خانم ناهید طیبی نویسنده مقاله «بانو حُمَیده، مادر امام کاظم(ع)» بر ضرورت توجه به زندگانی مادران ائمه (ع) تاکید کرد و گفت: علیرغم این که چنین شخصیت هایی بخش مهمی از تاریخ را به خود اختصاص داده اند اما در منابع تاریخی کمتر از آن ها یاد شده است و تنها به ذکر نام آن ها مبتنی بر مادر امام بودن اشاره شده است.
وی با طرح این سوال که چرا با توجه به این که امامان(ع) همسرانی غیر کنیز و از خاندان اصیل و بعضا خاندان علوی داشته اند اما فرزند امام از کنیز است؟ در پاسخ به آن اظهار داشت: گفته می شود که هدف امامان(ع) از این کار مبارزه با نظام برده داری و همچنین از بین بردن فاصله های طبقاتی بوده است اما نباید از نظر دور داشت که بالاخره این زنان، دارای قابلیتی بوده اند که به عنوان مادر امام انتخاب شده اند و خداوند بی دلیل کسی را برای این هدف بر نمی گزیند.
این پژوهشگر تاریخ با انتقاد از تاکید بسیار شدید محافل علمی بر توجه به سند روایات گفت: اگر بخواهیم روایت کاملا مستند پیدا کنیم باید تمام تحقیقات تاریخی را کنار بگذاریم؛ زیرا اکثر کسانی که در سلسله سند حضور دارند جزو مجاهیل (افراد ناشناس) هستند.
وی راه حل مشکل سندی را بررسی دلالی و مسایل پیرامونی همچون قرآن، عقل و روایات دیگر دانست و گفت: البته اگر سند خوب در دسترس باشد بهتر است ولی در مواقعی که چنین حالتی وجود ندارد ناچاریم که به این گونه بررسی ها توجه کنیم.
خانم طیبی در معرفی مادر امام کاظم(ع) گفت: نام ایشان حُمَیده است که بصورت علم، این گونه تلفظ می شود. ایشان تنها مادری از میان کنیزان مادر ائمه (ع) است که درباره نام او مناقشه ای وجود ندارد. تعدد اسامی در مورد برخی مادران سبب شده که افرادی مانند سید جعفر شهیدی قائل شود با توجه به تعدد اسامی که مادر امام سجاد(ع) دارد وجود چنین شخصی در حد افسانه است که در دل تاریخ رها گردیده است.
وی در بیان صفات حمیده افزود: یکی از مهم ترین صفاتی که در مورد ایشان ذکر شده است «مُصَفّا» می باشد که علی بن حنیث به نقل از امام صادق(ع) می گوید که امام فرمودند: حمیده مصفا است یعنی از بدی ها و زشتی پاک و مبرا است. در تعبیری دیگر او را به شمش طلایی تشبیه می کنند که ملائکه او را حفظ می کنند تا زمانی که ودیعه الهی به او عرضه شود.
این استاد حوزه، ملیت مادر امام کاظم(ع) را محل بحث دانست و گفت: ملیتهایی همچون بربری، مغربی و اندلسی برای او ذکر شده است که بر اساس علاقه جزء به کل می توان گفت که همه این ها به یک محل یعنی مغرب جهان اسلام اشاره دارند و باز هم همانطور که در مورد نام او مناقشه کمی وجود دارد ملیت او نیز کمتر مورد تردید قرار گرفته است. البته باید گفت صاحب کتاب تحفة الابرار با عبارت «قیل حمیدة الرومیه» از او یاد کرده است که با بررسی های نوعی آمیختگی خاص با مادر امام زمان(عج) مطرح می شود؛ مضاف بر این که خود نویسنده از عبارت قیل که نشان دهنده ضعف و تردید است استفاده نموده است.
وی با تاکید بر این که معمولا برای کنیزان نسب خاصی ذکر نمی شود اظهار داشت: مستحب است نام آن ها را بعد از خریداری عوض کنند ولذا معمولا پدر و مادرشان مشخص نیست اما باز هم حمیده در این میان استثنا است و نام پدرش صاعد بربری و برادرش صالح بربری در منابع ذکر شده است که نشان می دهد او از اشراف عجم بوده است. در گزارش دیگری که داستان خریداری نجمه خاتون همسر امام کاظم(ع) را نقل کرده چنین آمده است: حمیده که از اشراف عجم است او را برای موسی بن جعفر(ع) خریداری کرد.
خانم طیبی با تاکید بر این که روش خریداری او برای امام صادق(ع) بسیار مضطرب است گفت: بر اساس منابع و گزارش هایی که ولادت امامان(ع) را نقل می کنند توانستیم زندگی ایشان را استنباط و ارائه کنیم.
وی در تبیین نقش اجتماعی و علمی مادر امام کاظم(ع) گفت: در جاهایی داریم که امام صادق(ع) کارهایی را به ایشان محول می کنند. مثلا نقل شده است که شخصی کودک خود را برای انجام مناسک حج خدمت امام صادق(ع) می برد. امام نیز به او می فرمایند که مادر بچه را خدمت حمیده بفرست تا او این احکام را آموزش دهد. همین مساله و بیان حکم شرعی توسط حمیده، مبنا و ملاک استناد فقهی حج قرار گرفت. شاید مطالب دیگری نیز وجود داشته است ولی همین مقدار به دست ما رسیده است.
خانم طیبی با اشاره به این که نام حمیده در وصیت نامه امام صادق(ع) به عنوان وصی آمده است یکی از نقش های ایشان را وکالت در امور مالی مردم مدینه از طرف امام صادق (ع) به همراه ام فروه دانست.
وی در پاسخ به سوال حجة الاسلام و المسلمین پیشوایی –از اعضای هیات رییسه- مبنی بر این که ابتدا به اسناد توجهی نکردید و در خلال بیانتتان برخی شواهد را با عنوان سند معتبر نقل کردید و این دو مورد چگونه با هم جمع می شود؟ گفت: قدم اول در مواجهه با هر روایتی بررسی سندی است که اگر به سند جامعی رسیدیم آن را مبنای کار خود قرار می دهیم ولی هنگامی که در مورد سند به نتیجه نرسیدیم باید بررسی دلالی کنیم و آن روایت را به قرآن، عقل و روایات دیگر عرضه کنیم. البته باید توجه داشت اگر خودستیزی در متن روایت وجود داشته باشد از همان اول آن روایت را کنار می گذاریم.
مشروح گزارش همایش سیره و زمانه امام کاظم(ع)
