مرکز آموزش عالی:جامعه المصطفی العالمیه – مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) – مدرسه تاریخ و ادیان
رشته: تاریخ تشیع/ مقطع : کارشناسی ارشد
عنوان پایان نامه :مقایسه تطبیقی اندیشه مهدویت در اسماعیلیه و امامیه
استاد یا اساتید راهنما :دكتر نعمت‌الله صفري فروشاني
استاد یا اساتید مشاور:حجه‌الاسلام والمسلمین آقای مهدی فرمانیان
دانش پژوه : قدیر محمداف
تاریخ دفاع :مهرماه 1388 / تعداد صفحات : 296
کلید واژه ها:امامیه، اسماعیلیه، مهدویت، مهدی، قائم.
چکیده :
اندیشه مهدویت و اعتقاد به اینکه در آخرالزمان شخصی با عنوان مهدی سرانجام زمین را پس از آنکه پر از ظلم و جور شد، پر از عدل و داد می‌کند، همواره در آموزه‌های اسلامی مطرح بوده و اصل آن مورد اتفاق تمامی فرقه‌های اسلامی بوده است؛ در این میان شیعیان بیش از دیگران به این اصل به عنوان رکنی ایمانی اهتمام ورزیده‌اند اما از آنجا که اندیشه مهدویت در میان فرقه‌ها و جریانات مختلف شیعی یکسان نبوده و هر کدام به گونه‌ای خاص در این باره اندیشیده و معتقدند، نگارنده به بررسی تطبیقی اندیشه مهدویت میان دو فرقه‌ی مهم از تشیع یعنی امامیه و اسماعیلیه پرداخته است. در این بررسی تطبیقی، سیر تاریخی مهدویت و مبانی آن همراه با تفاوت‌ها و اشتراکات آن مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت موضوع مهدویت و همچنین عدم وجود تحقیقی مقایسه‌ای و تطبیقی در این باب انجام این تحقیق را توجیه‌پذیر می‌نماید.
پرسش اصلی تحقیق: اشتراکات و افتراقات امامیه و اسماعیلیه در مسئله مهدویت چیست و سیر تاریخی مهدویت بین این دو فرقه چگونه بود است؟ در پاسخ این فرضیه مطرح شده که: دو فرقه اسماعیلیه و امامیه با توجه به آنکه اسماعیلیه زودتر به مصداق مهدی موعود رسیده‌اند، در آموزه مهدویت با هم تفاوت‌هایی دارند، گرچه در اصل اندیشه مهدویت بر اساس روایتهای نبوی اشتراکات فراوانی دارند.
روش تحقیق: روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کهن تاریخی می‌باشد و اهداف پژوهشی مطرح شده عبارتند از: تبیین آموزه مهدویت در فرقه‌های اسماعیلیه و امامیه، ریشه‌یابی اندیشه مهدویت در اسماعیلیه و امامیه، تبیین میزان تأثیرپذیری امامیه و اسماعیلیه از یکدیگر در اندیشه مهدویت، بررسی تجربه اسماعیلیه در زودتر رسیدن به مهدی موعود و آگاهی از چگونگی تغییرات به عمل آمده از سوی آنان در آموزه مهدویت.
منابع و پیشینه تحقیق: نویسنده علاوه بر منابع متنوع دست اول مانند منابع روایی، رجالی، فرقه‌شناسی و منابع تاریخی همچنین از تحقیقات و پژوهش‌های جدید نیز سود برده در نهایت متذکر می‌گردد که این آثار تحقیقاتی هیچ‌کدام به صورت تطبیقی به بررسی اندیشه مهدویت طبق دیدگاه دو فرقه اسماعیلیه و امامیه نپرداخته‌اند.
قلمرو تحقیق: از لحاظ زمانی تا پایان قرن چهارم هجری را شامل شده و از جهت موضوعی نیز به بررسی تطبیقی اندیشه مهدویت و سیر تاریخی آن در دو مکتب اسماعیلیه و امامیه می‌پردازد.
این پایان‌نامه در چهار فصل تدوین گردیده است: فصل اول به مفاهیم و کلیات اختصاص یافته، فصل دوم به بررسی سیر تاریخی اندیشه مهدویت در میان امامیه، فصل سوم به بررسی سیر تاریخی اندیشه مهدویت در میان اسماعیلیه و فصل چهارم به نقاط اشتراک و افتراق دو فرقه امامیه و اسماعیلیه در موضوع مهدویت پرداخته شده است.
