حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی روز شنبه 8 آذر 1393 در ادامه مباحث مربوط به تاریخ کلام امامیه در عصر حضور ائمه (ع) به اندیشه کلام امامیه در مدینه اول اشاره کرد و به صورت اجمالی نظریات مختلف در باب پیدایش شیعه را مورد بررسی قرار داد. وی با اشاره به اهمیت بررسی جایگاه امام علی (ع)، سقیفه را نقطه آغاز کلام شیعی معرفی کرد و اولین سند در این باره را خطبه فدکیه دانست که مورد بحث و مناقشه قرار گرفت.
مدینه اول از دیدگاه فریقین
نکته ای را بصورت کوتاه عرض می کنم که نکته مهمی است و از قدیم نیز مورد بحث تاریخ نگاران اندیشه اسلامی بوده است و کتاب و مقاله در مورد آن نوشته اند. درست در همین دوره که آن را مدینه اول می نامیم (هفتاد سال نخستین اسلامی) از دیدگاه اهل سنت و جماعت -برخلاف معتزله و خوارج- این دوره تاریخی، دوره ای نیست که در آن اندیشه و اندیشه ورزی غیر از وحی الهی بروز کرده باشد. این گروه، قاطبه جامعه علمی آن زمان را تشکیل می دادند.
اعتقاد آن ها بر این است که در هفتاد سال نخستین که از آن به آخر اهل الصحابه تعبیر می کنند هیچگونه پرسشگری و اختلاف فکری و چالش های کلامی وجود نداشت و جامعه اسلامی بصورت یک دست به تبعیت از پیامبر (ص) حرکت می کرده است و مسایل خود را با اتکا بر قرآن و سنت نبوی حل می کرده است. از این رو هر گونه بحث اعتقادی که اختلاف اصحاب را برساند از دیدگاه آن ها مردود است و یکی از جهات بدعت معتزله و خوارج و شیعه را همین می دانند.
این درست در نقطه ایده ما است که معتقدیم نه تنها در این زمان، چالش وجود داشته است بلکه اختلافات عمیقی نیز بروز کرده است. بنای اهل سنت تا امروز این است که نشان دهند نوعی اجماع میان بزرگان اصحاب در بحث های کلامی بوده است و بحث های فقهی هم در حد اختلاف در اجتهاد می دانند.
علت اعتقاد آن ها به این مساله این است که از نظر آن ها این دوره، مقدس و ماخذ است؛ یعنی همان طور که به سیره نبوی استناد می شود به عمل اصحاب در این دوره نیز استناد می کنند. همانطور که ما به معصومین استناد می کنیم.
نکته مهم تر این است که بسیاری از مبانی فکری اهل سنت، استنادش به این دوره است و مبنی بر این ایده تئوری پردازی می شود. مباحثی همچون نظریه تسبیب، عدالت صحابه و … . پس در همین جا اختلاف می بینیم و معتقدیم انشعاب اندیشه اهل بیت (ع) از جریان اهل سنت در همین دوره شکل گرفت و بر محور عقاید و ایده های اهل بیت (ع)ولی آن ها منکرند. بنابراین تلاش اهل سنت، مکتوم ماندن آراء و عقاید اهل بیت (ع) است .
اندیشه کلام امامیه در مدینه اول
مدعا این است که جریان کلام شیعه حرکتی بود که از مدینه و بر محور اهل بیت (ع) آغاز شد. این حرکت در دو محور انسانی و جغرافیایی گسترش پیدا کرد که می خواهیم اسناد تاریخی را بررسی کنیم. بر محور انسانی از خاندان امام علی (ع) به افراد نزدیک و به تدریج به لایه های بعدی نفوذ کرد و در محور جغرافیایی از مدینه آغاز شد و به تدریج به سایر بلاد گسترش پیدا کرد.
محور دیگر این نظریه این است که با یک بسط تاریخی نیز مواجه هستیم. در بسط تاریخی، اندیشه کلامی شیعه به تدریج هر چه زمان بر آن گذشته است، عناصر فکری او تفصیل و تعمیق ویژه ای پیدا کرده است. یعنی ادعا بر این است که عناصر اصلی تفکر شیعه از همان آغاز مطرح شده است که طبعا در محدوده خاصی است ولی به تدریج جزئیات این عناصر تفصیل پیدا کرده است و مفاهیم جزئی و اجماعی توسط اهل بیت (ع)و اصحاب ایشان تعمیق پیدا کرده است.
