حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی روز شنبه 15 آذر 1393 در ادامه مباحث گذشته به مساله ردیابی خط فرهنگی امام علی (ع) و خاندان و یاران ایشان اشاره کرد و انجام آن را در چند محور موضوعات، سیر نقطه به نقطه حوادث تاریخی و ردیابی شخصیت ها، ممکن دانست. وی شخصیت کلامی امام علی (ع) را در چند بخش بیان، عرضه و تبیین مسایل کلامی، مناشدات، احتجاجات کلامی و کتبی، مواضع ایشان در برابر مخالفان و تربیت اشخاص و شاگردان مورد بررسی قرار داد.
در جلسات گذشته گفته شد که اندیشه شیعه در دوران نخستین پس از وفات پیامبر (ص) (ص) با محوریت فرهنگ و اندیشه مطرح شد و مورد دفاع و گسترش قرار گفت. پس از سقیفه و بروز اختلاف میان اصحاب، تنها گروهی که در مواجهه با خلافت از سلاح فرهنگی استفاده کرد خاندان اهل بیت (ع) و شیعیان آن ها بودند و دیگران یا موافقت کردند یا مبارزه سیاسی و یا مبارزه نظامی کردند.
ردیابی خط فرهنگی امیرمومنان (ع) و یاران ایشان، شکل دهنده تاریخ کلام شیعه در این دوره است. این اعتقاد را نیز نداریم که کلام امامیه لزوما به مساله امامت پرداخته است بلکه تمام ابعاد اساسی مکتب اسلام به شکل های مختلفی در تبیین ها و نقش هایی فرهنگی اهل بیت (ع) قابل مشاهده است.
سوال این است که چگونه می شود آن را ردیابی کرد؟ آن هم در عصری که اسناد تاریخی بصورت محدود به ما رسیده و تحت سانسور بوده است.
این مورد را در چند گونه می توان بررسی کرد:
1- بر محور موضوعات: مثلا مساله امامت را مبنا قرار دهیم و ردیابی کنیم و مجموعه ادله و شواهدی که دلالت بر نقش فرهنگی شیعه را تببین کنیم. بزرگانی همچون علامه امینی که در حوزه امامت کار کرده اند چنین کاری را انجام داده اند. ایشان نگاه کاملا تاریخی دارد که می تواند به این تحلیل کمک کند.
2- بر محور سیر حوادث از طریق پیگیری نقطه به نقطه حوادث تاریخی: حین وفات پیامبر (ص) مواضعی اتخاذ شد که می توان مواضع موافقان و مخالفان سقیفه و امتداد آن را تحلیل تاریخی لحظه به لحظه کرد.
3- ردیابی شخصیت ها: این نکته هم راحت تر و ساده تر است و هم شکل تاریخی اش دقیق تر در می آید. بهرحال ما شخصیت هایی داریم که معروف به تشیع هستند و تا حدود زیادی می توان نسبت آن ها را با امام علی (ع) و خاندان ایشان و میزان اخذ و اقتباسشان از این خاندان و میزان علمشان و مواردی از این دست را بدست آورد. حتی می توان نسبت به این شخصیت ها تحلیل فرهنگی کرد و نشان داد که به چه میزان از معارف و مسایل فرهنگی بهره گرفته اند. این کار تا حدود زیادی با واقعیت تاریخی هماهنگ است؛ زیرا در دوره آغاز کلام شیعه با مدرسه های فکری مواجه نیستیم بلکه با حوادث تاریخی مواجه هستیم که مسایل سیاسی اجتماعی وجود دارد و این شخصیت ها هستند که در حال ایفای نقش می باشند. بهترین حالت این است که با بررسی شخصیت ها به ویژگی های فکری و کلامی دوران آن ها برسیم.
