بمناسبت انتشار کتاب «سيره نبوي» تأليف آقاي مصطفي دلشاد تهراني، گفتگويي با ايشان بعمل آمد که از نظر خواننده محترم مي‌گذرد. محور اين گفتگو، آشنايي با چند و چون کتابهاي سيره، تفاوتهاي متون سيره با يکديگر، تحول سيره نويسي در طول زمان و بايدها و ضرورتهاي سيره نگاري امروز است.
1) مراد از «سيره» چيست؟
چنانکه اهل لغت تصريح کرده‌اند «سيره» به معناي سنّت، روش، هيأت، حالت، طريقه و راه و رسم است و با توجه به مفهوم و استعمال آن مي‌توان «سيره» را نوع رفتار و سبک رفتار و طريقه زندگي معنا کرد.
امّا در اصطلاح تاريخنگاري، «سيره» به معناي شرح زندگي پيامبر اکرم (ص) يا بزرگان دين و شخصيتهاي برجسته استه و به نظر مي‌رسد که مورّخان مسلمان در ابتدا بر آن بودند که طريقه زندگي و روش و راه و رسم پيامبر اکرم (ص) را به عنوان منبعي براي تأسّي و پيروي ارائه نمايند ولي به وقايع زندگي پيامبر بسنده کردند و غزوات و جنگهاي پيامبر (ص) را بخشي از سيره شمردند و حتي «سيره» را با «مغازي» در يک معنا استعمال نمودند. بنابراين، وقتي «سيره» به عنوان يک رشته از مباحث تاريخي، مورد توجه و موضوع بحث مورّخان قرار گرفت، آن چيزي که مي‌بايست مطرح مي‌شد و اصل بود، مغفول واقع شد. مورّخان نخستين که در احوال و زندگي پيامبر اسلام (ص) کتاب نوشتند، عنوان تاريخ خود را «سيرة النبي» گذاشتند و محتمل است که مي‌خواسته‌اند ضمن بيان تاريخ زندگي پيامبر اکرم (ص) سبک و روش خاص زندگي آن حضرت را که براي مسلمانان بهترين نمونه و سرمشق است بيان کنند، اما به همان تاريخ بسنده کرده‌اند، يا اين بخش يعني سبک و روش زندگي، در سايه مباحث ديگر قرار گرفت و به طور مستقل و مفصل و با ابوابي در جهت تبيين همه وجوه زندگي پيامبر (ص) مطرح نشد. بدين ترتيب از اواخر سده اوّل و اوايل سده دوم هجري اصطلاح «سيره» به معناي شرح وقايع دوران زندگي رسول خدا (ص) باب شد و منظور از آن: حوادث پيش از بعثت و حوادث پس از آن و جنگهاي پيامبر بود. مورّخان بعدي نيز همين راه را ادامه دادند و «سيره» به عنوان «رفتار شناسي» و «روش شناسي» مورد عنايت و توجّه جدّي واقع نشد.
نگارش سيره پيامبر از چه زماني آغاز شده است و مهمترين آثار در اين زمينه کدام است؟
با توجه به جايگاه ويژه رسول خدا (ص) نزد مسلمانان، بالطبع گفتار و رفتار و ره و رسم آن حضرت پيوسته از آغاز بعثت مورد توجّه و منبع اخلاق و راه و رسم اصحاب و ياران آن حضرت به شمار مي‌آمد و بسياري از اصحاب به نقل و روايت حديث و سيره و راه و رسم پيامبر اکرم (ص) مي‌پرداختند و با در نظر گرفتن اين امر که کتابت حديث مقدم بر کتابت تاريخ زندگي پيامبر (ص) است، مي‌توان گفت که پرداختن به نگارش سيره پيامبر (ص) به معناي اخلاق عملي و راه و رسم آن حضرت و نيز تاريخ زندگي و مغازي پيامبر (ص) ابتدا در تدوينهاي حديثي آمده است. البته پيش از آنکه نخستين سيره نسبتاً جامع در همان معناي اصطلاحي سيره و نه روش شناسي به دست «محمدبن اسحاق» ، در گذشته به سال 151 هجري، نگاشته شود، نام افرادي بسيار در تدوين سيره مطرح است که به نظر مي‌رسد آنان در داشتن اطلاعاتي در سيره مشهور بوده‌اند و نخستين گامها را در تدوين سيره برداشته‌اند که تقريبا همه آنها در اواخر قرن اوّل هجري و قرن دوم هجري درگذشته‌اند، از جمله:
«عروة بن زُبير بن عوّام» در گذشته به سال 94 هجري؛ «ابان بن عثمان» در گذشته به سال 105 هجري؛ «وَهَب بن منبّه» در گذشته به سال 110 هجري؛ «عاصم بن عُمربن فَتادة» در گذشته به سال 120 هجري؛ «شُرَحْبيل‌بن سعد خُطَمي» در گذشته به سال 123 هجري؛ «محمدبن مسلم‌بن شهاب زُهْري» در گذشته به سال 124 هجري؛ « عبد الله بن ابي بکر بن حزم» در گذشته به سال135 هجري؛ «موسي بن عُقْبه» در گذشته به سال 141 هجري؛ «معمربن ابي راشد» در گذشته به سال 150 هجري.