این نظریه در مقابل دو نظریه است:
1- یک نظریه معتقد است اندیشه تشیع هیچگونه هسته مرکزی نداشته و اگر داشته است یک هسته اجمالی بوده که بر محور محبت اهل بیت (ع) شکل گرفته است. این، طرحی است که اهل سنت در این باب می گفته اند و امروز نیز مدافعانی دارد.
2- نظریه دیگر که تلقی عمومی علمای ما است این است که اندیشه شیعه از روز اول با همه جزئیاتش مطرح بوده است و بین اصحاب نیز منتشر بوده است ولی یک عده ای از روی عناد نپذیرفته اند. این ها قائل به بسط تاریخی مفاهیم شیعه نیستند برخلاف ما که البته بسط تاریخی را مربوط به تاریخ شیعه نمی دانیم بلکه مربوط به تبلیغ معارف شیعی می دانیم. فرضیه دوم باید شواهد خود را ارائه کند.
سوال: شما ماهیتا کلام مدینه و کوفه را یکی می دانید؟
پاسخ: یکی می دانیم اما سطح عقل گرایی، متناسب با فهم مخاطب آن روز است. گاهی مستند به عقل می شود و گاهی نیز پایه مستقلی دارد. در فضای مدینه نزاع ها درون اسلامی و درون دینی است و گروه های مختلف اسلامی با هم نزاع می کنند و طبیعی است که استناد به سنت نبوی زیاد شود. هنوز وارد دوره فتوحات و ورود اندیشه های رقیب نشده ایم. وقتی اندیشه رقیب می آید دیگر نمی توان با سنت نبوی برای او استناد کند. باید با ادله ای که مورد قبول مخاطب باشد بحث کنیم که در این زمینه بین مدینه و کوفه تفاوتی نیست. حتی مساله ها هرچه اسلام گسترش پیدا می کند پرسش های بیرونی وارد اسلام می شود .
سوال: حضور معصوم در این که کلام عقلی باشد یا نقلی تاثیر ندارد؟ در مدینه معصوم است و سوالات خود را از او می پرسند. بنابراین نیازی به اجتهاد دیده نمی شود.
پاسخ: قطعا موثر است. البته وقتی که در کوفه هم هستند می توانند سوالات خود را از معصوم بپرسند و دوری راه نمی تواند دلیل اصلی باشد. وقتی مخالف شما، امام را قبول ندارد نمی توان به قول امام شیعه استناد کرد. در نزاع کوفه مرزبندی های اعتقادی بین مذاهب شکل گرفته است. پس اگر بخواهم استناد کنم باید به سنت نبوی استناد کنم. اگر مخاطب در این نیز تردید دارد باید کمی عقب تر بروم و نوع استناد را متناسب با فهم مخاطب کنم. این طبیعت تکلم با مخاطب است.
اصلا در فضای مدینه زمینه استناد عقلی وجود ندارد؛ هرچند در کلام اهل بیت (ع)تعابیر معقول است ولی فضای حاکم بر این مدرسه، استناد به سنت نبوی است. طبیعت یک گفتگوی کلامی است و ارتباطی به دوری با امام ندارد. چنانکه می بینیم در کوفه نیز در بسیاری موارد وقتی نزاع درون شیعی است به قول امام استناد می شود.
مدعای ما این است که در مقابل این دو تئوری، تشیع عناصر اصلی خودش را از آغاز مطرح کرده است. مساله های مبتلا به جامعه، بخشی از این اندیشه را برجسته می کنند و مورد سوال قرار می دهند. این سوال سبب می شود که پاسخ های مناسب داده شود و هر پاسخ موجب تعمیق بحث می شود. گفته شد که بسط تاریخ کلام را باید از طریق پرسش های بیرونی جستجو کرد؛ زیرا اساس توسعه کلام بر این است که چه سوالاتی مطرح است؟ و معصوم چگونه به آن پاسخ می دهد؟
جایگاه امام علی (ع)
کلام شیعه بر محور اهل بیت (ع) شکل گرفت و هر بحث تاریخی کلامی شیعه باید از این جا اغاز شود. سوال اول این است که آیا شخصیت امام علی (ع) دارای چنین جایگاهی هست که بتواند منبع اندیشه کلامی باشد یا نه؟ چون از نظر تاریخی زمانی می توانیم مطلبی را به شخصی نسبت دهیم که خود آن شخصیت را مورد بررسی قرار دهیم. تناسب بین گفتار و کردار با آن شخصیت میزان است. به میزانی که بتوانیم شخصیت ایشان را برجسته کنیم امتداد این شخصیت را می توان بهتر در بسط کلام جستجو کرد.
