نشست علمی نقد کتاب اطلس تاریخ اسلام به همت انجمن تاریخ پژوهان و با همکاری گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و موسسه اطلس تاریخ شیعه در تاریخ 91/10/28 در محل انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد.
در آغاز این نشست که تعداد قابل توجهی از علاقمندان مباحث تاریخی و نیز اعضای انجمن در آن شرکت داشتند حجت الاسلام والمسلمین آقای مطهری مسئول انجمن تاریخ پژوهان ضمن تشکر از شرکت کنندگان و اساتید ناقد با اشاره به پیوند تاریخ و جغرافیا و اهمیت تألیف اطلس‌های تاریخی به ویژه اطلس‌های مرتبط با تاریخ اسلام به کار گیری آن در مطالعات تاریخی را ضروری دانسته و اقدام موسسه اطلس شیعه را در این باب شاسته تقدیر برشمردند.
ایشان با اشاره به اهمیت کتاب اطلس تاریخ اسلام و فواید و ویژگی‌های فراوان آن ، جلسه نقد را در راستای بهبود آن برشمرده و اظهار امیدواری کردند که با رفع نواقص و کاستی‌های آن در آینده و چاپ‌های بعد به شکل بهتری ارائه گردد. مطهری همچنین خواستار ارتباط دست اندکاران موسسه اطلس شیعه با مراکز تاریخی و انجمن تاریخ پژوهان شده و یادآور شدند که اگر این ارتباط هنگام تدوین اطلس وجود داشت بسیاری از نواقص موجود در آن برطرف می‌شد.
در ادامه این نشست که در دو جلسه و در فضایی صمیمانه و علمی برگزار شد ابتدا حجج اسلام آقایان بنایی کاشی و جمالی از دست اندر کاران اطلس توضیحاتی درباره کتاب مذکور ، شیوه انجام آن و نیز معرفی موسسه اطلس شیعه ارائه کرده و برخی کارهای این موسسه را معرفی کردند.
در ادامه حجت الاسلام مرادی نسب عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مطالبی درباره اطلس ارائه کردند ایشان ضمن اشاره به ویژگی‌ها و فواید فراوان اطلس تاریخ اسلام برخی اشکالات کتاب را برشمردند از جمله 1. هم‌خواني نام اطلس تاريخ اسلام با اطلس ديگر؛ 2.نداشتن عنوان براي بعضي از قسمت‌ها، بخش و فصل براي موضوعات اصلي و فرعي و زيرمجموعه‌هاي آن؛3. هماهنگ نبودن جداول ترسيم شده(نبودن عنوان، عدم ذكر منابع، عدم ذكر وفات مؤلف، عدم رديف و…)؛ 4. استناد به منابع غير معتبر و موارد ديگر.
ایشان در ادامه افزودند اشكالات ذكر شده تنقيص اثر نخواهد بود بلكه براي تكميل و پويايي واتقان كتاب ارائه شد، تا دست اندركاران اين مجموعه در چاپ‌هايبعدي نواقص آن را برطرف نمايند، و بيان اين نواقص هرگز از اهميت و جايگاه آن در جامعه علمي نخواهد كاست، زيرا اين نخستين اثر شيعي است كه به وجود آمده و بايد اين كار سترگ را كه در نوع خود بديع و بي‌نظير است ستود.
در نشست دوم آقایان دکتر اصغر منتظرالقائم مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و حجت الاسلام دکتر محسن الویری عضو هیإت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و سردبیر مجله تاریخ اسلام به بیان دیدگاه‌های خود درباره اطلس تاریخ اسلام پرداختند.
ابتدا آقای دکتر منتظر القائم با اشاره به ویژگی‌ها و امتیازات این اثر نسبت به آثار مشابه و قدردانی از دست اندرکاران و پدیدآورندگان اطلس مزبور ، دیدگاه‌های خود را درباره آن بیان کردند. ایشان مهم‌ترین اشکالات این اثر را عنوان اطلس ، ساختار و روشمندی آن ، اعتبار منابع، تحلیل ها ، اشتباهات علمی ، جابجایی نقشهها نیز وادبیات آن برشمردند
عنوان اطلس: معمول مجامع علمی اطلاق اطلس بر مجموعه نقشه ها با توضیحات است ولی این کتاب مجموعه تصاویر و نقشهها و جداول است و آلبوم بودن آن ترجیح دارد.
ساختار علمی اطلس:بخش اول زمینه ها شامل دو قسمت که بهتر بود فصلبندی شود، مباحث جهان در عصر بعثت با تاکید بر علل ظهور اسلام و علل انتخاب مکه برای بعثت تدوین نشده است و بیشتر به ابعادی از تمدنهای گوناگون اشاره گردیده است در قسمت مهد ظهور اسلام نیز از 174 تا 405 به جغرافیای طبیعی و گیاهی و جانوریپرداخته که بهتر بود با کاستن از حجم آن توجه بیشتری به روابط و تمدنها و قبایل و مسائل تمدنی عربستان میکرد مثلاً اصلاً به قبایل غیر از مکه و مدینه می‌توان گفت توجه نشده است.
در بحث تمدنها نیز بیشتر تصاویر آثار باستانی و سکه‌هاست نه ادوار و اعصار و روابط آنها
روشمندی اطلس:از یک متولوژی مشخص که لازمه اطلس میباشد برخوردار نیست و توصیف حوادث و گاهی تحلیلهای بسیار مختصر دارد و به نظر میرسد روش‌شناسی تاریخی اطلس را دارا نیست. پیشنهاد میشود پس از بیان ادوار دولتها مسائل اجتماعی و فرهنگی و مختصری هم اقتصادی با عنوان مشخص آورده شود.
