كشاورزي سهم مهمي از درآمدها را تشكيل مي داد. هداياي حكومتي و مردمي نيز بخشي از درآمدها بودند. در دوره امامت امام جواد(عليه السلام) كه به تدريج نقش درآمدهاي شخصي در حيات اقتصادي امامان كم شد كه بي ترديد بايد اين را به حضور امامان در بغداد و سامرا و دوري ايشان از مدينه نسبت داد.

زكات به تدريج از دوره صادقين(عليهما السلام) جزو منابع درآمدي غير مستقيم ائمه قرار گرفت. به اين معني كه اين اموال عمدتاً طبق شرايطي كه امام بيان مي كرد، توسط خود شيعيان به مصرف مي رسيد. به خصوص در اين زمان كه نهاد وكالت هنوز شكل نگرفته بود و دسترسي شيعيان به امام به سهولت امكان پذير نبود.

از اين پس بخشي از اموال ورودي به سيستم مالي ائمه را زكات به خود اختصاص داد. در حالي كه تا پيش از اين زكات نيز چون خمس جزو درآمدهاي امامان محسوب نمي شد و گزارشي از پرداخت آن به امامان يافت نشد.

در دوره امامان بعدي زكات تقريباً بدون تغيير زيادي در احكام، توسط خود مردم به مصرف فقراي شيعه مي رسيد. اما از آن جا كه نهاد وكالت شكل گرفته بود، مردم ترجيح مي دادند اين مال توسط امام يا وكلاي ايشان به مصرف مناسب آن رسد

از زمان امام كاظم(عليه السلام) نهاد وكالت تقويت شده و گسترش بيشتري يافت، كه اين خود مي توانست بر افزايش ميزان اموال ارسالي براي امام تأثير مهمي داشته باشد. اما به علت كافي نبودن گزارش هاي رسيده نمي توان به راحتي اين افزايش و مقدار آن را نشان داد

خمس پس از صلح امام حسن(عليه السلام) تا زمان امام جواد(عليه السلام) به عنوان منبع درآمدي به شمار نمي آمد؛ چون هنوز فقه خاصي شكل نگرفته بود و نيز از آن جا كه بر اساس فقه پيامبر(صلي الله عليه و آله) عموماً خمس از غنايم گرفته مي شد، در اين دوره در دست حكومت مركزي بود.

در دوره امام باقر (عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) درآمدها همچنان بر درآمدهاي شخصي و هدايا تكيه داشت. گرفتن خمس توسط صادقين(عليهما السلام) هنوز شكل عملي به خود نگرفته بود، گرچه ايشان احكام نظري خمس را بيان كردند. اما همزمان با آن احاديث فراواني وجود دارد كه نشان مي دهد امامان در اين زمان قصد گرفتن اين مال از شيعيان را نداشتند و تنها زمينه ي گرفتن خمس در دوره هاي بعدي را فراهم مي كردند.

به عقيده برخي گرفتن خمس از سوي امامان را بايد مربوط به دوره امام جواد(عليه السلام) دانست. مهمترين تغييري كه در دوره امامت امام جواد(عليه السلام) در بعد حيات اقتصادي قابل مشاهده است گرفتن خمس توسط ائمه و دستور به شيعيان مبني بر پرداخت اين واجب مالي است. خمس در اين دوره به عنوان يكي از منابع درآمدي ائمه وارد مجموعه ي اقتصادي ايشان شد.

هزينه هاي مالي امامان نيز از دوبعد هزينه هاي شخصي و هزينه هايي كه از لحاظ دارا بودن جايگاه امامت بر دوش داشتند، قابل بررسي است. هزينه هاي شخصي زندگي ائمه شامل هزينه هاي خانواده، غلامان و مواردي از اين دست مي شد. هزينه هاي ايشان از بعد جايگاه امامت نيز شامل هدايا و كمك هاي مالي به مستمندان بود. نوع هزينه در دوره هاي مختلف شاهد تحولات و تغييرات چنداني نبود، مهمترين تغييري كه در اين مسير ديده مي شود روش هزينه شدن اموال است كه قبل از تشكيل نهاد وكالت شخصاً توسط امام يا ديگر شيعيان انجام مي شد و پس از تشكيل نهاد وكالت كه در بسياري موارد توسط وكلا صورت مي گرفت.