دلیل این مساله روشن است؛ زیرا این شخصیت ها نشان دار هستند و اگر چیزی از آن ها مکتوم مانده باشد از طریق تحلیل شخصیت و حادثه می توانیم به فکر آن ها راه پیدا کنیم. اگر دو سه سند تاریخی پیدا کنیم می توان سایر اطلاعاتی آن دوره را نشان داد.
این گونه بود که از نخستین شخصیت های از اهل بیت (ع) آغاز کردیم و اگر نکته آغاز را فرمایش های حضرت زهرا (س) بگذاریم می توانیم به یک عنصر معرفتی در عملکرد ایشان پی ببریم.
سوال: این راه، راه خوبی است ولی مشکل این است که آیا اسناد مکتوبی که در زمان های متاخر نوشته شده و با گرایش های مختلف و تنها با تکیه بر اسناد بوده اند، می تواند به تحلیل شخصیت راه پیدا کند؟
پاسخ: این اشکال درست است و در همه تحلیل ها جریان دارد. حتی اگر بخواهیم حوادث را تحلیل کنیم این مشکل را داریم ولی تلاش باید این باشد که همان منطق مطالعه تاریخ رعایت شود یعنی نخواهیم با یک سند و پیشداوری قضاوت کنیم.
سوال: اما کسانی که متن محور هستند چنین کاری می کنند. روش شما چیست؟
پاسخ: به نظر من تحلیل شخصیت بر اساس استناد به حوادث بهتر جواب می دهد؛ زیرا با انسانی سر و کار داریم که عمرش نشان دهنده خط فکری او و زمانه او است. زمانی که خط فکری او را شناختم اسناد تاریخی در جای خودش گویا می شود. به همین دلیل معتقدم که اگر در دوره نخست بجای تحلیل موضوعی به سراغ تحلیل شخصیت برویم بهتر جواب می گیریم.
نیم نگاهی دوباره به خطبه فدکیه
ما در این جا اصلا به دنبال این نیستیم که مطلبی را به شخصی نسبت دهیم؛ بلکه از مجموعه اطلاعات، او را معرفی می کنیم و جایگاه کلامی اش را می گوییم. تمسک به خطبه حضرت زهرا (س) به همین دلیل بود و هدف ما این بود که هر کسی مستندات تاریخی خویش را بیاورد.
در این خطبه چند نکته مهم وجود دارد:
1- حاوی اندیشه های بلندی از معارف الهی و امامیه است. این خطبه نشان می دهد اندیشه امامیه و امتدادش تا امام صادق (ع)، یک تم را دنبال می کند که در هیچ خط فکری دیگری در جهان اسلام وجود ندارد. یکی از شواهد معرفی تفکر شیعه، همین خطبه است. دیگر صحابه نیز حرف زده اند و مجادله و تحلیل کرده اند ولی این مضمون وجود ندارد و اگر هست یا مستقیما به این خاندان نسبت داده شده است یا به کسانی منسوب بوده که از اهل بیت (ع) گرفته اند.
2- در آن اسلوب های مختلف کلام همچون جدل، تبیین، تحلیل و مناشده رعایت شده است.
3- به لحاظ تاریخی اولین موضع گیری رسمی تشیع در مقابل خط خلافت است که همان طرح مساله امامت می باشد.
در جلسه گذشته درباره نسخه بلاغات النساء اشکال شد که گفتیم این نسخه مغلوط است و افتادگی دارد. یکی از شواهد این است که خود بلاغات النساء تقریبا در پانزده می گوید حدثنی زید بن علی الحسین بن زید العلوی. خودش از همین سند در جای دیگر نقل می کند که نشان می دهد «زید بن علی» افتاده است.