تحلیلها:این اطلس جنبه تحلیلی کمتر دارد و کار مقایسهای بویژه در مورد تمدنها نشده است.
اعتبار مطالب کتاب: منابع بسیاری دیده شده و معرفی شدهاند که انتظار هم همین بود ولی در مبحث تمدنها از منابع تحقیقات بیشتر استفاده شده است و گاهی به منابعی اشاره شده که اصلاً مربوط به موضوع نیستند مثلاً در مبحث تقسیم تاریخ بشر مغازی واقدی اشاره شده که اصلاً در این باره مطلب ندارد و یا از ناسخ التواریخ سپهر استفاده شده که منبع تحقیقی و معتبری برای این منظور نیست یا برخی جاها اصلاً منبع معرفی نشده است. مثل ص68 تاریخ اجتماعی و یا ص74 یعقوبیان و ص80 و89 مذهب روم، ص300 متن زمزم.
ادبیات اطلس:نیاز به ویراستاری کاملاً مشهود است، اغلاط گاهی دارد در خود فهرست ص697 باید 397 باشد. مثلاً ص420 او را باید پایه‌گذار حقیقی موجودیت دانست، میباید بشود. قصی را باید پایه‌گذار حقیقی موجودیت مکه دانست.
اشتباهات علمیتعیین حدود مرزهای دولت ساسانی تا بلغارستان که چنین مطلبی در تاریخ ساسانیان نیست و تا دریای سیاه نبوده است گاهی به حدود مدیترانه میرسید.
در نقشهها برخی جا به جاییها وجود دارد مثل ص172یمامه که باید کنار بحرین باشد و بحرین جزوی از یمامه است.
در ادامه حجت الاسلام دکتر الویری به بیان دیدگاه‌های خود درباره اطلس تاریخ اسلام پرداختند. ایشان ضمن اشاره به جنبه‌های مثبت اثر مثل روشمند بودن نقشهها، تتبع خوب، ابتکارات قابل توجه و بهرهگیری از ظرفیتهای قدر ناشناخته حوزه و تشکر از دست اندرکاران آن برخی ایرادهای خود را در محورهایی چون عدم وحدت رويه، کاستی‌ها و نواقص ، ابهامات و نیز اشکالات نگارشی و ویرایشی بیان کرده و در پایان هم پیشنهاهایی برای بهبود اثر ارائه دادند.
ایشان در باب عدم وحدت رويه به عناوين فرعی ذيل مناطق، گذاشتن حرکت برخی کلمات و بی توجهی به کلمات مهم‌تر چنان که حکيم بن حزام که ممکن است با اعراب‌های مختلف خوانده شود اعراب گذاری نشده در حالی که پرويز و هرمز را حرکت گذاری شدهاند، توضيح نداشتن پارهای تصاوير، سليقههای مختلف در نوشتن پاورقی، نوشتن يا ننوشتن معادل لاتين نامها ، ترجمه آیات و جملههای عربی در برخی موارد و عدم ترجمه در موارد دیگر و آوردت ترجمه گاه در متن و گاه در پاورقی، شماره ردیف داشتن برخی پاورقیها، شماره ردیف داشتن برخی جدولها و فاقد شماره بودن بیشتر جدولها و مواردی از این دست اشاره کردند.
در باب کاستی‌های اثر نیز مطالبی چون نداشتن مقدمه مناسب ، عدم اشاره به حوزه و این که این اثر محصول حوزه علمیه است و به ویژه ابهام در مفهوم مورد نظر پدیدآورندگان از چیستی و اجزا یک را از نکاتی دانستند که باید در مقدمه جدیدی که برای این اثر نوشته میشود مورد توجه واقع شوند. یکدست نبودن قطع تصاویر و عدم شماره گذاری آنها ، شماره نداشتن فصل ها ، ضرورت توضیح واژگان دشوار ، آوردن پاورقی هر صفحه در همان صفحه ، لزوم قرار دادن تصاویر در جای خود، خاط بین قبیله و طائفه و عشیره و آل، ضروروت پرداختن به شهر جده، ناسازگاری پارهای پاورقی با متن، ضرورت تکمیل وجوه اهمیت شهر مکه و اشکالات بخش کتابنامه مثل آوردن نام ترجمه یک کتاب در حرف تاء از دیگر نکاتی بود که در این قسمت بدان اشاره شد.
دکتر الویری در ادامه به برخی ابهامات این اثر اشاره کرده مثل آنچه درباره چاه بدر آمده که در صفحه 212 از جوشان بودن آن و در صفحه 214 از خشکیده بودن آن یاد کرده است و یا این که از چاه عروه بن زبیر در عهد رسول الله یاد کرده در حالی که عروه در آن دوره نبوده است.
ایشان در ادامه برخی نکات نگارشی و ویرایش را از اشکالات این اثر برشمرده و به عباراتی چون فراروند گاهشمار رويدادها ، تعبير نارسای پس از اسلام برای دوران پس از ظهور اسلام ،عبارت شيشه حفر شده از يک قبر، ارجاع به پيش و صفحات جلوتر به کار رفتن علامت @ در صفحات متعدد پر رنگ بودن بی دلیل برخی سطرها و نیز وجود علائم بی معنی مثل > و علامت تعجب در جایی که لازم نیست اشاره کردند.
سردبیر مجله تاریخ اسلام در پایان پیشنهادهایی هم برای استفاده بهینه از این اطلس ارائه کردند از جمله مشورت با اصحاب تاريخ ، ارائه نسخة الکترونيک، ترجمه به زبان انگليسی برای مخاطبان غربی، کوشش برای بهرهگیری از اطلاعات گردآوری شده در مرکز تحقیقات حج عربستان و ارسال کتاب برای چند مرکز مهم خارجی و استشراقی.
