نشست علمی «واکاوی شعار عباسیان در ذهنیت عموم جامعه» توسط انجمن تاریخ پژوهان با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد.
در این نشست علمی که در روز پنج شنبه 11 مهر 1392 در سالن همایش انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسین حسینیان مقدم عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به عنوان سخنران و آقای دکتر محمد الله اکبری عضو هیأت علمی جامعة المصطفی العامیه ناقد بودند. حجت الاسلام و المسلمین رمضان محمدی هم به عنوان دبیر علمی نشست حضور داشتند.
حجت الاسلام حسین حسینیان مقدم، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، با اشاره به شعار «الرضا من آل محمد» گفت: این شعار میتنی بر دو محور «رضا» و «آل محمد» بود که عباسیان بر اساس آن توانستند، از ظرفيتهاي فکري سياسي و گرايشهاي ضد اموي بهرهبرداري کنند و گروهي را بر ضد خود تحريک نکنند.
ایشان با بیان گروههای فعال ضد اموی مانند فاطمیان، علویان، طالبیان و هاشمیان در مقام طرح یک سؤال اظهار کرد: مشخص بودن استراتژی قیام عباسیان برای داعیان دعوت و نیز برای دیگر گروههای ضد اموی نامبردار در بالا و همچنین پرهیز عباسیان از هرگونه همکاری با آن گروهها، آیا این باور عمومی را که عباسیان با تحریف مفهومی شعار الرضا من آل محمد، خود را بر مردم تحمیل کردند، نقدپذیر نمیکند؟
وی برای تبیین بهتر این سؤال پرسشهای دیگری مطرح کردند، از جمله این که:
– اگر لفظ آلمحمد و اهلبيت در فهم عمومی جامعه منحصر به دخترزادگان رسول خدا(ص) و حداکثر فرزندان امام علی(ع) بود و شامل عباسيان نميشد، چرا باید عباسيان شعاري طرح کنند که خود مصداق آن نباشند و در آیندهی حکومت برای آنان مشکلآفرین باشد؟
– آیا پس از قدرتيابي عباسيان، شخصيتها و گروههاي سياسي به ناديده گرفتن اصلیترین شعار انقلابشان اعتراض کردند؟
– چه ميزان از طرفداران فاطميان، علويان و طالبیان در اثر اين شعار فريفته و جذب عباسيان شدند؟
– گروههای علوي، فاطمي و طالبی جذب شده، پس از قدرتيابي عباسيان چه واکنشي نشان دادند؟
حجت الاسلام حسینیان مقدم در ادامه به بیان قیامهایی پرداخت که نشان میداد شعار الرضا من آلمحمد را گروههای مختلفی سردادهاند که نه دخترزادگان رسول خدا(ص) بودند، نه از فرزندان امام علی(ع) بودند و نه قصد بازگرداندن خلافت به ائمه اطهار(ع) را داشتند. وی در این خصوص از استمرار شعار الرضا در خاندان عباسی تا قرن چهارم نیز یاد کرد، که فهم عمومی جامعه را نسبت به فراگیر بودن شعار نشان میداد.
حسینیان مقدم با نقل گزارههای تاریخی متعددی این سخن را که عباسیان با بهرهوری از این شعار دیگر گروهها را فریب داده باشند، مورد تردید قرار داد و در این خصوص به مناظره تند غالب نیشابوری از یاران امام باقر(ع) با نخستین داعی عباسی در مرو (سالها پیش از برپایی حکومت عباسی) اشاره کرد. او همچنین خبر سلیمان بن سلیط (از اصحاب امام صادق«ع») را تأییدی بر این تردید دانست. برپایه خبر سلیمان، نخست خراسانیان، سراغ محمدعباسی رفته وی را دارای صفات رهبری قیام دیدند و محمد با پشتوانه آنان قیام کرد. از این رو عموم خراسانیان با عدم تمایل به گرایش امامی، در مرگ ابراهیم امام سیاه پوشیدند و فریاد «محمد يا منصور» برداشتند و منظور آنان از محمد، بنیانگذار قيام عباسی بود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ابراز کرد: نامه ابوسلمه خَلّال برای واگذاري خلافت به امام صادق(ع) از فاطمیان و عُمَر اشرف و عبداللهبن حسن ازدو تیره علویان و نیز سخنان امام(ع) به عبداللهبن حسن نشان میدهد که از سویی شعار عباسیان از ابتدا تا آن لحظه تحریف مفهومی نداشته ولی عبدالله دچار توهم دستیابی به رهبری را داشته است. تصوری که بعد از وی پسرش محمد نفس زکیه آن را پی گرفت.
حجت الاسلام حسینیان افزود: به احتمال توهم عبدالله و پسرش و در ادامه خبر ابوالفرج اصفهانی، مبنی بر بیعت هاشمیان با عباسیان، از عوامل اصلی باور مورخان شده که عباسیان با تحربف شعار الرضا، خود را بر جامعه اسلامی تحمیل کردند. ایشان با نقد محتوایی خبر ابوالفرج، نقش گرایشهای خاندانی و مذهبی وی را در تاریخنگاری درخور تحقیق دانست و افزود به احتمال گرایش زیدی وی در نقل چنین خبری بیتأثیر نبوده است.