علاوه بر این که خود این کتاب با سند نقل می شود ولو این که شعر منظور است ولی دائما سندها را ذکر می کند. در خود این خطبه سه سند نقل شده است. یکی خود همین که خطاب می کند به زید بن علی بن الحسین که می پرسد: برخی می گویند مصنوع ابوالعیناء است که معاصر زید است. جوابی که از زید می شنود این است که: رأیت مشایخ آل أبی طالب یروونه عن آبائهم و یعلمونه أبناءهم و قد حدثنیه أبی عن جدی یبلغ به فاطمه على هذه الحکایة و رواه مشایخ الشیعة و تدارسوه بینهم قبل أن یولد جد أبی العیناء. من بزرگان و سالخوردگان آل ابی طالب را دیده ام که این سخنان را از پدرانشان نقل می کنند و به فرزندانشان می آموزند. این کلمات را پدرم (امام سجاد) از جدّم (امام حسین) برایم نقل می کرد در حالی که آن را فاطمه همین گونه که هست نقل می کرد و بزرگان شیعه نیز آن را روایت و میان خویش تدریس کرده اند، زمانی پیش از آن که حتی پدر بزرگ ابو العیناء به دنیا آمده باشد.
خود ایشان دوباره سند دیگری نقل می کند و صدر خطبه را نیز نقل می کند: حدّثنی جعفر بن محمد رجل من دیار مصر لقیته بالرافقه، قال: حدّثنی أبی، قال: اخبرنا موسی بن عیسی، قال: اخبرنا عبداللّه بن یونس، قال: اخبرنا جعفر الاحمر، عن زید بن علی رحمة اللّه علیه، عن عمته زینب بنت الحسین(ع).
آن چه در بلاغات النساء آمده است می تواند به عنوان سند تاریخی مورد بررسی قرار گیرد.
ابن ابی طیفور معاصر با امام هادی (ع) است و سند نیز قابل مطالعه است.
وقتی وارد خود خطبه می شویم معارف قابل توجهی را در آن می بینیم. یک دوره عناصر فکری امامیه در این خطبه قابل ردگیری است.مثلا آمده است: وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، کَلِمَةٌ جَعَلَ الْاِخْلاصَ تَأْویلَها، وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَها، وَ اَنارَ فِی التَّفَکُّرِ مَعْقُولَها، الْمُمْتَنِعُ عَنِ الْاَبْصارِ رُؤْیَتُهُ، وَ مِنَ الْاَلْسُنِ صِفَتُهُ، وَ مِنَ الْاَوْهامِ کَیْفِیَّتُهُ.
و گواهى می دهم که معبودى جز خداوند نیست و شریکى ندارد، که این امر بزرگى است که اخلاص را تأویل آن و قلوب را متضمّن وصل آن ساخت، و در پیشگاه تفکر و اندیشه شناخت آن را آسان نمود، خداوندى که چشمها از دیدنش بازمانده، و زبانها از وصفش ناتوان، و اوهام و خیالات از درک او عاجز می باشند.
حضرت این مطالب را با فلسفه احکام و مجادله در باب ولایت و امامت و معارف بلند الهی به پایان می برند.
غیر از این خطبه، در مصادر مختلفی، مناشداتی از جمله در رابطه با غدیر و حدیث منزلت و محاجه نقل شده است. می توانیم بگوییم یک نقطه کوتاه درعمر کوتاه ایشان به عنوان عنصر فرهنگی تاثیر گذار از این نقطه بحث را شروع و مطرح کنیم.
شخصیت کلامی امام علی (ع)
مهم ترین شخصیت کلامی که باید بر آن تاکید کرد خود شخصیت امام علی (ع) است.
