* رسول جعفریان
– دليل بزرگداشت اربعين؛ راز و رمز اربعين؛ جايگاه اربعين در فرهنگ عاشورا؛ نخستين اربعين امام حسین(ع)؛ رابطه بين اربعين و عرفان؛ جايگاه عدد «اربعين» در متون ديني مهم ترین مطالب این گفت و گو است.
درطليعه گفتگو بفرماييد دليل بزرگداشت اربعين چيست ؟
اعتبار اربعين امام حسين (ع ) از قديم الايام ميان شيعيان و در تقويم تاريخي وفاداران به امام حسين (ع ) شناخته شده بوده است. كتاب مصباح المتهجد شيخ طوسي كه حاصل گزينش دقيق و انتخاب معقول شيخ طوسي از روايات فراوان در باره تقويم مورد نظر شيعه در باره ايام سوگ و شادي و دعا و روزه وعبادت است ، ذيل ماه «صفر» مي نويسد: نخستين روز اين ماه (از سال 121)،روز كشته شدن زيد بن علي بن الحسين است.
روز سوم اين ماه از سال 64روزي است كه مسلم بن عقبه پرده كعبه را آتش زد و به ديوارهاي آن سنگ پرتاب نمود در حالي كه به نمايندگي از يزيد با عبدالله بن زبير در نبرد بود.
روز 20 صفر – يعني اربعين – زماني است كه حرم امام حسين (ع ) يعني كاروان اسرا، از شام به مدينه مراجعت كردند. و روزي است كه جابر بن عبدالله بن حرام انصاري ، صحابي رسول خدا (ص )، از مدينه به كربلارسيد تا به زيارت قبر امام حسين (ع ) بشتابد و او نخستين كسي است از مردمان كه قبر آن حضرت را زيارت كرد.
در اين روز زيارت امام حسين (ع ) مستحب است واين زيارت ، همانا خواندن زيارت اربعين است كه از امام عسكري (ع ) روايت شده كه فرمود: علامات مومن پنج تاست: خواندن 51 ركعت نماز در شبانه روز – نمازهاي واجب و نافله و نماز شب – به دست كردن انگشتري دردست راست ، برآمدن پيشاني از سجده ، و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحيم در نماز.
شيخ طوسي سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت صادق عليه السلام آورده است: السلام علي ولي الله و حبيبه ، السلام علي خليل الله ونجيبه ، السلام علي صفي الله و ابن صفيه…
اين مطلبي است كه شيخ طوسي ، عالم فرهيخته و معتبر و معقول شيعه در قرن پنجم در باره اربعين آورده است. طبعا بر اساس اعتباري كه اين روز ميان شيعيان داشته است ، از همان آغاز كه تاريخش معلوم نيست ، شيعيان به حرمت آن ، زيارت اربعين مي خوانده اند و اگر مي توانسته اند مانند جابر بر مزار امام حسين (ع ) گرد آمده و آن امام را زيارت مي كردند. اين سنت تا به امروز درعراق با قوت برپاست و شاهديم كه ميليونها شيعه عراقي و غير عراقي در اين روز بر مزار امام حسين (ع) جمع مي شوند.
راز و رمزاربعين درچيست؟
دراين خصوص بايد به عرض برسانم اربعين از رازهاي هستي است ، خصوصيت عدد چهل و اسرار نهفته در آن براي ما روشن نيست. البته چه بسا، با توجه به ويژگي هاي انسان، «چهل بار» تكرار يك رفتار پسنديده موجب ملكه معنوي و تعميق آن رفتار و قابليت نزول فيض خاص خداوند مي شود.
جايگاه اربعين در فرهنگ عاشورا به چه صورت است؟
در فرهنگ عاشورا، اربعين به چهلمين شب شهادت حسين بن علي(ع) گفته مي شود كه مصادف با روز بيستم ماه صفر است. از سنتهاي مردمي گرامي داشت چهلم مردگان است، كه به ياد عزيز فوت شده خويش، خيرات و صدقات مي دهند و مجلس ياد بود بر پا مي كنند، در روز بيستم صفر نيز، شيعيان، مراسم سوگواري عظيمي را در كشورها و شهرهاي مختلف به ياد عاشوراي حسيني بر پا مي كنند. عاشقان و پيروان آن امام، در سحال اسرار اربعين به ذكر پرداخته و باران اشكبار چشم خويش را با مظلوميت حسين و يارانش پيوند مي زنند. اين راه، راه تداوم عشق است و بي گمان هيچ گاه بي رهرو نخواهد بود.