وی در ادامه با توجه به منابعی مانند تاریخ یعقوبی و انساب الاشراف سبب قیام شریکبن شیخ مهری و زیادبن صالح را ستمگری عباسیان دانست، نه این که در ابتدا به خلافت فرزندان امير المؤمنين على(ع) دعوت کرده و در پرتو نام آنان خود را به جامعه تحمیل نموده باشند. وی در تأیید نظر این دسته از مورخان از سال قیام شریک و زیادبن صالح بهره گرفت و گفت: قیام این دو تن، پس از آشکار شدن چهره خشن عباسی و یکی دو سال پس از برپایی حکومت سفاح بوده است، نه در ابتدای خلافت او.
دکتر حسینیان در ادامه نشست به فراگیر بودن مفهوم «آل محمد» در فهم عمومی مردم اشاره کرد و گفت عباسیان با استفاده از این فهم عمومی بود که شعار الرضا را مطرح کردند. وی خاستگاه این فهم عمومی را در ادبیات قرآنی و گفتمان شیعی و سنی بررسی کرد و افزود: پیشینه فهم عمومی از واژه آل محمد را میتوان حتی در عصر امام علی(ع) نیز جستجو کرد. این گفته امام(ع) که «ما اهلبیت هستیم و دیگران با ما قابل قیاس نیستند» نشان از اصرار دیگران به فراگیر بودن این مفهوم حتی در عصر امام(ع) است. البته برخی اهل سنت نیز انحصار آل محمد را در مفهوم خاص در مواردی مانند آیه تطهیر و دعاها و اذکار پذیرفتهاند. با این حال در میان عموم مردم جامعه همچنان فراگیر بودن مفهوم آل محمد رایج بوده و از این رو عباسیان، طالبیان و هاشمیان را، در یک رتبه، از مصادیق آل محمد شمرده میشدند.
&&&&&
در ادامه دکتر محمد اللهاکبری، عضو هیأت عالمی جامعة المصطفی، در نقد صحبت‌های حجت السلام حسینیان مقدم اظهار کرد: منابع و مستندات تاریخ از نظر اعتبار و اسناد در یک رتبه قرار ندارد، ما چقدر می‌توانیم از اخباری که در تاریخ آمده است به علم و تاریخ واقعی دست یابیم؟
الله اکبری اظهار کرد: در همه دوره‌ها عباسیان پادشاهان و موالی آن‌ها عجمی(غیر عرب) بودند؛ نقیبان و دعوت‌کنندگان عباسی هم غالباً غیر عرب بودند.
وی افزود: روش اکثر حکومت‌ها این است که بعد از برپایی و استقرار حکومت به نظریه‌پردازی و تئوری پردازی می‌پردازند؛ حکومت عباسی هم بعد از استقرار حکومت نظریه‌های خود را بیان کرده است.
عضو هیأت علمی جامعة المصطفی بیان کرد: کسانی که در مورد یک حکومت کتاب می‌نویسند، کسانی هستند که سیئات و بدی‌های حکومت را پنهان و محاسن حکومت آن زمان را بیان می‌کنند.
الله اکبری گفت: از سال 100 تا 120 هجری قمری نهضت عباسی پنهانی است و به جزء سه قیام زید و قیام پسر زید و قیام عبدالله اموی قیام دیگری صورت نگرفته است.
عضو هیأت علمی جامعة المصطفی بیان داشت: خراسانی‌ها و ایرانی‌ها خواستار خروج از سلطه عرب بودند به خاطر همین کسانی که علیه بنی‌امیه شعار می‌دادند به آن‌ها می‌پیوستند مانند ایرانی‌ها در قیام مختار و اشعث.
وی اظهار کرد: بین شیعه کوفی و شیعه خراسانی تفاوت وجود دارد و برخی آن‌ها فقط علاقه به آل محمد داشتند؛ منافع مشترک آن‌ها این بود که باهم متحد بشوند و از حکومت بنی‌امیه خارج بشوند؛ بنی‌عباس به خاطر این خراسان را انتخاب کرد که دور از حکومت بنی‌امیه باشد؛ و مردم خراسان از منازعه فاطمی، علوی و طالبی بی‌خبر بودند و مثل‌های بسیاری در تاریخ برای این امر است.
الله اکبری در پایان گفت: سؤال ما این است که مردم از این شعار چه می‌فهمیدند؛ نه اینکه روایان و تاریخ‌دانان از این شعار چه می‌فهمند؟ آیا باید حرف کسانی که مدعی داخل بودن آل محمد هستند، بپذیریم؛ یا اینکه عموم مردم آن‌ها بپذیرند که داخل آل محمد هستند؟
شایان ذکر است که ادامه بحث در مورد «واکاوی شعار عباسیان در ذهنیت عموم جامعه» به جلسه دیگری موکول شد.
