بررسی تحلیلی سیر مقتل نگاری عاشورا

به گزارش روابط عمومی موسسه فهیم، یکصد و نود و پنجمین جلسه نظریه پردازی موسسه فهیم شنبه 16 آذرماه ـ با موضوع "بررسی تحلیلی سیر مقتل نگاری عاشورا"  با سخنرانی «آیت الله محمد هادی یوسفی غروی» و با حضور اساتید، طلاب، دانشجویان و پژوهشگران در محل موسسه فهیم قم برگزار و جلسه دوم آن در یکصد و نود و ششمین جلسه نظریه پردازی شنبه 23 آذرماه برقرار شد.

جلسه اول(16 آذر 1392):

وی در ابتدای این نشست گفت: علما در کتابهای متعددی تذکر داده اند که اولین کسی که اخبار عاشورا را تدوین کرد «لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف» معروف به ابی مخنف در کتاب مقتل ابی مخنف بود.

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: تاریخ وفات ابی مخنف را 157 یا 158 ذکر کرده اند ولی تاریخ ولادت وی معلوم نیست. به گمان من ولادت وی در سال هشتاد باشد و 20 سال بعد از عاشورا به دنیا آمده باشد.

ابومخنف اولین کسی بود که اخبار عاشورا را تدوین کرد

وی ادامه داد: ابی مخنف در سن 20 سالگی در کوفه در زادگاه خویش احساس کرد که نشانه هایی برای جمع آوری اخبار حوادث عاشورا وجود دارد چون در کوفیان برای امام حسین(ع) بیعت گرفتند، قیام توابین و مختار در این شهر اتفاق افتاده بود.

آیت الله غروی با بیان اینکه کسانی دوست دارند بدانند در شهری که به آن انتساب دارند چه اتفاقاتی افتاده در ادامه گفت: ابومخنف 20 ساله است و 40 سال از جریان عاشورا می گذرد کسانی که در جریان عاشورا حضور داشتند و زنده مانده اند اکنون به سن پیری رسیده اند، و کسانی نیز هستند که در کربلا حاضر نبودند ولی افرادی که در کربلا بودند را درک کرده اند.

وی با اشاره به اینکه ابومخنف از قبیله "ازد" از قبایل یمنی ساکن کوفه بود خاطر نشان کرد: "غامدی ها" که شاخه ای از قبیله ازد هستند با قبیله ازد در کربلا حضور داشتند. ابومخنف که دید زمینه وجود دارد و اگر اخبار راجع به کربلا را جمع نکند فرصت از دست می رود قلم به دست گرفت و از 57 نفر مصاحبه کرد و مشاهدات آنها را نوشت و آنها را تلفیق کرد و هر خبری را که می شنید با استناد دقیق یادداشت می کرد.

این استاد حوزه علمیه قم عنوان کرد: اکثر اخبار ابی مخنف دو واسطه دارد و بعضی اخبار با یک واسطه نقل می شود.

وی گفت: ابی مخنف امامت امام سجاد(ع) را ده سال درک کرده است ولی از امام سجاد(ع)  به خاطر اینکه ابی مخنف سن و سال کمی داشته حدیثی نقل نکرده است ولی از امام باقر(ع)، امام صادق و امام کاظم(ع) روایاتی نقل کرده و اخبار وی از امام باقر(ع)  بدون واسطه است.

آیت الله غروی با بیان اینکه هیچ دلیلی بر شیعه بودن ابی مخنف نداریم افزود: ابن ابی الحدید نیز بر این مطلب تاکید می کند که وی شیعه نیست و محدث بوده است، ابومخنف شیعه به معنای عام کلمه یعنی محب اهل بیت(ع) بوده ولی شیعه به معنای خاص ـ که به نص و عصمت اعتقاد داشته باشد ـ نبود. نجاشی نیز روایات وی را تحسین، مدح و توثیق می کند و نمی گوید که وی شیعه بود.