سوال: اگر کلام تشیع از پیامبر (ص) شروع شده است چرا نمی گویید این مباحث را پیامبر (ص) گفته است؟
پاسخ: در ادامه همین مطلب را می خواهیم بگوییم. اگر امام علی (ع) چیزی می گوید باید متصل به منبع وحی کنید. از نظر تاریخی باید نشان دهیم آن چه اهل بیت (ع) دارند همان میراث وحیانی و قرآنی است. نهایتا چون تاریخ کلام شیعی می خوانیم، باید از امام علی (ع) شروع کنیم ولی اگر کسی بگوید تاریخ کلام اسلامی بخوانیم باید از پیامبر (ص) شروع کنیم و همین تحلیل را نیز در آن جا باید داشته باشیم.
برای تحلیل شخصیت امام علی (ع) باید در چند بخش میراث تاریخی و روایی را بررسی کنیم که در این زمینه بسیار زیاد است. حتی خود میراث اهل سنت کافی است.
1- میراثی که جایگاه امام علی (ع) و خاندان ایشان را در بین اصحاب در زمان پیامبر(ص) و در نزد خود پیامبر (ص) نشان می دهد. نشان می دهد که از نظر علمی معرفتی و آشنایی با اندیشه اسلامی یک شخصیت متفرد است. (به تعبیر متون اهل سنت.) ذیل این مطلب، اسناد تاریخی را در هشت نه محور فهرست کرده ام که این مدعا را تایید می کند که علی اعلم الناس و اعلم الصحابه است. این اعلمیت تنها در فقه نیست و در مباحث دیگر نیز هست.
یکی ازمحور ها روایاتی است که خود پیامبر به صراحت فرموده است ک علی اعلم الناس باسلام .
دسته دیگر در تاریخ اهل سنت آمده است که خود اصحاب پرسیده اند که آیا اعلم از علی در بین اصحاب بود؟ در بین خودشان این سوال مطرح بوده است.
مجموعه روایاتی که اشاره می کند در اهل بیت پیامبر (ص) از هر نسلی افرادی می آیند که حقایق را روشن می کنند.
دسته دیگر جایگاه علمی حضرت را به صراحت داریم. علی مع الحق و الحق مع علی. انا مدینه العلم و علی بابها.
نکته مهم این است که در این فضای تاریک، اندیشه خودمان را به شخصیتی وصل می کنیم که جایگاهش این است که چنین فردی با این اوصاف مصدر اندیشه کلام امامیه است. کسی که اعلم الناس است.
2- جایگاه امام علی (ع) نسبت به قرآن و ارتباط ایشان با این کتاب آسمانی. علی (ع) در تاریخ و سیره نبوی، شخصیتی است که در کنار پیامبر (ص) یکی از نقش هایش، جمع میراث تفسیری و علم القرآن پیامبر (ص) است. در مصادر مختلف اهل سنت بر این نقش تصریح شده است. حتی نقل شده است که در جنگ هایی که از مدینه بیرون میرفتند اولین کاری که بعد از بازگشت می کردند در پنهان بصورت شخصی آن چه از قرآن آمده است با تفسیر و تنزیل و تاویل و ناسخ و منسوخش به امام علی (ع) می گفتند و می نوشتند. همین میراث است که بعدا در قرآنی که توسط امام علی (ع) جمع می شود خود را نشان می دهد.
اعجابی که دیگران می کنند که اگر این سخنان مال علی (ع) است چرا دیگر صحابه ندارند؟ می گوییم زمانی که امام علی (ع) در کنار پیامبر (ص) بوده است و یاد می گرفته است دیگران نبوده اند. این تخصص امام علی (ع) بوده که این موارد را گرفته است. به شهادت مستندات تاریخی، امام علی (ع) در علم قرآن تفرد دارد. علی مع القرآن و القرآن مع علی.