پس از سيره ابن اسحاق به عنوان نخستين نگارش نسبتاً جامع به سبک تاريخي، و نه روش شناسي، مي‌توان به «سيرة النبي» يا «السيرة النبويه» تأليف عبدالملک‌بن هشام در گذشته به سال 213 هجري اشاره کرد که اساسش همان سيره ابن اسحاق بوده است که «ابن هشام» آن را مورد پيرايش و افزايش قرار داده است. مهمترين آثار بر جاي مانده در سيره پيامبر (ص) به همان معناي مصطلح عبارت است از: «السيرة النبويّه و اخبار الخلفاء» تأليف «ابو حاتِم محمدبن احمدبن حيّان تميمي بُستي» در گذشته به سال 354 هجري؛ «کتاب الجامع في السنن و الآداب و المغازي و التاريخ» تأليف «ابو محمدبن ابي زيد قيرواني» در گذشته به سال 386 هجري، «جوامع السيرة النبويّه تأليف lass=Quote>«علي‌بن احمدبن سعيدبن حزم اندلسي» در گذشته به سال 456 هجري، «الوفاء باحوال المصطفي» تأليف «ابوالفرج عبدالرحمن‌بن علي‌بن جوزي» در گذشته به سال 597 هجري، «الرسالة الکاملية في السيرة النبوية» تأليف «علاء الدين علي بن ابي حزم قَرْشي» ملقّب به «ابن نفيس» در گذشته به سال 687 هجري؛ «منهاج النسّة النبويّه» تأليف «تقي‌الدين أبو العباس احمدبن تيميّه» در گذشته به سال 728 هجري؛ «عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السِيَر» تأليف «محمدبن عبدالله‌بن يحيي‌بن سيّد الناس» در گذشته به سال 734 هجري، «الزهرا الباسِم في سيرة ابي القاسم» تأليف «علاء الدين مُغَلْطاي‌بن قليچ» در گذشته به سال 762 هجري؛ «السيرة النبويّة» تأليف «ابوالفداء اسماعيل‌بن عمر‌بن کثير دمشقي» در گذشته به سال 774 هجري؛ «المواهب اللّدنيّه بالمنح المحمديّه في السيرة النبويّه» تأليف «شهاب الدين احمدبن محمد قسطلاني» در گذشته به سال 923 هجري؛ و «انسان العيون في سيرة الامين المأمون» معروف به «السيرة الحلبيّه» تأليف «علي‌بن برهان الدين حلبي» در گذشته به سال 1044 هجري.
وضع تأليفات جديد در سيره پيامبر (ص) چگونه است؟
تأليفات جديد در سيره پيامبر (ص) به همان معناي مصطلح از سيره است، همراه با تغييراتي از نظر روش بحث و تحقيق و نقد و دقتهاي عقلي و گاهي سليقه‌اي. در برخي از اين تأليفات به ويژگيهاي اخلاقي و خصوصيات پيامبر (ص) نيز پرداخته شده است و در برخي صرفاً سيري در تاريخ زندگي پيامبر (ص) و مغازي آن حضرت صورت گرفته است. به عنوان نمونه مرحوم حاج شيخ عباس قمي درگذشته به 1359 هجري قمري کتابي مختصر و مفيد تأليف کرده است به نام «کُحْل البصر في سيرة سيّد البشر» که در آن به نسبت پيامبر و ميلاد آن حضرت و اجداد و اقوام و مسأله مبعث و معراج پيامبر (ص) پرداخته است و نيز اندکي درباره اخلاق کريمه و صفات بزرگوارانه آن حضرت سخن گفته و مقداري نيز غزوات پيامبر و حوادث ديگر تا رحلت آن حضرت بحث کرده است.