عدد چهل يكي از اعداد مقدس و درفرهنگ شيعي از اعتبار و جايگاه خاصي برخوردار است دراين خصوص نيز مطالبي بيان فرماييد؟
نخستين مسئله اي كه در ارتباط با «اربعين» جلب توجه مي كند، تعبير اربعين در متون ديني است. ابتدا بايد نكته اي را به عنوان مقدمه يادآور شويم:
اصولابايد توجه داشت كه در نگرش صحيح ديني ، اعداد نقش خاصي به لحاظ عدد بودن ، در القاي معنا و منظوري خاص ندارند؛ به اين صورت كه كسي نمي تواند به صرف اين كه در فلان مورد يا موارد، عدد هفت يا دوازده ياچهل يا هفتاد به كار رفته ، استنباط و استنتاج خاصي داشته باشد. اين يادآوري ، از آن روست كه برخي از فرقه هاي مذهبي ، بويژه آنها كه تمايلات «باطني گري» داشته يا دارند و گاه و بيگاه خود را به شيعه نيز منسوب مي كرده اند، و نيز برخي از شبه فيلسوفان متاثر از انديشه هاي انحرافي و باطني و اسماعيلي ، مروج چنين انديشه اي در باره اعداد يا نوع حروف بوده وهستند.
در واقع ، بسياري از اعدادي كه در نقلهاي ديني آمده ، مي تواند بر اساس يك محاسبه الهي باشد، اما اين كه اين عدد در موارد ديگري هم كاربرد دارد و بدون يك مستند ديني مي توان از آن در ساير موارد استفاده كرد، قابل قبول نيست. به عنوان نمونه ، در دهها مورد در كتابهاي دعا، عدد صد به كار رفته كه فلان ذكر را صد مرتبه بگوييد، اما اين دليل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمي شود. همين طور ساير عددها. البته ناخواسته براي مردم عادي ، برخي از اين اعداد طي روزگاران ، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده هايي هم از آنها مي شود.
تنها چيزي كه در باره برخي از اين اعداد مي شود گفت آن است كه آن اعداد معين نشانه كثرت است. به عنوان مثال ، در باره هفت چنين اظهار نظري شده است. بيش از اين هرچه گفته شود، نمي توان به عنوان يك استدلال به آن نظر كرد.
مرحوم اربلي ، از علماي بزرگ اماميه ، در كتاب كشف الغمه في معرفه الائمه در برابر كساني كه به تقدس عدد دوازده و بروج دوازده گانه براي اثبات امامت ائمه اطهار(ع) استناد كرده اند، اظهار مي دارد، اين مسئله نمي تواند چيزي را ثابت كند؛ چرا كه اگر چنين باشد، اسماعيليان يا هفت امامي ها، مي توانند دهها شاهد- مثل هفت آسمان – ارائه دهند كه عدد هفت مقدس است ، كما اين كه اين كار راكرده اند.
درباره نخستين اربعين سالار وسرور آزادگان جهان حضرت اباعبدالله الحسين (ع)مطالبي بيان فرماييد.
– در نخستين اربعين شهادت امام حسين (ع)، جابر بن عبدالله انصاري و عطيه عوفي موفق به زيارت تربت و قبر سيد الشهدا شدند. بنا به برخي نقلها، در همان اربعين، كاروان اسراي اهل بيت (ع) دربازگشت از شام و سر راه مدينه، از كربلاگذشتند و با جابر ديدار كردند. البته برخي از مورخان نيز آن را نفي كرده و نپذيرفته اند، از جمله مرحوم محدث قمي در «منتهي الامال» دلايلي ذكر مي كند كه ديدار اهل بيت از كربلادر اربعين اول نبوده است. به هر حال، تكريم اين روز و احياي خاطره غمبار عاشورا، رمز تداوم شعور عاشورايي در زمانهاي بعد بوده است.
چه رابطه اي بين اربعين و عرفان وجود دارد؟
در فرهنگ اسلامي هم عدد چهل (اربعين) جايگاه ويژه اي دارد. چله نشيني براي رفع حاجات، حفظ كردن چهل حديث، اخلاص چهل صباح، كمال عقل در چهل سالگي، دعا براي چهل مومن، چهل شب چهارشنبه ها از اين نمونه هاست.
آمده است كه چون حضرت موسي (ع) را قابل استماع كلام بي واسطه خداوند مي كردند چهل روز به خلوت فرستادند و خداوند فرمود: «ا و اذا واعدنا موسي اربعين ليله »
پيامبر حكيم (ص) فرمود:
« من اخلص لله اربعين يوما فجر الله ينابيع الحكمه من قلبه علي لسانه:» هر كس چهل روز فقط براي خداوند تعالي اخلاص چشمه هاي خداوند ورزد حكمت را از قلبش بر زبانش جاري مي سازد.
صاحب مرصاد العباد، عارف نامي نجم الدين شيرازي نيز گفته است: “و عدد اربعين را خاصيتي است در استكمال چيزها كه اعداد ديگر را نيست.” چنان كه در حديث صحيح آمده است:
ان خلق احدكم بجمع في بطن امه اربعين يوما ثم يكون علقه مثل ذلك.