کسانی اعتراف کرده اند آنچه درباره قرآن گفتیم چیزی جز آموزه های علی (ع) نبوده است. عبدالله بن عباس این مطلب را اعتراف کرده است. او بزرگترین مفسر از مفسران نخستین است. حسن بصری اعتراف می کند هر چه گفتم مال علی (ع) بود (البته با واسطه) و چون تحت فشار بودم قال علی را انداختم گفتم قال النبی یا قال الشیخ. همچنین عبدالله بن مسعود.
3- آن چه در واقع بیرونی از امام علی (ع) می بینیم.
نقطه آغاز کلام شیعی
اولین مواجهه ای که نقطه آغاز کلام شیعی است حادثه ای است که بعد از سقیفه رخ می دهد. در کتب فرق و مذاهب آمده است که اولین اختلاف بین مسلمین، اختلاف در امامت بود. اختلاف در امامت، ماهیتش در آن دوره تاریخی چه بوده است؟ یک اختلاف، سیاسی بود که شهرستانی می گوید: به اندازه ای که خون بر سر امامت در تاریخ ریخته شده است برای هیچ چیز دیگری خونریزی نشده است. برای امامت دو رویکرد بود: غیر شیعی و شیعی.
تنها گروهی که در ماجرای سقیفه مواجهه با امامت آن ها مواجهه فکری و فرهنگی بود امام علی (ع) و خاندانش بودند و شامل این جمله شهرستانی نمی شود. آن ها حتی منازعه سیاسی اشکار نیز نکردند بلکه کار مهم آن ها این است که در هفتاد سال اول، مواجهه فکری و فرهنگی می کنند. نقطه اغاز شروع اندیشه کلامی شیعه مواجهه فکری فرهنگی امام علی (ع) است.
شاخص کلامی در این دوره این بود که مسایل کلامی مسایل اجتماعی و سیاسی بود، یعنی تمام مسایل از متن جامعه می آمد. امامت مساله مهم خلافت بعد از پیامبر (ص) بود و تنها کسی که با این مساله، مواجهه کلامی و معرفتی کرد امام علی (ع) و خاندان او بودند. بقیه یا مواجهه صریح نظامی کردند یا مواجهه صریح سیاسی و یا سکوت کردند.
نظریات مختلف در باب مواجهه امام علی (ع) با جریان سقیفه
در باب نوع مواجهه امام علی (ع) با سقیفه سه نظریه داریم که ما قبول نداریم و ما نظریه چهارمی داریم:
1- دیدگاه رسمی اهل سنت: امام علی (ع) تصور می کرد که من هم حقی دارم و ابن عم پیامبر (ص) هستم. ولی وقتی با اصحاب و نظر آن ها مواجه شد پا پس کشید و با امت همراهی کرد و بیعت کرد.
2- تئوری مرجئه شیعه یا بتریه: امام علی (ع) خودش را احق می دانست و احق هم بود و در آغاز هم مقاومت کرد ولی بدلیل مصلحت امت، این خلافت را واگذار کرد.
3- تئوری رسمی تشیع در طول تاریخ: علی (ع) یک مقاومت و مخالفت جدی با خلافت کرد و حتی تا پای مخالفت نظامی هم پیش آمد و بعد از این موفق نشد اصحاب را دعوت کند. این گونه بود که کنار نشست و سکوت کرد و هیچگونه مداخله ای در سیاست نکرد و بعد نیز مخالفت سرسختانه با خلافت را در پیش گرفت.
ما معتقدیم که امام علی (ع) خود را احق می دانست و بر احقیت نیز ایستادگی کرد ولی وجهه و رویکرد اصلی امام علی (ع) دو مساله دیگر بود که بر گرفتن خلافت غلبه داشت: 1- هدایت سیاسی اجتماعی جامعه اسلامی و جلوگیری از بروز فتنه 2- حضور در صحنه اطلاع رسانی مواجهه نظری و تبیین معرفتی کلامی نسبت به داستان خلافت و امامت.
باید در اسانید تاریخی دو نشانه از امام علی (ع) دو نشانه را جستجو کرد:
1- خود را محق به امامت و ولایت بداند و اگر در منظر سیاسی ندارد در مدیریت اجتماعی دارد. حضور پیدا می کند و عتاب می کند و برای تغییر پاره ای از حرکت های سیاسی، جمع قدرت می کند. او خانه ننشسته است و یک حضور فعال سیاسی حاشیه ای دارد. برای این همکاری، تبعات قدرت، دامان او را می گیرد. این نقش مدیریت اجتماعی امت است و نه سیاسی.
2- حضور فرهنگی و فکری و کلامی .