وی در مورد تالیفات ابی مخنف می گوید: لیست کتابهای وی به 70 اثر می رسد از جمله معتبرترین کتابهای وی "مقتل عثمان" است و تنها کتابی است که به صورت اختصاصی حوادث قتل خلیفه سوم را ذکر می کند.

هشام کلبی روایت کننده مقتل ابی مخنف

این استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: "هشام کلبی" که شیعی مذهب است و 200 کتاب و رساله دارد از روایت کنندگان روایات ابی مخنف و واسطه نقل مقتل ابی مخنف بود. خمیرمایه اصلی، کتاب ابی مخنف بود اما هشام کلبی اخبار تکمیلی را افزود.

طبری و شیخ مفید تاریخ حوادث کربلا را از روی نسخه کتاب هشام کلبی نوشتند

وی ادامه داد: طبری معروف که صاحب تاریخ و تفسیر است در تاریخ خود که به شیوه سالشماری آن را تدوین کرده، عمده اخبار حوادث کربلا را از کتاب هشام کلبی نقل می کند. وی هشام کلبی را درک نکرد ولی این اخبار را از روی نسخه کتاب هشام کلبی که صحت این کتاب نزد وی توثیق شده بود نقل کرده است.

آیت الله غروی در ادامه در مورد سیر تدوین مقتل نگاری عاشورا گفت: صد سال بعد از تدوین کتاب تاریخ طبری، شیخ مفید نه به واسطه طبری بلکه از نسخه ای که طبری از کتاب هشام کلبی نقل کرده حوادث کربلا را در کتاب ارشاد خود می آورد.

وی با اشاره به اینکه شیخ مفید تصریح می کند که من اخبار کربلا را از مدائنی و کلبی نقل می کنم افزود: مرحوم شیخ مفید دو کار کرد اول اینکه فکر می کرد کتاب هشام کلبی خواهد ماند و اگر هم از بین رود کتاب طبری وجود دارد، به همین خاطر اخبار را بدون ذکر سلسله سند در کتاب خود می آورد. و اکنون تنها کتابی که سلسله اسناد اخبار کربلا وجود دارد کتاب تاریخ طبری است. دومین کاری که شیخ مفید کرد این بود که بعضی جاها اخبار را به صورت خلاصه بیان می کند.

مقتلی که به ابی مخنف منسوب است غلط های زیادی دارد

این استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه امروزه مقتل خوانی از روی نسخه ابی مخنف در میان اعراب جنوب ایران و عراق در عصر تاسوعا و روز عاشورا تبدیل به سنت شده است افزود: این مقتل بازاری که به نام ابومخنف است تحریف است، غلط های زیادی در این کتاب وجود دارد و نیاز به تصحیح دارد چون به نام ابی مخنف بوده هر کس حواشی ای بر آن اضافه کرده است. و صحیح آن در تاریخ طبری است.

وی با بیان اینکه من تحقیق کردم در کتاب مقتل ابی مخنف بیشتر از 20 غلط وجود دارد، در بیان یکی از غلط های مقتل محرف بازاری گفت: در این کتاب در یکی از نقل ها، ابی مخنف از شیخ کلینی نقل می کند در حالی که کلینی هم عصر ابی مخنف نیست و سالها بعد متولد شده است.

پرسش و پاسخ

آیت الله غروی در پاسخ به پرسشی در مورد حضور حضرت رقیه(س) در کربلا گفت: کهن ترین کتابی که جریان دخترکی از خاندان امام حسین(ع) را نقل می کند که شب هنگام در کاخ یزید بهانه پدر را می گرفت و یزید دستور داد سر پدر را برایش ببرند و وی به محض دیدن سر پدر، وحشت کرد، رنجور و بیمار شد و دو یا سه روز بعد به خاطر بیماری از دنیا رفت، "عمادالدین طبری" در کتاب "کامل بهایی" است.  وی در این کتاب به نام دختر اشاره ای نکرده است.

