دکتر اصغر منتظر القائم نویسنده مقاله «دگرگونی های فکری و فرهنگی عصر امام کاظم(ع)»، دگرگونی را تغییرات قابل رؤیت سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی یک منطقه در طول زمان که جریان تاریخی آن را متحول کند معرفی کرد که مبتنی بر شناخت شرایط و کارگزاران دگرگونی است. وی در بیان فرضیه خود گفت: تداوم و تغیر فرهنگی پیوسته با تاریخ اسلام در عصر امام کاظم (ع) قابل مشاهده است.
وی سپس جریان های فکری فرهنگی حاکم بر جامعه اسلامی در زمان امام کاظم(ع) را یکی یکی برشمرد و درباره هر کدام توضیح داد:
1- مرجئه: امام با باطل خواندن عقاید تشبیه منسوب به مرجئه به یاران خویش یادآوری کردند که آفرینش نظام بگونه ای است که گرفتار شرک نشویم.
2- جهمیه: آن ها به جبر در کارها قائل بودند.
3- قدریه: آن ها معتقدند که انسان به اختیار هرکاری را انجام می دهد. این عقیده در میان موالی بصره و در سرزمین شام رواج بسیار داشت. امام با بیان آیه «و ما تشاءون الا ان یشاء الله» به شیعیان خود فهماند که چیزی که آن ها می خواهند غیر از چیزی است که خدا می خواهد.
4- اهل حدیث: این مدرسه فکری دقیقا در مقابل مکتب اهل بیت(ع) پایه گذاری شد. آن ها بحث جسمانیت خدا را مطرح می کردند که امام در نقد این جریان فرمودند: قرب و بعد برای خدا بی تفاوت است.
5- جریان فقهی حدیثی مالکی: این جریان منسوب به مالک بن انس است که مورد حمایت منصور عباسی قرار گرفت و کتاب الموطأ او را کتاب مرجع فقهی اهل سنت قرار داد.
6- جریان فقهی ابوحنیفه: این جریان مبتنی بر رای، قیاس و استحسان و اجتهاد است. امام در برابر آن ها فرمودند: هر کسی بدون آگاهی فتوا دهد ملائکه در زمین و آسمان او را لعنت می کنند.
7- جریان فقهی شافعیه: شافعی مذهب مالکی را با ابوحنیفه ممزوج کرد و جامع اصحاب حدیث شد. اصل منابع اجتهادی او قرآن، سنت، اجماع و قیاس است.
8- معتزله: این گروه پنج اصل را به عنوان اصول اعتقادی خود قبول دارند که عبارتند از توحید، عدل، اصل وعد و وعید، المنزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر. امام کاظم (ع) درباره آنان فرمودند: خداوند بالاتر از آن است که کسی بتواند به حقیقت صفت او برسد. پس او را آن گونه که خودش توصیف کرده وصف کنید و از غیر آن باز ایستید. در این زمینه امام به شاگردان خویش دستور می دادند که با آن ها به مناظره بپردازند.
9- غالیان: رمز موفقیت این افراد در گسترش عقاید خود، رهایی از انجام واجبات و ترک محرمات و خصوصا بی بصیرتی عده ای از مردم بود. امام آن ها را تکفیر می کردند و بر آن ها لعنت می فرستادند.
10- خوارج: آن ها بیست فرقه بودند که مهم ترین آن ها چهار گروه ازارقه، صفریه، شیبانیه و اباضیه است.
11- زندیقیان: آن ها مادیونی بودند نکه در تایید مذاهب مانوی و صابئی کتاب می نوشتند و آثار تخریبی زیادی داشتند.
12- اهل کتاب: شامل صابئین، مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان بودند که به القاء شبهات و ایجاد تشکیک در اعتقادات مسلمانان می پرداختند که مناظراتی با امامان(ع) نیز داشته اند و برخی از آن ها در اثر همین مناظرات مسلمان شدند.
13- زیدیه: اینان نص بر امامت را قبول نداشتند و مستحق امامت را کسی می دانستند که خروج کند.
14- اسماعیلیه: آن ها قدرت مانور سیاسی خاصی نداشتند ولی محمد بن اسماعیل بسیار علیه امام کاظم(ع) توطئه می کرد.
دکتر منتظر القائم به راهبردهای امام کاظم (ع) در برخورد با این جریان های فکری و فرهنگی اشاره کرد آن ها را بصورت فهرست وار بدین شرح عنوان نمود:
1- رهبری فکری مسلمانان و حفاظت از عقاید آن ها؛
2- نقد عقاید انحرافی و الحادی؛
3- توانمند سازی فکری و عقلی شیعیان؛
4- تدوین نظام آموزشی؛
5- تشویق و دادن روحیه به یاران؛
6- مناظره با ملل و نحل؛
7- تربیت اخلاقی جامعه؛
8- کادر سازی و تربیت نیروی انسانی.
وی در پایان به عنوان نتیجه گیری بر این نکته تاکید کرد که طی دوران 35 سال امامت امام کاظم(ع) بر خلاف آشفتگی فکری جهان اسلام، شاهد تداوم و تغیر فکری شیعیان پیوسته با تاریخ فرهنگی جهان هستیم و یک جنبش فکری عقلگرایانه در میان یاران آن حضرت در حال تکوین بود.
مشروح گزارش همایش سیره و زمانه امام کاظم(ع)