در پنج بخش می توان این ها را ارائه کرد :
بخش اول: یکی از اسلوب های کلامی در این دوره، بیان، عرضه و تبیین است. یعنی یک شخصیت کلامی، عناصر فکری خود را بیان و عرضه کند. در فرمایش هایی که به امام علی (ع) که به ایشان منسوب است در قالب خطبه، نامه، رساله و شعر، قطعات فراوانی داریم که معارف کلامی ارائه شده است. نسبت به این ها شبهاتی وجود دارد که در یک بحث علمی باید مطرح کرد و پاسخ داد. کسی بررسی کند ایشان در زندگی خودش چه مباحثی را بعنوان کلامی فکری مطرح کرده است؟ مخصوصا کارهایی که درمورد اسناد و مدارک نهج البلاغه و کلام های حضرت شده است. آیا مجموعه اطلاعات موجود می تواند این بیانات را که مضامین بلند کلامی را دارد به حضرت نسبت دهد؟
در مقابل این، دو شبهه اصلی وجود دارد:
الف) شبهه سندی: تلاش هایی صورت گرفته است که نشان دهند این فقره از امام علی (ع) است. مثلا مدارک نهج البلاغه سید عبدالزهرا حسینی خطیبی و مسند نهج البلاغه سید حسین جلالی که اسناد جدید به صورت تعقیبات و موافقات آورده شده است. از نظر سندی می توانم بگویم که کار نداریم به این که این خطبه به تمامه از امام علی (ع) است. ما می خواهیم بگوییم این مجموعه اندیشه ها از بحث معرفت و عقل و تعقل به عنوان منبع معرفتی، توحید با این اوصاف، مبحث عدل و جبر، مساله امامت و وصایت و راثت، مساله مهدویت، این مضامین و نه این تعابیر، در کلام امام بوده است یا نه؟ کسی که می خواهد این را ثابت کند کارش راحت تر از کسی است که می خواهد سندیت تمام عبارات را ثابت کند. کسی بالاتر از این می تواند نشان دهد که این مضامین توسط گروه های مختلف فکری که خود آن ها با هم اختلاف شدید دارند به امام علی (ع) نسبت داده شده است. مثلادر خط معتزله مساله قدر از ایشان نقل می شد، همچنین در خط سلفیه و بین اشاعره نقل می شود. وقتی ما مجموعه اسناد را کنار هم بگذاریم کسی که نگاه بلاغی داشته است در لابلای کلمات بلیغ مطالبی مطرح کرده که حاوی این مباحث است. کسی که نگاه تاریخی داشته است و کسی که نگاه کلامی داشته است یا نگاه شعری داشته است اصلا مباحث اعتقادی مدنظرش نبوده است ولی وقتی آن مطلب خویش را مطرح می کند ضمن آن، مطالب اعتقادی را نیز مطرح می کند که مد نظر ما است.
یک مساله، درباره کلمات امام علی (ع) مساله اسناد است که می شود با کارهای تاریخی ثابت کرد که این بسته اعتقاداتی که به شیعه نسبت می دهیم به امام علی (ع) قابل استناد است. این دیگر شیوه اسنادی مستقیم ندارد یعنی جاهایی می توانیم برویم که محققین اسنادی به دنبالش نرفته اند. مخالف نظریه بنده باید ثابت کند که این مضامین که به امام علی (ع) نسبت داده شده است دروغ است؛ یعنی باید بگوید شخص دیگری غیر از امام علی (ع) چنین حرفی با چنین مضمونی زده است.
ب) شبهه ای است که بین متاخرین اهل سنت زیاد مطرح شده است به سراغ ویژگی های این گونه خطاب ها رفته اند؛ یعنی تحلیل مضمونی کرده اند و استبعاد کرده اند. مثلا گفته شده است این خطبه، بلند است و در آن زمان معمول نبوده است. جوابش این است که خطبه های بلند هم داریم ثانیا ما دنبال اثبات خطبه نیستیم. برخی گفته اند بلاغتی این چنین در این سطح ممکن نیست در یک خطاب شفاهی ارائه شود و مشخص است کسی آن را ساخته است. جوابش این است که زید بن علی (ع) در همین کتاب بلاغات النساء می گوید: خود این ها خطبه ای به عایشه نسبت می دهند که در بلاغت کمتر از این نیست.