فصل اول پایان‌نامه به مفاهیم و کلیات اختصاص دارد، نویسنده پس از بررسی و ریشه‌یابی واژه‌ی «مهدی» در لغت‌نامه‌ها، معانی آن را در قرآن و احادیث نیز بررسی نموده، سپس اعتقاد به ظهور منجی را در ادیان پیشین مانند مسیحیت، یهودیت، زرتشت و حتی آئین هندوها مورد تأکید قرار داده است. اما اعتقاد به مهدویت در دین اسلام نیز مورد اتفاق‌نظر می‌باشد لکن از آنجا که جایگاه این آموزه در نزد همه فرقه‌های اسلامی در یک سطح نیست دیدگاه اهل سنت و شیعیان در این مورد بطور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، دیدگاه جریان‌های مختلف شیعه در مورد مصداق «مهدی» از قرن اول هجری به اختصار بیان گردیده است مانند: مهدویت محمد بن حنفیه [فرقه کربیه و حربیه]، مهدویت ابوهاشم [فرقه هاشمیه]، مهدویت عبدالله بن معاویه، مهدویت نفس زکیه [فرقه مغیریه]، مهدویت امام صادق (ع) [فرقه ناووسیه]، مهدویت اسماعیل بن جعفر [فرقه اسماعیلیه خالصه یا اسماعیلیه واقفه]، مهدویت محمد بن اسماعیل [فرقه مبارکیه]، مهدویت محمد بن عبدالله افطح، مهدویت امام کاظم (ع) [فرقه واقفیه]، مهدویت امام حسن عسکری (ع) و بالاخره مهدویت امام محمد بن حسن عسکری (عج) [فرقه اثنی عشری].
در فصل دوم با عنوان مهدویت در امامیه، نگارنده سعی نموده طبق عقیده‌ی شیعیان اثنی عشری زندگانی حضرت مهدی (ع) را با توجه به سه مقطع از حیات ایشان شامل الف) دوره‌ی اختفاء (255 تا 260ق) ب) دوره غیبت صغری (260 تا 329ق) ج) دوره‌ی غیب کبری (از 329 ق به بعد) به ترتیب تاریخی بررسی نموده و روند شکل‌گیری اندیشه مهدویت را نزد امامیه تا پایان قرن چهارم به تصویر بکشد. در بخش اول که از ولادت تا غیبت ایشان را شامل می‌گردد کوشش شده تا اثبات شود که امام حسن عسکری (ع) جانشینی به نام محمد از خود به جای گذاشته و وی مخفیانه توسط پدرش از سامرا به مدینه منتقل شده است. در بخش دوم که شامل دوره‌ی غیبت صغری می‌شود به مباحث خاص این دوره اختصاص یافته است چنانچه نویسنده ضمن پاسخ به شبهات و بیان فلسفه‌ی غیبت، به بررسی سابقه‌ی سازمان وکالت و همچنین شرایط و وظایف وکلا و نائبان ائمه پرداخته و در نهایت به معرفی و بیان ویژگی‌ها و شرائط وکلا و نائبان اربعه‌ی آن حضرت یعنی ابوعمر عثمان بن سعید عمری، ابوجعفر محمدبن عثمان بن سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی، و ابوالحسن علی بن محمد سمری می‌پردازد. همچنین معرفی برخی از مدعیان دروغین وکالت، ارائه شواهدی در حقانیت منصب وکالت وکلای اربعه، و بالاخره اثبات وجود امام زمان (عج) از طریق این وکلای اربعه از مباحث مطرح شده در این قسمت می‌باشد. در بخش سوم که دوره غیبت کبری است، ضمن پاسخ به شبهات خاص این عصر، به نگرش عموم امامیه و تحیر آنان نسبت به غیبت کبری اشاره گردیده و اینکه طولانی شدن غیبت و حملات مخالفان موجبات نگارش آثاری از سوی علماء در توجیه غیبت امام شد مانند کتاب الغیبه نعمانی و کمال‌الدین و تمام‌النعمه شیخ صدوق.