اولین سند تاریخی
با این مقدمه، مساله اصلی این است که باید اسناد تاریخی را که حاکی از نقطه مواجهه علی (ع) و خاندان ایشان و اصحاب نزدیک است چینش کنیم و نشان دهیم این نظریه قابل اثبات است.
اولین سند تاریخی که از بیان معرفتی و اعتقادی در تاریخ کلام امامیه داریم، خطبه فدکیه است که حضرت زهرا (س) بیان فرمودند. ظاهرا در این که فاطمه زهرا (س) در مواجهه با یک مساله اقتصادی و سیاسی، مخالفتی با خلافت کردند محل بحث نیست و از نظر تاریخی قابل اثبات است. همچنین در این که خطبه ای خواندند و از نظر کلامی وارد بحث شدند محل بحث نیست.
سخن در مضمون این خطبه و مواجهه با دستگاه خلافت است. طبق آن چیزی که در بعضی اسناد تاریخی داریم این گفتگو ده روز بعد از وفات پیامبر (ص) رخ داده است. از این خطبه نسخه های مختلفی در دست است و قدیمی ترین نسخه، کتاب بلاغات النساء ابن ابی تیفور است. او شخصیتی سنی است و این کتاب همان کتاب المنثور و المنظوم ایشان است که مجموعه اشعار و بیانات بلاغی بزرگان اسلامی است. بخشی از آن مربوط به بلاغات نساء است. از خطبه عایشه شروع می کند و بعدش خطبه فاطمه زهرا و بعد خطبه بقیه زنان.
اصل خطبه به معنای مواجهه، مسلم است. اصل مواجهه حضرت با ابوبکر وجود داشت است ولی در قالب خطبه به این معنا، مسلم نیست. این همان چیزی است که محل نزاع تاریخی است. مدعای ما این است که این خطبه بوده است و سندیت نیز داشته است و اگر کسانی نگفته اند بر اساس سانسور بوده است.
دو نکته می توان از این خطبه استفاده کرد:
1- مضامین اعتقادی درون آن است که ارائه مجموعه کامل معرفتی است. اولین کسی که یک دور عقاید و معارف اسلامی را مطرح کرده است سخنان حضرت زهرا (س) در این خطبه است.
2- در درون خطبه در مورد این نزاع سیاسی نوع مواجهه کلامی است. یعنی همان مختصاتی که از یک متکلم انتظار دارید که قول خصم را بگیرد و تحلیل کند و اداله او را بررسی کند و در مقابل مدعا دلیل بگذارد و آن را نقض کند.
ابن ابی تیفور در سال 280 فوت کرده است و این خطبه به حدی از شهرت رسیده است که در آن زمان، در کنار بقیه خطب قرار داده شده است.
سوال: ظاهرا این خطبه میان زیدیه و بنی الحسن (ع) بسیار رواج داشته است.
پاسخ: در این زمینه تفاوتی نمی کند.
سوال: سال 280 سالی نیست که بتوان به آن استناد کرد. قرن سوم است و ممکن است عقاید کلامی در آن جا رشد پیدا کرده باشد و عقاید زیدیه در آن رسوخ کرده باشد.
پاسخ: علت این که این خطبه در میان زیدیه مشهور شده است این است صاحب این کتاب از زیدیه نقل می کند و طبیعی است که اگر سنی بخواهد چیزی نقل کند از زیدیه نقل کند. زیرا از نظر حدیث شناسی ارتباطی که میان اهل سنت و شیعه بوده است بیشتر در حوزه زیدیه بوده است. با امامیه به معنای رافضه ارتباطی نداشتند. پس معنایش این نیست که اگر از زیدیه نقل می کند و می گوید مشهور است و در بین فرزندان شیعیان مرسوم بوده، در غیر زیدیه نبوده است.
سوال: ما خطبه را قبول داریم. ولی این که می خواهید بنیان یک بحث مهم را بر مطلبی بگذارید که مربوط به قرن سوم است محل کلام است.
پاسخ: مگر بقیه تواریخ مربوط به چه قرنی است؟ ما جمع شواهد و قرائن می کنیم. وقتی از طبری نقل می کنید طبری مقدم است؟ آن را به عنوان یک سند اخذ می کنید بلکه بر روی آن بحث می کنید. شواهد و قرائن فراوان می آورم. الان شما فرض کنید به تاریخ طبری مراجعه می کنید در واقعه بدر همه مورخان بر اساس کدام اسناد داوری می کنند؟ هر سندی که در مورد تاریخ بدر وجود دارد ما نیز بر اساس همان سند، تاریخ سقیفه را بررسی می کنیم.