وی افزود: اهل بیت(ع) شب را در قصر یزید ماندند و خرابه ای در کار نبود اسم مکانی که اسرا شب در آنجا بودند "محلة الخراب" بود نه خرابه، خبر اسکان اسرا در قصر یزید از مسلمات است. بعضی نقل ها شهرت مجالسی دارند نه شهرت منابعی.

جلسه دوم(23 آذر 1392):

وی در ابتدای این نشست گفت: مرحوم «شیخ عباس قمی» بعد از اتمام کتاب نفس المهموم، منتهی الآمال را نوشت و گفت "اگر بین نفس المهموم و منتهی الآمال تناقضی باشد اصل با منتهی الآمال است".

این استاد حوزه علمیه قم درباره خبر مسلم جساس خاطر نشان کرد: شیخ عباس قمی معتقد است که این خبر معتبر نیست و قدیمی ترین منبعی که این خبر را نقل کرده کتاب "منتخب" مرحوم طریحی است. و قضیه عروسی حضرت قاسم نیز از این کتاب رواج پیدا کرده است.

وی در مورد کتاب منتخب طریحی گفت: طریحی از علمای عراق و هم عصر مرحوم مجلسی بود و کتاب منتخب را در جوانی برای خود نوشته بود و از اینکه بعدا این کتاب به دست دیگران افتاد و استنساخ شد ناراضی و ناراحت بود.

آیت الله غروی در تشریح خبر مسلم جساس گفت: مسلم جساس می گوید من در دارالاماره کوفه بودم که اسرا را وارد شهر کردند زمانی که اسرا را دیدم آنقدر روی چشم خود زدم که نزدیک بود بینایی ام را از دست بدهم. از در پشت دارالاماره به دروازه رفتم 40 محمل و سرهایی روی نیزه دیدم و حضرت زینب(س) تا چشمش به سر امام حسین(ع) افتاد سر خود را به چوب کجاوه زد و خون تازه از سر ایشان سرازیر شد.

وی در نقد این خبر عنوان داشت: نام پدر و قبیله مسلم ذکر نشده است و اسم وی با حرفه اش آمده است و اینها برخلاف رسم عرب است و نام مسلم جساس در تاریخ قیام امام حسین(ع)، دعوت کوفیان، و قیامهای بعد در هیچ کدام نیامده است. و این طور نبود که دارالاماره صاحب نداشته باشد مسلم  از در پشتی دارالاماره برود، برگردد، گریه کند و ماموران عبیدالله با وی هیچ کاری نداشته باشند. این قرائن نشان می دهد که این خبر صحیح نیست و درست شده است و قبل از کتاب طریحی هیچ ظهور و بروزی در هیچ کتابی نداشته است.

این استاد حوزه علمیه قم افزود: این خبر و اخباری شبیه به این مربوط به شیعه عرب بحرین است، بحرینی ها در زمان صفویه بعد از اعلام رسمی تشیع در ایران و بعد از اینکه فضای نسبتا آزادی برایشان ایجاد شد و اخباری مسلک بودند برخی خبرها را جعل کردند.

وی تاکید کرد: بعضی می گویند که حدیث "من بکی او ابکی" مطلق است شامل دروغ هم می شود و اگر دروغی باعث خشوع دلها و اظهار محبت نسبت به اهل بیت(ع) شود اشکال ندارد و دروغ هم قبح ذاتی ندارد. و با این استدلال "قربة الی الله" حدیث دروغ می سازند و اکنون ببینید چه وضعیتی به راه افتاده است!

آیت الله غروی با اشاره به برخی مطالب بدون سند برخی روضه خوان ها گفت: در جایی حضور داشتم خانم باسوادی در مورد مصائب حضرت فاطمه زهرا (س)گفت که میخ "نیم متری" به پهلوی ایشان اصابت کرد! یا در جای دیگری شخصی می گفت حضرت زهرا(س) تمام مصائب و مشکلات خود را به امام حسن(ع) بیان می کرد! این ها مطالبی است که هیچ سند و مدرکی ندارند.