ج) اشکال اصطلاحات: نویسندگان متاخر عرب زیاد بر این مورد تاکید می کنند که ما در این کلمات، اصطلاحاتی می بینیم که اصلا قابل استناد به آن دوره نیست و معلوم است که از دوران بعد گرفته شده است. آن ها می گویند مطالبی در این خطبه ها آمده است که مساله های بعدی فکری است. جواب ما این است که اصلا چنین اطلاحاتی در این خطب نمی بینیم. کسانی که این حرف را زده اند با اصطلاحات این بحث آشنا نبوده اند. اتفاقا مباحث آن، مباحث بنیادین قرانی است و مساله هایش هم مستحدث نیست.
2- باید شبهاتی که در مورد آن ها وجود دارد را دفع کنیم. چون نگاهی که در حوزه های ما بوده نگاه تاریخ فکر نبوده است دراین زمینه دچار نقص هستیم.
سوال: این خطبه ها در کوفه بیان شده است در حالی که شما در صدد اثبات مکتب مدینه هستید. همچنین در یک دوره می بینیم شخصیت هایی که اشاره می کنید تک فاز هستند و آثاری از این نوع استدلالات در آن ها دیده نمی شود. آیا این برای ساختن یک مکتب کافی است که رهبر باشد و رهوران نباشد؟
اگر بخواهیم از نظر تاریخی ثابت کنیم باید استناداتی به این خطبه نیز داشته باشیم. مثلا بیانات امام علی (ع) باید جوی در جامعه ایجاد کند و دیگران به استناد کنند و بحث نمایند. ما هیچ اثری از این مباحث در تاریخ نمی بینیم. نه استنادی شده و نه بحث شده است و تا چند قرن حتی در بیانات خود اهل بیت (ع) اثری دیده نمی شود. من جمله همین خطبه حضرت زهرا (س) که در زمان امام هادی (ع) نقل شده است. بالاخره مشکل ما این است که گسست زمانی بین ایراد این خطبه و نقل آن است .
انسجامی که این خطبه ها دارد و مطابقتی که با زمان ورود آن در این کتب دارد، از نظر سبک و مضمون و محتوا، ایجاد شک می کند که خطبه در زمان ورودش در کتب نزدیک آن زمان ساخته شده باشد. ما دنبال ابوالعیناء هم نیستیم ولی ممکن است کسی با گرایش زیدی ساخته باشد .
پاسخ: وقتی می گوییم مدرسه مدینه منظورمان تا قبل از شکل گیری تشیع در کوفه است. تشیع اعتقادی تا پس از عاشورا در کوفه شکل نگرفت. هیچ نشانه روشنی از حضور تشیع کلامی در کوفه پیدا نکردیم. این است که تمام چیزی که از تشیع می شناسیم همه از ریشه مدینه و خاندان اهل بیت(ع) است. پس اگر امام علی (ع) در کوفه خطبه خواندند این را میراث حضرت از مدینه می دانیم. محوریت، مدینه است و امام از مدینه به کوفه می رود. ابوذر از مدینه به شام می رود و یک سری معارفی را عرضه می کند.
کوفه دوران امام سجاد (ع) امتداد مدینه است و تشیع در دوران امام سجاد (ع) در کوفه شکل نظری پیدا میکند. اما در زمان امام علی (ع) معلوم نیست تشیع در کوفه کانون درست کرده باشند. حتی جریان کیسانی ها که در کوفه می آیند، عقبه آن ها محمد بن حنفیه در مدینه است. وقتی می گوییم مدرسه مدینه منظور این نیست که انحصار جغرافیایی داشته باشد بلکه منظورمان کانون تولید است.
حضرت، پس از سقیفه هرجا در مواجهه با مساله ای که باید به اثبات و تعیین آن حقانیت برسند موضع گیری کردند. طبیعی است که وقتی رهبری را در کوفه بر عهده دارند فرصت تبیین بیشتری دارند و هم زمینه های محاجه و درگیری وجود دارد. والا درگیری در زمان عثمان هم وجود دارد ولی در کوفه فرصت بیشتری برای ابراز و ظهور مباحث خویش دارند.