این خطبه در کتابی نقل شده که نویسنده آن در سال 280 فوت کرده است. او می گوید این مطلب را از استادم شنیدم که از مشایخ اجازه اش نقل کرده است. این هم سند دارد و باید سندش را بررسی کنیم. بررسی سند به این معنا نیست که ببینید راوی ثقه بوده است یا نه؟ در تاریخ به دنبال وثاقت راوی نیستید. به شواهد خلاف نیز اشاره می کنیم و در مجموع بحث می کنیم.
غیر تاریخ طبری که کسی به سندش نگاه نمی کند و به صورت معنعن نقل شده است و همه به متن نگاه می کنند، مگر بقیه اسناد تاریخی ما سند معنعن دارند؟ آن چه که ما از تاریخ اسلام داریم مربوط به همین دوره و قرن سوم است. این کتاب اقدم کتب تاریخی است.
سوال: گرایش ایشان به زیدیه کاملا مشخص است. وقتی از زیدیه نقل می کند شاهد بر این مدعا است.چرا از امامیه نقل نمی کند؟
پاسخ: این فردی است که با طایفه زیدیه ارتباط دارد. شما بگویید چرا فلان راوی سنی از شیعه نقل نمی کند؟ این مطلب بر اساس سلسله اجازات است. هر کسی یک طریقی دارد. سنت شیعی در آن زمان در اختیار چه کسانی بوده است؟ و چه کسانی از نظر اجتماعی بلندگو داشته اند؟ در این زمان، بلندگوی اصلی حتی در کوفه، دست زیدیه است که شخصیت علمی و سلسله اجازه و زمینه نفوذ و ارتباط دارند.
امام سجاد (ع) وقتی وارد مدینه می شوند چند صحابی دارند؟ و چگونه به ایشان ملحق می شوند؟ الان و در زمان حاضر، امامیه و زیدیه می گوییم ولی باید به تاریخ شیعه برگردیم. این ها شیعه هستند و میراث شیعی در این ها منتقل می شده است. این گروه شیعی یک واقعه را به عنوان سند نقل می کنند. باید قرائن به سود و علیه آن را بیاوریم.
اشکال من این است که در قضایای مختلف تاریخی از یک کتاب نقل می کنیم و اسناد را بررسی می کنیم و در آن بحثی نیست ولی زمانی که به تفکر شیعی می رسیم سندی را که در عداد بقیه اسناد است نفی می کنیم. حرف ما این است که مضمون را بخوانیم و مناسبت آن را با شرایط عصر بررسی کنیم. چیزی که ابن ابی تیفور نقل می کند مخالف عقاید او است. عایشه در خطبه قبلی به شدت از ابوبکر دفاع می کند. باید مجموع دیده شود و یک دانه اثر شیعی در این مجموعه دیده نمی شود. او کسی است که یک میراث منظوم و منثور را دارد جمع می کند. تمام شرایط نشان میدهد که این موارد توسط یک سنی نقل می شود.
مرجئه شیعه شخصیت هایی هسند که در میان شیعه هستند و از اهل سنت نقل می کنند. بنده در تحلیل تاریخی خودم یک به یک سندها را بررسی می کنم. هر کاری که شخص دیگری در بررسی های تاریخی می کند من نیز همان کار را خواهم کرد. شما چگونه سندهای تاریخی را مطرح و متقن می کنید؟ من نیز به همان روش عمل خواهم کرد.
سوال: این که فرمودید تمام میراث شیعه در دست زیدیه بوده است، درست نیست. میراث امامیه ممکن است در کوفه جدا باشد. در کتاب هایی که به نحوی سخنگوی امامیه به حساب می آیند مانند کتاب سلیم بن قیس، اصلا بحثی از خطبه فدک نشده است. در حالی که اگر در آن زمان مطرح بود، سلیم قطعا از آن استفاده می کرد.
