آیت الله میرزا محمدحسین نائینی غروی مشهور به علامه نائینی و میرزای نائینی، و از مهمترین روحانیون حامی نهضت مشروطه، درپانزدهم ذوالقعده سال 1277 هجري قمري در شهر نایین از توابع اصفهان به دنیا آمد.
وی تحصیلات ابتدایی را در نائین گذراند. در ۱۷ سالگی به اصفهان رفت و در این حوزه دانش های مقدماتی را به پایان برد، و علاوه بر فقه و اصول فقه و کلام و حکمت در ادبیات فارسی و عربی و ریاضی نیز دانش آموخت و از محضر استادانی چون محمد باقر نجفی [1]ابوالمعالی کرباسی ( م 1342ق )، میرزا جهانگیرخان قشقائی ( م 1328ق) ، شیخ محمدحسن هزارجریبی ( م 1317ق) و شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی ( م 1332ق) ، و محمدباقر نجفی اصفهانی (1301ق ) بهره گرفت[2].
در سال ۱۳۰۳ قمری برای ادامه تحصیل راهی عتبات عالیات شد و پس از توقف کوتاهی در نجف اشرف، به حوزه سامرا رفت و از حوزه درس اساتید بزرگی نظیر میرزای شیرازی(م 1312ق )، سید اسماعیل صدر( م 1328ق) و سید محمد فشارکی اصفهانی (م 1316ق ) بهره برد. نائینی را از مشاوران میرزا در جریان فتوای تحریم تنباکو شمرده‌اند[3]. وی در سال ۱۳۱۴ پس از مرگ استادش به نجف رفت و از شاگردان محمدکاظم خراسانی شد و سال‌ها در کنار او به فعالیت پرداخت[4].
گرایش سیاسی نائینی نزدیک به میرزای شیرازی و همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که از دوستان دوران جوانی او به شمار می‌رفت[5]. وی در جریان جنگ جهانی اول از روحانیونی بود که علیه انگلیس اعلام جهاد کرد و پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل- اولین پادشاه عراق جدید در 1921م – نیز با او مخالفت کرده و انتخابات عمومی برای تشکیل مجلس مؤسسان را تحریم کرد و در اعتراض به تبعید شیخ مهدی خالصی – روحانی و سیاست‌مدار شیعه و از مخالفان سرسخت نفوذ دولت انگلیس در خاورمیانه – به ایران مهاجرت کرد که پس از یکسال به نجف بازگشت[6] .
نائینی نخستین اندیشمند دینی است که به صراحت از لزوم وجود قانون اساسی در دولت اسلامی سخن گفته است. به اعتقاد او در دوران غیبت و در غیاب “ملکه عصمت” نخستین چیزی که می‌تواند حافظ عدالت و مانع طغیان حکومت‌گران باشد، قوای قانونی و قانون اساسی است[7] .
او قانون اساسی را «در ابواب سیاسیه و نظامات نوعیه» به رساله‌های عملیه تقلیدیه «در ابواب عبادات و معاملات و نحوهما» تشبیه می‌کند[8]. تنبیه‌الامة و تنزیه‌المله معروف ترین اثر نائینی است که آن را در ربیع‌الاول ۱۳۲۷، پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان نوشت و در همان سال در بغداد به چاپ رساند.[9] کتاب در تشریح حقیقت استبداد و مشروطیت دولت و تحقیق قانون اساسی و مجلس شورای ملی و توضیح معنی حریت و مساوات است. برخی منابع دستور جمع آوری کتاب را به دستور مولف نقل کرده اند، با این حال صحت و چگونگی آن به درستی مشخص نیست.[10] از انگیزه‌هایی که برای صدور فرمان جمع‌آوری کتاب آورده‌اند اینست که آن را با مقام و موقعیت خود در عرصه مرجعیت منافی می‌دید.[11]
آیة الله طالقانی ضمن توضیح و شرح عبارات مشکل کتاب در چاپ سال 1334 شمسی، کتاب را برای کسانی که خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه در باره حکومت اند مفید دانسته و آن را برای علما و مجتهدین کتاب استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله تقلیدی راجع به وظایف اجتماعی برمی شمرد.[12] آیه الله نائینی در ۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ در نجف درگذشت و در حرم امام علی (ع) به خاک سپرده شد.
پی نوشت:
[1] – نجفی موسی، حکم نافذ آقانجفی ، نشرموسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران 1390،صفحه 27.
[2] – نائینی مهدی، گذری بر شخصیت علمی، اخلاقی و سیاسی میرزای نائینی،آموزه، پاييز 1383،شماره 5،صفحه375 تا 394.
[3] – . تشیّع و مشروطیت در ایران، عبدالهادی حائری، ص ۱۵۶.
[4] – محمدحسین نائینی. تنبیه الامة و تنزیه الملة. تصحیح سید جواد ورعی. چاپ اول. قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲. صفحه ۱۱-۱۲.
[5] – ماهنامه حوزه، مصاحبه با آیت‌الله نجفی همدانی، بهمن و اسفند ۱۳۶۷. ش ۳۰، ص ۴۰.
[6] – عبدالهادی حائری. تشیع و مشروطیت. تحقیق سید حسن امین. چاپ اول. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۰. ص ۱۷۵-۱۷۸.
[7] – داوود فیرحی. «تحولات نظریه‌های نظام سیاسی در اسلام». نظام سیاسی و دولت در اسلام. چاپ اول. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، بهار ۱۳۸۲. ص ۶۱.
[8] – محمدحسین نائینی. تنبیه الامة و تنزیه الملة. تصحیح سید جواد ورعی. چاپ اول. قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲. صفحه ۴۷.
[9] – ناظم‌الاسلام کرمانی. تاریخ بیداری ایرانیان. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۷. ج ۲ صفحه ۵۳۵.
[10] – ماهنامه حوزه، مصاحبه با آیت‌الله نجفی همدانی،۱۳۷۵. ش ۷۶-۷۷، ص ۲۰-۲۱.
[11] – عبدالهادی حائری. تشیع و مشروطیت. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۰. ص ۲۲۰.
[12] – محمد ثقفی، «اندیشه سیاسی میرزای نائینی»، حکومت اسلامی، سال ۲، ش ۱، بهار .۱۳۷۶.