این مساله در بحث ما مهم نیست و تنها تفطن به یک نکته است که تشیع دوران نخستین محوریتش خاندان امام علی (ع) است و هرچه مطرح است سر سلسله اش این خاندان است. زمانی که امام علی (ع) شهید می شوند فرزند ایشان به مدینه باز می گردند. درست است که ابوذر به شام تبعید می شود ولی محورش در مدینه است. سلمان در مدینه است. سعد بن قیس در مدینه است. محور مدینه است و البته افراد به جاهای دیگر منتشر می شود.
به لحاظ روشی مناشده هم در مدینه است و هم در دوره عثمان. احتجاج به شکل ضعیفش در مدینه وجود دارد؛ یعنی تغییر روشی در رفتار حضرت نمی بینیم. اگر منظور تغییر گفتمانی و مضمونی است قابل مطالعه است و ممکن است به عنوان سوال پژوهشی مورد مطالعه قرار گیرد. اگر خطبه حضرت زهرا (س) را بپذیریم می توان این مطلب را رد کرد. نسبت به امامت و ولایت هم در مدینه قابل طرح است.
نکته دیگری که فرمودند بیانات امام انعکاسی در دیگران نداشته است، ما معتقدیم انعکاس داشته است و این مطلب را از طریق بررسی شخصیت ها می خواهیم ثابت کنیم و بگوییم این اندیشه ها متناسب با شرایط آن محیط دست به دست می گردد. وظیفه تاریخ کلام این است که این مطلب را روشن کند.
این که فرمودید اسنادی ارائه نشده است، اگر منظور انفصالی است که در همه اسناد تاریخی است می پذیریم. استناداتی که به طبری و ابن قتبیه و ابن الفرید و تاریخ یعقوبی می شود، همان اسناد، مقارن با این اسناد است. البته اگر نتوانیم اثبات کنیم و بگوییم در قرن سوم و چهارم بدون هیچ پیشینیه ای و سندی چنین مطلبی را نقل می کند می توان آن را رد کرد.
علاوه بر این که در روایات اهل بیت (ع) مضامین خطبه و عین عبارات خطبه را داریم. به اصول کافی نگاه کنید که بنابر سند شناسی حدیثی، معنعن از کتب است. وقتی آن فرد از امام صادق (ع) نقل می کند و او نیز از امام علی (ع)، و کنارش اسنادی از اهل سنت داریم به نظر می رسد این مقدار کافی باشد. این طور نیست که خطبه ها، پنجاه سال قبل از جمع آوری نهج البلاغه آمده باشد بلکه کلمات امام علی (ع) در کتب دیگر هم آمده است. بله، ما تا سال 120 قمری هیچ سند مکتوبی که امروز برای ما باقی مانده باشد نداریم. نقل ها شفاهی بوده و معنعن از کتب نقل شده است. عین این داستان در مورد همه اسناد تاریخی نیز جاری است.
سوال: اولا در رابطه با واقع، ما امتدادش را می بینیم. یعنی وقتی می گوییم عباسیان سرکار آمدند و چنین کردند، امتدادش را در واقع می بینیم. علاوه بر این که در واقع تاثیر گرایش کمتر است و تزافر نقل هم می بینیم (یعنی نقل های هم عرض). کتاب هایی در تاریخ بوده که نابود شده است و از طریق طبری و کتاب های دیگر می فهمیم که بوده است؛ مانند کتاب ابی مخنف. یعنی اسناد مکتوبی وجود داشته است که بعد این کتاب های جامع از آن اسناد مکتوب استفاده کرده اند و جمع آوری کرده اند. در حالی که این خطبه یک متن طولانی است که یک مرتبه در قرن سوم و چهارم پیدا می شود. حاوی گرایش و مانیفست است که مطابق قرن سوم است.