پاسخ: اولا ما نگفتیم همه میراث شیعه در دست زیدیه بوده است بلکه بخشی از آن در دست این گروه بوده است. ثانیا شما در خود سلیم تردید دارید. خیلی از مطالب در میراث شیعه وجود دارد که در کتاب سلیم نیست. مثلا حدیث ثقلین در کتاب سلیم نیست. خطبه فدکیه که از این حدیث مهم تر نیست. سلیم یک راوی است و می گوید به مدینه آمدم و دیدم اوضاع مدینه هم ریخته است. می گردد و اطلاعات را جمع آوری می کند. سوال من این است که در آن زمان حدیث ثقلین مهم تر بود یا برخی قضایایی که سلیم نقل کرده است؟
هر کار کتابی یک برش دارد. یک راوی آمده است بر اساس برداشت ها و اولویت های خودش اخبار را جمع آوری کرده است. ممکن است به نظر او حدیث ثقلین، روشن باشد و نقل نکرده باشد. ممکن است آن چیزی که شنیده ام نقل کرده باشم. وقتی در خود این نسخه تردید شده است، می توانیم استناد کنیم که باید این خطبه را نقل می کرد؟ ظاهرا حضور سلیم مدت کوتاهی در مدینه نقل شده است. ممکن است در این مدت کوتاه کسی نقل نکرده باشد و یا در نسخه اصلی بوده است.
حرف من این است که این نگرش اشتباه است که کسی بگوید اگر این مطلب واقعیت داشت فلانی در کتاب خودش نقل می کرد. بالاخره یک فرد دیگری نقل کرده است و حالا می آییم اسناد و قرائن آن را بررسی می کنیم.
سوال: مساله فدک دو جنبه مالی و نمادی دارد. امامیه بیشتر به جنبه نمادی آن توجه دارند و این زیدیه بودند که بر جنبه مالی تکیه می کردند. بیشترین روایات فدک در زیدیه داریم و در زمان امام رضا (ع) که فدک پس گرفته می شود باز خود امام رضا (ع) اشاره ای به فدک نمی کنند و این زیدیه هستند که بر آن تکیه دارند.
پاسخ: یک مساله مساله خود فدک است. این که ائمه ما بر روی مساله فدک به عنوان جنبه های مالی تکیه نداشتند درست است؛ زیرا مساله فدک مقارن با مساله غصب خلافت بود و نسبت به آن از اهمیت کمتری برخوردار است. این چه ارتباطی دارد به این که الان حضرت فاطمه (س) که صاحب مال است و به عنوان اهرم سیاسی قبول دارد، خودش این را نگفته باشد؟ اگر این حق هست و مساله غصب فدک بعد از غصب های دیگر است و کار که بالا می گیرد غصب فدک صورت می گیرد. این مال هم جنبه استراتژیک دارد و این اعتراض نیز صورت گرفته است. کسی که می خواهد اعتراض کند باید بر سر مال بحث کند که مال من بوده است و شما غصب کرده اید.
در این جا معتقدیم، نگاه مالی صرف نیست و اگر کسی فقط مساله مالی مد نظرش بود سیاق این عبارت نباید این باشد و صدر کلام با اندیشه زیدیه مخالف است. آن ها قائل به نظریه فطرت نیستند در حالی که در این روایت مساله فطرت به عنوان پایه اصلی معرفت مطرح شده است. کسی که می خواهد مساله مالی را مطرح کند نباید این مقدمات را مطرح کند که از مساله توحید شروع می شود و تا فلسفه احکام مطرح می گردد.
سوال: سند این خطبه، متصل نیست و از نوه زید نقل شده است و هیچ اتصالی به زید ندارد.
پاسخ: اشکالش این است که ابوالفضیل از زید بن علی نقل می کند که واسطه دارد و شواهد هم وجود دازرد که زید ثانی است. یک احتمال وجود دارد که ناسخ احساس تکرار کرده است و زید بن علی را حذف کرده است. «زید بن علی بن حسین بن علی بن حسین» است. کسی که کتاب را می نویسد سند را از شیخ خودش نقل کرده است ممکن نیست نفهمد این شخصی که از او نقل می کند ربطی به شیخ اجازه اش ندارد. بنابراین می توان بنا را بر اشتباه ناسخ گذاشت.
سوال: مطالبی که در مورد ارث سلیمان از داود در این خطبه نقل شده است مربوط به علم است و ارتباطی به مسایل دنیایی ندارد.
پاسخ: صدیقه طاهره مفسر قرآن بوده است و برداشتش از این آیه چنین بوده است و ممکن است مفسران اختلاف نظر داشته باشند. همچنین که ارث تنها ارث معنوی نیست.