مرحوم علامه سيّد محمدحسين طباطبايي، صاحب تفسير گرانقدر الميزان، نيز کتابي تأليف کرده است با عنوان «سنن النبي» که مجموعه‌اي است از روايات سنن و آداب پيامبر (ص) و اعمالي که آن حضرت در زندگي خود به آنها مداومت مي‌فرموده است. در اين کتاب پس از مروري در احاديث شمايل پيامبر، احاديث مربوط به آداب معاشرت، امور نظافت و احکام زينت، آداب سفر، آداب لباس، آداب مسکن، آداب خواب، امور زناشوئي و تربيت فرزند، آداب خوردن و آشاميدن، آداب مسواک کردن، آداب وضو گرفتن، آداب غسل کردن، آداب عبادات و مانند اينها گردآوري شده است.
از ديگر تحقيقات جديد در سيره پيامبر که به سبک تاريخي نوشته شده است، مي‌توان از کتاب «الصحيح من سيرة النبي الاعظم» تأليف «سيّد جعفر مرتضي عاملي» نام برد که از دانشمندان و مورخان لبناني معاصر و در قيد حيات است. وي در اين اثر با ارزش به نقد تاريخ پرداخته و به پاره‌اي از تناقضات و جعليات مشهور و رايج در کتابهاي تاريخ دست يافته است و در کار خود اصول و مباني قرآني و سنّت پيامبر (ص) و دقّتهاي سندي و متني را اساس ارزشيابي و داوري قرار داده است.
همچنين «هاشم معروف حسني» از دانشمندان و مورخان معاصر اثري تأليف کرده است با نام «سيرة المصطفي» که در آن تلاش کرده است نگرشي نوين به زندگي پيامبر اکرم (ص) را تدوين نمايد که به روش مصطلح سيره نويسي با تأملي در برخي مطالب و تحليل آنها عمل کرده است. اين کتاب به فارسي ترجمه و چاپ شده است.
دکتر احمد محمد حوفي از جمله کساني است که در اثر خود به نام «مِنْ اَخلاقِ النّبيِ» پس از مقدمه‌اي در معنا و مفهوم اخلاق و مذاهب اخلاقي و اخلاق اسلامي به ويژگيها و خصوصيات اخلاقي پيامبر اکرم (ص) پرداخته است، مانند: شجاعت، بزرگواري، عدالت، پاکدامني، راستي، امانتداري، صبر، بردباري، گذشت، رحمت، و مانند اين ويژگيهاي اخلاقي در پيامبر (ص).
دکتر احمد شلبي نيز در دائرة المعارف ده جلدي تاريخ اسلام خود جلد اوّل را با عنوان «السيرة النبويّة العطرة» به بحث در سيره پيامبر با روش تاريخ تحليلي و تاريخ سياسي اختصاص داده است.
تأليفات متعدد ديگري نيز در سيره پيامبر اکرم (ص) صورت گرفته است که همگي از همان روش مصطلح و مرسوم تاريخي يعني پرداختن به زندگي پيامبر قبل از بعثت و پس از بعثت هو مغازي آن حضرت پيروي کرده‌اند، با تفاوتهايي در نوع بيان مطالب و گاهي همراه با تحليل و نقد و بررسيهاي جديد، از اين شمار است فروغ ابديّت از حضرت آية الله سبحاني، تاريخ پيامبر اسلام مرحوم دکتر محمّد ابراهيم آيتي با تکميل و تنقيح استاد دکتر ابوالقاسم گرجي.
تنها اثري که با عنوان سيره نبوي به معناي درست آن يعني روش شناسي و سبک شناسي زندگي پيامبر منتشر شده است مجموعه مباحث استاد شهيد مرتضي مطهري رحمة الله عليه است که پس از شهادت ايشان تنظيم و چاپ شده است و استاد بزرگوار در اين مباحث خود، پس از مقدّماتي در سيره شناسي به معرفي و تبيين چند اصل عملي در سيره پيامبر پرداخته است.