پاسخ: ما می گوییم این طور نیست. کسی ممکن است بدون اطلاع از ادبیات آن دوره و مباحث کلامی آن بگوید مربوط به قرن دوم است. اولا این که می گوییم تاریخ طبری از ابومخنف نقل می کند است بلاغات النساء هم همین طور است. هم تاریخ طبری و هم بلاغات النساء اسنادی است.
سندهایی که مولف بلاغات النساء نقل می کند همه زیدی نیست. علاوه بر این که صرف این که زیدی بودن نسد موجب رد کردن آن نیست. اگر این طور باشد پس من نیز باید بسیاری از گزاره های تاریخی رد کنم به این دلیل که ناقلان آن سنی اند. اصلا مطالب حاوی این خطبه، مطابق گرایش زیدیه نیست و اتفاقا این مضامین در کلمات زیدیه نیامده است.
این که این کلمات در بیانات خاندان حسین (ع) نیامده دلیل داشته است. می دانیم که بنو حسین (ع) نسبت به میراث مادی اهل بیت (ع) حساسیت نداشته اند و تصریح ائمه است که مساله فدک را مطرح نکنید زیرا مساله مهم تری وجود دارد. طرح مساله فدک را مخالفان، مستمسک قرار داده اند برای کوبیدن اهل بیت (ع) با این توجیه که این ها به دنبال اموال هستند، تا تصویر مردم از این اختلاف، مالی باشد. این که زیدیه آن را مطرح کردند به این دلیل بوده است که آن ها به دنبال این مساله بوده اند. این را نیز باید در کنار اسناد تاریخی بررسی کنیم.
اگر گفته می شود که طبری از ابومخنف نقل کرده است ما هم می گوییم که کلینی هم معنعن است و از کتبی نقل می کند که نامشان در فهرست های ما آمده است. وقتی نجاشی نقل میکند که از مشایخ خودش نقل می کند و در طریقش هم کلینی است طبیعی است که می پذیریم. همین کتاب در کافی چندین روایت دارد. این طور نشود که وقتی به آن طرف می رسیم همه چیز را بپذیریم و وقتی به این طرف برسیم رد کنیم. کتبی که در اختیار کلینی بوده و از او روایات را جمع کرده است اگر اقوای از ابومخنف نباشد محاذی با آن هست.
این که می گویید با گرایش فکری بوده است، دلیل نمی شود. بسیاری از این مضامین، بگونه ای است که معارفش بلندتر از ذهن امثال ابن هشام است. این افکار امتداد پیدا کرده است و نشان می دهیم که فلان شخصیت گرفته و تئوری سازی کرده است. عبارات را از اصحاب امام صادق (ع) می آوریم که اشعری نسبت می دهد و می گوییم اگر بخش اتهام این نسبت را برداریم واقعا تئوری این ها است که از روایات گرفته شده است.
اثبات می کنیم که خطب حضرت زهرا (س) و امام علی (ع)، مساله عصر امام صادق (ع) نبوده است. این ها منطبق با علم قرآن است و این بزرگواران بیان کرده اند. هیچ صحابه دیگری چنین مضامینی ندارد. وقتی مساله توحید توضیح داده می شود گویای این است که کسی مانند آن را ندارد.
یک سری واژه هایی داریم که در قرن دوم وجود دارد که در این خطبه ها نیست. واژه قدر تا زمان امام باقر (ع) معنایش جبر است. از زمان ایشان که جریان معتزله حاکم می شود معنایش تفویض می شود؛ زیرا جبریه قدر را می گیرند و اهل حدیث و سلفیه می خواهند معتزله را بکوبند مفهوم قدریه از این زمان به بعد، تبدیل به مفوضه می شود. روایاتی که به امام علی (ع) نسبت داده شده است قدر همه اش، به معنای جبر است. از زمان امام باقر (ع) هرچه امام گفته است معنایش مفوضه است. اگر کسی می خواست در زمان امام باقر (ع) می خواست جعل کند و به امام باقر (ع) نسبت دهد باید معنای مفوضه را در نظر می گرفت.
