دکتر حسین ایزدی نویسنده مقاله «تاریخچه حرم امامین کاظمین(ع)» ضمن بیان این مطلب که عباسیان پس از تاسیس دولت خویش به دنبال تاسیس پایگاهی برای خویش بودند گفت: آن ها برای این منظور شهر بغداد را در منطقه ای حاصل خیز تاسیس کردند و در نزدیکی این شهر برای خاندان خود مقبره ای به نام مقابر قریش ساختند که بعدها به دلایلی امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) را پس از شهادت در آن جا دفن کردند.
وی با بیان این که منصور ابتدا در هاشمیه نزدیک کوفه مستقر بود در این باره گفت: به دلایلی از جمله شورش شیعیان، تصمیم گرفت از این محل بیرون آید و بعد از بررسی های متعدد، منطقه ای بسیار حاصلخیز، بکر و دست نخورده را که از شهرهای باستانی مانند بابل و تیسفون نیز فاصله داشت و آذوقه کافی برای ساخت شهر در اختیار قرار می داد انتخاب کرد.
وی با اشاره به اتمام ساخت شهر بغداد در سال 149 هجری گفت: طبیعی بود که این شهر به تاسیسات و اماکنی برای زندگی شهروندان نیاز داشت که یکی از این موارد، ایجاد یک قبرستان در این شهر بود. آن ها این قبرستان را در غرب بغداد در محلی بنام شُنَیزیه (به معنای سیاه دانه ای که بر روی نان می پاشیدند) بطور اختصاصی برای خاندان عباسی ساختند که بعدها بنام مقابر قریش معروف شد.
استادیار دانشگاه باقر العلوم، جعفر پسر منصور را اولین فردی دانست که در این قبرستان دفن شد و افزود: تا زمان هارون، این مقابر مخصوص عباسیان بود ولی هارون که از ارتباط مسلمانان با امام کاظم(ع) هراس داشت؛ به حدی که هنگام انتقال امام از مدینه به بغداد دستور داد دو کاروان بصورت ناشناس از مدینه حرکت کنند که یکی به سوی کوفه و دیگری به سمت بصره برود تا مسلمانان متوجه حضور امام در این کاروان ها نشوند، بعد از مدتی که امام را در زندان شکنجه داد ایشان را به دست سندی بن شاهک به شهادت رساند و از ترس این که محل دفن امام، مکان تجمع شیعیان شود دستور داد ایشان را بعد از آن صحنه سازی ها در مقبره شنیزیه دفن کنند؛ به این گمان که رفت و آمد شیعیان کمتر می شود.
وی قطع درخت سدر معروف در کربلا توسط هارون را شاهدی روشن بر ترس او از تجمع شیعیان در اماکن مقدسه دانست و اظهار داشت: تا عهد دوم بنی عباس، این مقبره به همین وضع بود و تعدادی از خاندان عباسی در آن دفن شدند. با توجه به این که آن ها در محل بالا سر امام کاظم(ع) دفن شده اند در کتب معروف شیعه از امام رضا(ع) نقل شده که شیعیان در این قسمت نماز نخوانند.
دکتر ایزدی با بیان این که امام جواد(ع) نیز به همان انگیزه هارون توسط معتصم در این قبرستان دفن شدند به ضعف بنی عباس در دوران های بعدی اشاره کرد و گفت: با توجه به ضعف عباسیان، به تدریج فشار از شیعیان کاسته می شود و آن ها به این مقبره وارد می شوند و بارگاهی می سازند که به همین جهت این محل به کاظمیه و بعدها به کاظمین تغییر نام می دهد. در این زمینه مسجد باب التین که نزدیک این محل بوده، به کانون تجمع شیعیان تبدیل می شود و از این جهت، آن مکان به مشهد باب التین نیز معروف است.
این استاد تاریخ، زمان ساخت اولین بنای اختصاصی مقبره امامین کاظمین(ع) را مربوط به عهد آل بویه دانست که عمارت قبلی تخریب شد و ضریحی از جنس چوب ساج ساخته شد و یک گنبد بر روی آن بنا گردید و ساختمان آن به صورت مستطیل درآمد.