روش شما در تأليف سيره پيامبر (ص) چه بوده است و چگونه اثر خود را تأليف کرده‌ايد؟
با توجّه به نکاتي که در اهداف مطالعه و بررسي و ارائه سيره پيامبر (ص) عرض کردم، سيره نبوي بهترين راهنماي زندگي در همه وجوه است و با همين انگيزه کار تحقيق در سيره به معناي يافتن راه و رسم و سبک زندگي رسول خدا (ص) در وجوه مختلف آن را آغاز کردم. کار اصلي را از اوايل انقلاب شروع کردم و تا سال 63 مقدمات يادداشت برداري و تنظيم يادداشتها طول کشيد و از سال 63 تا 67 مطالب تدريس شد و در طول اين مدت کار تدوين آن نيز انجام مي‌گرفت. پس از آن نيز به کار بازنويسي و کنترل ارجاعات و اصلاحات لازم پرداخته‌ام.
در اين کار با توجه به اينکه اساس سيره نبوي در قرآن کريم است، ابتدا قرآن کريم جستجو و يادداشت برداري شد و سپس کليه منابع شيعه و سني قابل دسترسي در زمينه‌هاي گوناگون مورد بررسي و جستجو و يادداشت برداري قرار گرفت، يعني: تفسير، حديث، تاريخ اعم از سيره، مغازي، انساب، تراجم، و رجال، تاريخ عمومي؛ ادب و نيز ساير علوم اسلامي.
سيره پيامبر (ص) را به هفت بخش تقسيم کردم: سيره فردي، سيره اجتماعي، سيره مديريتي، سيره خانوادگي، سيره سياسي، سيره نظامي و سيره اقتصادي. در هر بخش تعدادي اصل عملي يعني اصولي ثابت و استوار که پيامبر اکرم (ص) در زندگي خود پيوسته بدان اصول عمل کرده است، يافته شد و از مجموعه يادداشت شده، گوياترين و صحيح‌ترين مطالب از منابع شيعه و سني انتخاب گرديد و ذيل هر اصل قرار داده شد و تنظيم گرديد.
البته اعتقاد بنده بر اين است که راه و رسم اوصياي پيامبر (ص) امتداد سيره آن حضرت است و در واقع نمي‌توان سيره پيامبر (ص) و ائمه (عليهم السلام) را از هم جدا دانست، بلکه قرآن کريم و معصومين (عليهم السلام) يک حقيقت واحدند و آنچه در قرآن کريم يافتم، در زندگي پيامبر (ص) جلوه داشت و همان اصول در زندگي اوصياي پيامبر (ص) تفسير و تبيين مي‌گشت. بنابراين براي تبيين هر اصل در سيره پيامبر (ص) آياتي از قرآن کريم و احاديث پيامبر اکرم (ص) و اوصياي آن حضرت و نمونه‌هايي از عمل و رفتار آن بزرگواران گردآوري و تنظيم شد و قسمتي از آن به تناسب در کتاب آورده شده است. در ضمن تلاش شده است که هيچ مطلب غير مستندي در کتاب نيايد و نيز مصادر و منابع به اندازه‌اي باشد که راه تحقيقات بعدي هموار گردد و چنانچه اشخاصي بخواهند در هر مورد تحقيق کنند، منابع کافي ذکر شده باشد.
چاپ دوم کتاب از مزاياي چند برخوردار است: متن کتاب بازنگري و بازنويسي شده و در مواردي پيرايش شده و يا افزايش يافته است؛ کليه آيات و روايات اعراب‌گذاري شده است؛ کليه منابع در پي‌نوشتها به ترتيب سالهاي رحلت مؤلفان تنظيم شده است؛ همچنين مجموعه‌اي از فهرستهاي لازم (فهرست آيات، فهرست احاديث و آثار، فهرست اشعار فارسي، فهرست اشعار عربي، فهرست نام اشخاص، فهرست نام قبايل، گروهها، حکومتها، مليتها، مذاهب، فهرست جنگها، غزوه‌ها، سريّه‌ها، رويدادها، فهرست مکانها و زمانها، فهرست نام کتابها، فهرست منابع و مآخذ) در انتهاي کتاب آورده شده است. البته هنگام چاپ اوّل کتاب قرار بر اين شده بود که مجموعه فهرستهاي هفت مجلّد در مجلّد هشتم کتاب به طور مجزّا بيايد ولي از آنجا که کار چاپ مجلدات چهارم به بعد دچار وقفه شده است، براي سهولت استفاده خوانندگان مقرر شد که در چاپ دوم، فهرستهاي هر مجلد در پايان همان مجلد بيايد و مجلدات چهارم به بعد نيز به همين صورت جديد منتشر شود، ان شاء الله.
منبع: کتاب ماه
