حسین‌بن روح نوبختی، ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر، سومین نایب خاص از نایبان چهارگانه امام زمان عجل اللّه فرجه الشریف، در هیجدهم شعبان 326 ه ق، درگذشت و در بغداد، در منطقه نوبختیه ، به خاک سپرده شد.[1]
سال ولادت وی معلوم نیست. آشنایی وی با گویشِ فارسی اهالی آبه(نزدیک ساوه)و مناسبات نزدیکش با مردمآنجا، احتمال قمی بودن وی را تقویت می‌کند،[2] چنانکه در جایی قمی خوانده شده است. اما در منابع، بیشتر به نوبختی مشهوراست. انتساب وی به خاندان نوبختی، به احتمال بسیار، از سوی مادرش بوده است[3].
نام حسین بن روح و سه نایب دیگر و گزارشهای مرتبط با نیابت آنان، در میان منابع موجود شیعی، نخستین بار در کمال الدین و تمام النعمة فی اثبات الغیبة و کشف الحیرة ابن بابویه (متوفی ۳۸۱ ه ق) و بعدها، به گونه‌ای تفصیلی و تکمیلی، در کتاب‌الغیبة شیخ طوسی(متوفی ۴۶۰) آمده است. درباره زندگی حسین بن روح پیش از دوره نیابت گفته اند وی دو یا سه سال پیش از وفات نایب دوم و آغاز نیابتش، عامل مالی او بوده و مسئولیت حفاظت امول و ارتباط میان او و دیگر عاملان امام دوازدهم را برعهده داشته است[4].
حسین بن روح بعد از وفات نایب دوم در ۳۰۴ یا ۳۰۵، طی تشریفات رسمی مقام نیابت امام غایب را برعهده گرفت. براساس منابع، ابو جعفر عمری در حال احتضار، گروهی از بزرگان شیعه از جمله ابوسهل نوبختی، ابوعلی محمدبن همام اسکافی، و ابوعبدالله بن محمد کاتب را نزد خود گردآورد و در حضور ایشان به طور رسمی حسین‌بن روح را به عنوان نایب بعد از خود اعلام کرد. عمری در این جلسه تصریح کرد که مامور به انجام این کار بوده و به این ترتیب به تکلیف خود عمل کرده است.[5]
خادم نایب دوم، بنابه وصیت او عصا و کلید صندوقچه اشرا به حسین بن روح تحویل دادو نخستین توقیع از جانب امام عصر به‌دست او در شوال ۳۰۵ ه ق عرضه شد.[6] اما براساس گزارشهایی در کتاب الغیبة طوسی، بیشتر امامیه انتظار داشتند کسان دیگری به مقام نیابت انتخاب گردند.[7]از این رو در ابتدا برخی مانند محمدبن فضل موصلی منکر نیابت حسین بن روح شدند، اما با دیدن کرامتی از حسین بن روح به نیابتش یقین پیدا کرد.[8]
یکی از وقایع مهم در دوره نیابت حسین بن روح فتنه ای بود که ابو جعفر محمد بن علی شلمغانی برپا کرد. حسین بن روح در پنج سالی که در میان مردم نبود، شلمغانی را به نیابت خود منصوب کرد، اما وی، با سوءاستفاده از موقعیت خود، ابتدا خود را به جای او باب معرفی کرد و بعدها حتی ادعای نبوت و الوهیت کرد. با آشکار شدن انحراف وی، حسین بن روح که در حبس بود، شیعیان را از ارتباط با او منع کرد و در ۳۱۲ ه ق توقیع امام غایب در لعن او صادر شد.[9]
دربرخی پژوهش های جدید، مناسبات نزدیک حسین بن روح با نوبختیان، فرضیاتی را در باره دخالت عوامل خارجی در به نیابت رسیدن مطرح کرده است. اما شواهد متعددی – مانند پاسخ ابوسهل نوبختی به عده‌ای از شیعیان، که پرسیدند چرا به جای وی حسین بن روح به این مقام رسید[10] – در رد این فرضیات در دست است که نشان می‌دهد ویژگیها و شایستگیهای حسین بن روح، زمینه ی انتصاب وی به این مقام بوده است[11]، نه عوامل خارجی؛ گذشته از اینکه طبق منابع، این انتصاب در اختیار نایبان امام عصر یا افراد دیگر نبوده است.
پی نوشت:
[1]- محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، تهران، 1389، ص۲۳۸. و محمد بن یحیی صولی، اخبار الراضی بالله و امتقی بالله، چاپ هیورث‌دن، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹، ص 104.
[2]- کتاب‌الغیبة، ص۱۹۵.
[3]- رجوع کنید به محمدبن عمرکشی، اختیارمعرفه الرجال، تللخیص محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد۱۳۴۸ش، ص۵۵۷.
[4]- ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش، ج 2، صص 501- 502.محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۵ـ۲۲۶.
[5]- کمال‌الدین و تمام‌النعمة، ج۲، ص۵۰۳. و کتاب الغیبه، صص 226 -227.
[6]- کتاب‌الغیبة، ص۲۲۷ـ۲۲۸.
[7]- کتاب‌الغیبة، ص ۲۲۵، ۲۴۰.
[8]- کتاب‌الغیبة، ص۱۹۲ـ۱۹۳. برای تفصیل ماجرا رجوع کنید به محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم‌السلام، قم ۱۳۸۲، ص۴۷۳.
[9]- احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی‌خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم (بی‌تا، ج 2، ص 290.
[10]- کتاب‌الغیبة، ص۲۳۶ـ ۲۳۷.
[11]- ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت۱۳۹۰/۱۹۷۱، ج 2، ص 283. و ابن‌مشهدی، المزارالکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ، ۱۴۱۹، ص 42 – 192. و ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۵۲۷.