وی با تاکید بر افزایش رفاه و آسایش شیعیان در دوران آل بویه افزود: معزالدوله و عضد الدوله شب های جمعه به قصد زیارت در این مکان حضور پیدا می کردند و نقل شده است که عضد الدوله اقدام به ساخت زائرسرا و بیمارستان بین بغداد و کاظمین نمود و اطراف این منطقه را دیواری کشید تا شیعیان محفوظ بمانند و از این جهت بود که تبدیل به شهر مستقل با نام کاظمین گردید.
دکتر حسین ایزدی به حوادث تلخی فراروی این حرم شریف اشاره کرد و افزود: منازعات شیعه و سنی در این منطقه به حدی بود که حنابله تندروی بغداد گروهی از غارتگران را سازماندهی کردند و چندین بار این حرم شریف را مورد تعرض و غارت قرار دادند و چند بار اقدام به سوزاندن و تخریب این حرم کردند و حتی به گفته ابن اثیر قصد انتقال قبور این دو امام بزرگوار را داشتند که بعلت شدت تخریب نتوانستند مکان دقیق قبور را شناسایی کنند و از این کار صرف نظر کردند. این حرم در مقاطعی با طغیان رود دجله و فرات مواجه شد که منجر به تخریب آن گردید.
وی با تاکید بر این که در دوره های بعدی، سلجوقیان با ایجاد دولت مرکزی، اجازه چنین رفتارهایی را به افراطیون نمی دادند، به حوادث دو سال قبل از حمله مغول اشاره کرد و افزود: در این دوران بعد از سیلاب بغداد، ابوبکر پسر المستعصم بالله به بهانه نافرمانی شیعیان منطقه کرخ، گروهی از سربازان را تحریک کرد و بار دیگر حرم را غارت کرد و فجایع بسیار زیادی بوجود آورد که سبب تالم شدید شیعیان گردید.
این استاد تاریخ تخریب مجدد حرم کاظمین را در حمله مغول به بغداد در سال 656 قمری دانست و گفت: بعد از آن، ایرانیانی مانند جوینی بر بغداد مسلط شدند و در تمامی ادوار توسعه، بازسازی، زیبا سازی و نظارت بر آن نقش محوری داشتند. جوینی حرم کاظمین را مانند شکل سابقش می سازد و چیزی به آن اضافه نمی کند. در سال 777 قمری و بعد از انقراض مغولان، سلاطین آل جلایر که منسوب به شیعه بودند برای اولین بار کاظمین را صاحب دو گنبد می کنند و ضریحی فلزی بر روی قبور می سازند. صفویه نیز بخاطر نسب سیادت مدعایی خود، امارات زیادی در کاظمین ساختند و نقل شده است که شاه عباس صفوی تمامی اموال خود را وقف عتبات عالیات که حرم کاظمین را نیز شامل می شد کرد.
وی به نقش مهم قاجار در بازسازی و تعمیر این حرم اشاره کرد و اظهار داشت: فرهادمیرزا عموی ناصر الدین شاه هزینه بسیاری زیادی بالغ بر 120 هزار لیره طلای عثمانی برای کف سازی حیاط و توسعه حرم و ساخت درب های حرم نمود و نقل شده که امیرکبیر نیز وصیت کرد ثلث اموال او در این راه هزینه شود که شیخ العراقین وکیل او متصدی انجام این کار شد.
دکتر ایزدی در پایان گفت: مساحت این حرم مطهر با ملحقاتی که در اطراف آن است در حدود 26 هزار متر مربع است که بر محور بنای ساخته شده زمان صفوی و قاجار قرار دارد و اسکلت این مقبره مربوط به زمان شاه اسماعیل صفوی است که بر مبنای آن توسعه پیدا کرد. این حرم بزرگترین صحن های عتبات، (اگر توسعه های جدید حرم های عتبات را در نظر نگیریم) به طول 370 متر و عرض 350 متر را دارد و علاوه بر تعلقات دینی مذهبی مردم ایران به اهل بیت(ع)، این حرم نمونه بسیار زیبا از هنر اصیل اسلامی ایران است.
مشروح گزارش همایش سیره و زمانه امام کاظم(ع)