درهمان کتبی که روایات امام باقر آمده و قدریه نسبت داده شده است، روایت از امام علی (ع) داریم که قدریه به معنای جبریه است. استطاعت مفهومی است که در این دوره ساخته می شود و در کلمات امام علی (ع) این واژه را نداریم. نظریه های منتسب به هشام در این خطبه ها وجود ندارد.
سوال: کلماتی همچون معقول، ممتنع و کیفیت که در خطبه های حضرت زهرا (س) وجود دارد مربوط به قرن دوم است.
پاسخ: اولا این مطلب باید اثبات شود. ثانیا شما به کسی نسبت به می دهید که امیر بیان و واژه ساز است. این دلیل بر این نیست که مطلب مربوط به امام علی (ع) نیست. ضمن این که پاره ای از این واژه ها بعدا تبدیل به اصطلاح شده است. امروز وقتی این ها را می خوانیم فکر می کنیم اصطلاح است. مثلا حکمت در قرآن بعدا در قرن دوم اصطلاح شد. جدل، موعظه و خطابه نیز اصطلاح شد. دلیلش این بود که وقتی خواستند کتب یونانی را به زبان عربی ترجمه کنند مترجم در میراث ادبی اسلامی معادل آن را استفاده می کند. معادل فلسفه را حکمت گرفتند. از آن زمان به بعد، هر کسی گفت حکمت، اولین ارتکاز این بود که منظور فلسفه است.
این واژه ها در کلام امام علی (ع) همه معنای لغوی دارد و بعدا اصطلاح شده است. اگر می خواهد بگوید دیدن خدا ممتنع است چه باید بگوید؟ بعدا ممتنع را در مقابل واجب گرفتند. کسی می خواهد بگوید خدا کیفیت و کمیت ندارد چه باید بگوید؟ مثلا وجه الله در قرن سوم و چهارم مطرح است. تمام واژه های قرآنی بعد اصطلاح شده است.
سوال: در نیمه اول قرن اول توسط پیامبر (ص) و قرآن استفاده نشده است. کیفیت و معقول را پیدا نکرده ام.
پاسخ: معقول در مقابل منقول نیست، معقول به معنای اندیشه شده است. تمام این ها را معنای لغوی کنید.
بخش دوم: مناشدات منسوب به امام علی (ع)
این مناشدات از زمان عثمان و واقعه شورا سند تاریخی دارد. مناشدات ایشان در خود مدینه و یا در جنگ جمل و صفین نقل شده است. مجموعه این ها را مرحوم امینی در جلد یک الغدیر با اسنادش تنها در خبر غدیر آورده است. امام علی (ع) نه تنها بیان حقایق کرده بلکه بر سر آن به محاجه پرداخته است.
بخش سوم: احتجاجات کلامی و کتبی.
بخش چهارم: مواضع حضرت در برابر مخالفان
در آن زمان یکی از شاخص های کلامی، مواجهه های سیاسی است. چون مسایل آن زمان، مسایل سیاسی است. می خواهیم بدانیم دیدگاه امام علی (ع) نسبت به جایگاه خودش چه بوده است؟ یکی از راه هایش این است که ببینیم چگونه محاجه کرده است؟ مسلما موضع کسی که معتقد است حقش را غصب کرده اند با کسی که چنین اعتقادی ندارد متفاوت است. وقتی دیر بیعت می کند و اگر بیعت می کند همکاری نمی کند نشان دهنده این است که حقانیت خویش را باور دارد.
بخش پنجم: تربیت اشخاص و شاگردان
در تاریخ فکر، به دنبال نگاه به شاگردان هستیم و آن ها را آیینه اندیشه های رهبر می دانیم. در این پنج محور شواهد و اطلاعاتی را عرضه می کنیم که نشان می دهد امام از چه جایگاه و تفکری برخوردار بوده است.
فهرست جلسات بررسی تاریخ کلام امامیه در عصر حضور ائمه (ع)