و خواجه عليه السلام ظهور چشمه هاي حكمت از دل بر زبان را اختصاص اخلاص اربعين صباحا فرموده است، و حوالت كمال تخمير طينت آدم عليه السلام به اربعين صباحا كرد و از اين نوع بسيار است.”
جايگاه عدد «اربعين» در متون ديني چگونه جايگاهي است؟
يكي از تعبيرهاي رايج عددي ، تعبير اربعين است كه در بسياري از موارد به كار رفته است. يك نمونه آن كه سن رسول خدا(ص ) در زمان مبعوث شدن ، چهل بوده است. گفته شده كه عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فكري است. گفتني است كه برخي از انبياء در سنين كودكي به نبوت رسيده اند.از ابن عباس (گويا به نقل از پيامبر (ص )) نقل شده كه اگر كسي چهل ساله شد و خيرش بر شرش غلبه نكرد، آماده رفتن به جهنم باشد. در نقلي آمده است كه ، مردمان طالب دنيايند تا چهل سالشان شود. پس از آن در پي آخرت خواهند رفت. (مجموعه ورام ، ص 35)
در قرآن آمده است «ميقات» موسي با پروردگارش در طي چهل روز حاصل شده است. در نقل است كه ، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روي كوه صفا درحال سجده بود. (مستدرك وسايل ج 9، ص 329) در باره بني اسرائيل هم آمده كه براي استجابت دعاي خود چهل شبانه روز ناله و ضجه مي كردند. (مستدرك ج 5،ص 239) در نقلي آمده است كه اگر كسي چهل روز خالص براي خدا باشد، خداوند او را در دنيا زاهد كرده و راه و چاه زندگي را به او مي آموزد و حكمت را در قلب و زبانش جاري مي كند. بدين مضمون روايات فراواني وجود دارد. چله نشيني صوفيان هم درست يا غلط ، از همين بابت بوده است. علامه مجلسي در كتاب بحار الانوار در اين باره كه برگرفتن چهل نشيني از حديث مزبور نادرست است ، به تفصيل سخن گفته است.
اعتبار حفظ چهل حديث كه در روايات فراوان ديگر آمده ، سبب تاليف صدها اثر با عنوان اربعين در انتخاب چهل حديث و شرح و بسط آنها شده است. در اين نقلها آمده است كه اگر كسي ازامت من ، چهل حديث حفظ كند كه در امر دينش از آنها بهره برد، خداوند درروز قيامت او را فقيه و عالم محشور خواهد كرد. در نقل ديگري آمده است كه اميرمومنان (ع ) فرمودند: اگر چهل مرد با من بيعت مي كردند، در برابردشمنانم مي ايستادم. (الاحتجاج ، ص 84.) مرحوم كفعمي نوشته است: زمين از يك قطب ، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجيب ، هيچ گاه خالي نمي شود. (بحار ج 53، ص 200)
در باره نطفه هم تصور براين بوده كه بعد از چهل روز علقه مي شود. همين عدد در تحولات بعدي علقه به مضغه تا تولد درنقلهاي كهن به كار رفته است ، گويي كه عدد چهل مبدا يك تحول دانسته شده است.
در روايت است كه كسي كه شرابخواري كند، نمازش تا چهل روز قبول نمي شود. و نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند مي شود. نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قبلش را نوراني مي كند. نيز رسول خدا(ص) فرمود: كسي كه لقمه حرامي بخورد، تا چهل روز دعايش مستجاب نمي شود. (مستدرك وسايل ، ج 5، ص 217.)
اينها نمونه اي از نقلهايي بود كه عدد اربعين در آنها به كار رفته است.
شهيد محراب مرحوم حاج سيد محمدعلي قاضي طباطبايي درباه اربعين كتاب ارزشمندي دارد راجع به اين كتاب توضيح بيشتري بيان فرماييد.
شهيد محراب مرحوم حاج سيد محمدعلي قاضي طباطبايي رحمه الله عليه ، كتاب مفصلي با نام «تحقيق در باره اولين اربعين حضرت سيد الشهداء» در باره اربعين نوشت كه اخيرا هم به شكل تازه و زيبايي چاپ شده است.
هدف ايشان از نگارش اين اثر آن بود تا ثابت كند، آمدن اسراي از شام به كربلادر نخستين اربعين ، بعيد نيست. اين كتاب كه ضمن نهصد صفحه چاپ شده ، مشتمل بر تحقيقات حاشيه اي فراواني در باره كربلاست كه بسيارمفيد و جالب است. اما به نظر مي رسد در اثبات نكته مورد نظر با همه زحمتي كه مولف محترم كشيده ، چندان موفق نبوده است.