وی در مورد مقتل ابی مخنف گفت: تمام اخبار این مقتل مسند است و اسنادش به شاهد حاضر جریان از لشگر امام حسین(ع) یا لشگر عمربن سعد می رسد.

این استاد حوزه علمیه قم «عقبة بن سمعان» را یکی از راویان حوادث کربلا معرفی کرد و اظهار داشت:  عقبة، غلام امام حسین(ع) بود که رباب وی را به امام حسین(ع) هدیه داده بود این شخص مسئول اسب های خیمه امام بود و چون شخص ترسویی بود امام به وی تکلیف جنگ نکرد. در عصر عاشورا وی را اسیر کردند و پیش عمربن سعد بردند. عقبة از شدت ترس خود را کثیف کرد و عمربن سعد دستور آزادیش را صادر کرد.

وی خاطرنشان کرد: عقبة بن سمعان در نقل ابی مخنف می گوید من از مدینه تا مکه و از مکه تا کربلا نزد امام حسین(ع) بودم و ایشان هرچه سخن گفت من شنیدم و اینکه می گویند ـ و شایعه درست کرده اند ـ که امام می خواست  با یزید بیعت کند نه با  واسطه عبیدالله بن زیاد، این سخن صحت ندارد و ابدا این سخن را از امام حسین(ع) نشنیده ام.

آیت الله غروی «ضحّاك بن عبداللَّه مشرقى» را از دیگر روایان مقتل ابی مخنف معرفی کرد و عنوان کرد: ضحاک از قهرمانان کوفه بود و به صورت مشروط با امام حسین(ع) بیعت کرد به این صورت که به امام عرض کرد من تا زمانی که به نفع دنیایم باشد و منشا اثر باشم می مانم و اگر احساس کردم کشته می شوم می روم و امام نیز بیعت مشروط او را قبول کرد و وی زمانی که دید یارانی برای امام باقی نماند با اجازه امام صحنه را ترک کرد.

وی در پاسخ به سوالی که آیا از امام سجاد(ع) و امام محمد باقر(ع) روایاتی در مورد عاشورا نقل شده است یا نه؟ گفت: محوری ترین خبر عاشورا که مربوط به حوادث عصر تاسوعا و شب عاشورا است خبری با واسطه از امام سجاد(ع) است و همچنین خبری صحیح از امام باقر(ع) در مورد نحوه شهادت طفل رضیع در خیمه گاه نقل شده است.

این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: خبر صریحی نداریم که اسرا و اهل بیت(ع) از گفتن مصائب کربلا منع شده باشند ولی این منع را در گوشه ای از تاریخ می توانیم بیابیم، زمانی که «عبداللَّه بن حنظله غسيل الملائكه» در مدینه قیام کرد حاکم مدینه به یزید نامه نوشت و در ضمن حوادث مدینه می گوید "زینب دارد می گوید" این عبارت مشخص می کند که حضرت زینب(س) تا آن زمان از گفتن قضایا منع شده بود و لذا یزید دستور می دهد که حضرت زینب(س) را به دورترین نقطه از محبت و مودت اهل بیت(ع) یعنی قاهره تبعید کنند.

وی تاکید کرد: اهل بیت(ع) آزاد نبودند و نمی توانستند آزادانه وقایع کربلا را نقل کنند و به همین خاطر شخصیتی به نام ابی مخنف حوادث کربلا را نقل می کند.

آیت الله غروی در پایان در مورد زیارت ناحیه گفت: سه نوع زیارت ناحیه نقل شده است که با هم متناسب نیستند و خلاف مسلمات تاریخ و اخبار معتبر مقتل هستند و من مطمئنم این زیارت به ناحیه امام زمان(عج) تعلق ندارد.

منبع: موسسه فهیم.