ايشان در باره اين اشكال كه امكان ندارد اسرا ظرف چهل روز از كربلابه كوفه ،از آنجا به شام و سپس از شام به كربلابازگشته باشند، هفده نمونه از مسافرتها ومسيرها و زمانهايي كه براي اين راه در تاريخ آمده را به تفصيل نقل كرده اند. دراين نمونه ها آمده است كه مسير كوفه تا شام و به عكس از يك هفته تا ده دوازده روز طي مي شده و بنابر اين ، ممكن است كه در يك چهل روز، چنين مسيررفت و برگشتي طي شده باشد. اگر اين سخن بيروني هم درست باشد كه سر امام حسين (ع ) روز اول صفر وارد دمشق شده ، مي توان اظهار كرد كه بيست روز بعد، اسرا مي توانستند در كربلاباشند.
بايد به اجمال گفت: بر فرض كه طي اين مسير براي يك كاروان ، در چنين زمان كوتاهي ، با آن همه زن و بچه ممكن باشد، بايد توجه داشت كه آيا اصل اين خبر در كتابهاي معتبر تاريخ آمده است يانه. تا آنجا كه مي دانيم ، نقل اين خبر در منابع تاريخي ، از قرن هفتم به آن سوي تجاوز نمي كند. به علاوه ، علماي بزرگ شيعه ، مانند شيخ مفيد و شيخ طوسي ، نه تنها به آن اشاره نكرده اند، بلكه به عكس آن تصريح كرده و نوشته اند: روز اربعين روزي است كه حرم امام حسين (ع ) وارد مدينه شده يا از شام به سوي مدينه خارج شده است.
آنچه مي ماند اين است كه نخستين زيارت امام حسين (ع ) در نخستين اربعين، توسط جابر بن عبدالله انصاري صورت گرفته است و از آن پس ائمه اطهار عليهم السلام كه از هر فرصتي براي رواج زيارت امام حسين (ع ) بهره مي گرفتند، آن روز را كه نخستين زيارت در آن انجام شده ، به عنوان روزي كه زيارت امام حسين (ع ) در آن مستحب است ، اعلام فرمودند.
متن زيارت اربعين هم ازسوي حضرت صادق عليه السلام انشاء شده و با داشتن آن مضامين عالي ، شيعيان را از زيارت آن حضرت در اين روز برخوردار مي كند.
اهميت خواندن زيارت اربعين تاجايي است كه از علائم شيعه دانسته شده است ، درست آن گونه كه بلند خواندن بسم الله در نماز و خواندن پنجاه و يك ركعت نماز در شبانه روز درروايات بيشماري ، از علائم شيعه بودن عنوان شده است.
زيارت اربعين در «مصباح المتهجد» شيخ طوسي و نيز «تهذيب الاحكام» وي به نقل ازصفوان بن مهران جمال آمده است. وي گفت كه مولايم صادق (ع ) فرمود: زيارت اربعين كه بايد وقت برآمدن روز خوانده شود چنين است….. اين زيارت ، به جهاتي مشابه برخي از زيارات ديگر است ، اما از آن روي كه مشتمل بر برخي از تعابير جالب در زمينه هدف امام حسين از اين قيام است ، داراي اهميت ويژه مي باشد. در بخشي از اين زيارت در باره هدف امام حسين (ع ) از اين نهضت آمده است…« : و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهاله و حيره الضلاله… و قد توازر عليه من غرته الدنيا و باع حظه بالارذل الادني.»
خدايا، امام حسين (ع ) همه چيزش را براي نجات بندگانت از نابخردي وسرگشتگي و ضلالت در راه تو داده در حالي كه مشتي فريب خورده كه انسانيت خود را به دنياي پست فروخته اند بر ضد وي شوريده آن حضرت را به شهادت رساندند.
در پايان اگر سخني داريد بفرماييد.
نخست آنكه برخي از رواياتي كه در باب زيارت امام حسين (ع ) در كتاب كامل الزيارات ابن قولويه آمده ، گريه چهل روزه آسمان و زمين و خورشيد و ملائكه را بر امام حسين (ع ) يادآور شده است. (اربعين شهيد قاضي ، ص 386)
دوم اين كه ابن طاووس يك اشكال تاريخي هم نسبت به اربعين بودن روز بيستم صفرمطرح كرده و آن اينكه اگر امام حسين (ع ) روز دهم محرم به شهادت رسيده باشد، اربعين آن حضرت نوزدهم صفر مي شود نه بيستم. در پاسخ گفته شده است، به احتمال ماه محرمي كه در دهم آن امام حسين (ع ) به شهادت رسيده ، بيست و نه روز بوده است. اگر ماه كامل بوده ، بايد گفت كه روز شهادت را به شمارش نياورده اند. (بحار الانورا، ج 98، ص 335.)
روزنامه رسالت، شماره 6377 به تاريخ 8/12/86، صفحه 6 (فرهنگي)