فصل سوم با عنوان مهدویت در اسماعیلیه؛ به سیر تاریخی اندیشه‌ی مهدویت نزد فرقه‌ی اسماعیلیه و نیز تغییر و تحولات اعتقادی آن در طول تاریخ پرداخته شده است. طبق این بررسی اندیشه مهدویت در نزد این فرقه در طول قرون به یک نوع تکامل فکری و عقیدتی رسیده است از این رو مهدویت در سه مقطع زمانی به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتنداز: مهدویت در اسماعیلیه نخستین (قبل از حکومت فاطمیان)، مهدویت در اسماعیلیه در دوره‌ی حکومت فاطمیان تا خلافت معزلدین‌الله، و مهدویت در اسماعیلیه بعد از اصلاحات معزلدین‌الله. در دوره‌ی نخستین، پیدایش و شکل‌گیری فرقه‌های مختلف اسماعیلیه مانند اسماعیلیه خالصه [قائلین به امامت و مهدویت اسماعیل بن جعفر] و اسماعیلیه مبارکیه [قائلین به امامت و مهدویت محمد بن اسماعیل] و قرمطیه [که از مبارکیه جدا شده بودند] مورد بررسی قرار گرفته و اعتقادات آنها در مورد اندیشه مهدویت، مراتب امامت و ویژگی‌های مهدویت در این عصر مورد اشاره قرار گرفته است. طبق این بررسی مفهوم مهدویت در اوائل دوره‌ی اسماعیلیان اولیه بیشتر نزدیک به مفهوم مهدویت در نزد دیگر فرق اسلامی بود ولی تأویلات باطنی و تفسیرهای فلسفی از عقاید دینی بعدها در اثر اتحاد دو جامعه فاطمی و شرقی اسماعیلی وارد اندیشه اسماعیلیه گردید. با ظهور فاطمیان و ادعای امامت عبیدالله المهدی برای خود و اسلافش، مهدویت محمد بن اسماعیلی نفی گردید و فقط جامعه قرمطی به مهدویت محمد بن اسماعیل قائل بودند در این میان جهان‌بینی و نظام اعتقادی اسماعیلیان اولیه حفظ گردید با این تفاوت که ادعای عبیدالله در عدم ختم امامت در محمد بن اسماعیل باعث تغییراتی در ادوار تاریخ مقدس آنان گردید و در نتیجه تغییراتی را در نظام مذهبی آنان باعث گردید که در این پایان‌نامه به آنها اشاره رفته است. اما آخرین مرحله از تحول و تکامل اندیشه‌ی مهدویت در نزد اسماعیلیه، با رسیدن امامت به معز لدین الله در سال 341 ق و انجام اقدامات اصلاحی وی آغاز می‌گردد؛ وی موفق گردید اسماعیلیان جوامع شرقی و قرمطی را که مخالفان فاطمیان بودند به خود جذب کرده و اسماعیلیان را متحد سازد؛ در این عصر چند تن از داعیان برجسته‌ی مخالف فاطمیان عبارت بود از: محمد بن احمد النسوی (م332ق)، ابوحاتم رازی (م322) و ابویعقوب سجستانی (م نیمه دوم قرن چهارم). در ادامه با سیاست زیرکانه معز و پیوستن رهبر اسماعیلیان شرقی، ابویعقوب سجستانی به اردوی فاطمیان اعتقاد اسماعیلیان اولیه یعنی اعتقاد به مهدویت محمدبن اسماعیل، در جوامع بعدی اسماعیلی، در ابتدا کم‌رنگ و بعدها انکار گردید و در ادامه عده‌ی زیادی از امامان و دانشمندان اسماعیلی اعتقاد به مهدویت محمد بن اسماعیلی را مردود و آنرا انکار نمودند. بدین ترتیب اسماعیلیان طی مراحل سه‌گانه از اندیشه اولیه خود مبنی بر مهدویت محمد بن اسماعیل به مهدویت فرد آخرالزمانی؛ آخرین امام خود برگشتند.
فصل پایانی به اشتراکات و افتراقات امامیه و اسماعیلیه در مسئله مهدویت اختصاص دارد؛ نویسنده متذکر شده که نقاط اشتراک امامیه و اسماعیلیه در مسئله مهدویت فقط مربوط به مسائل عمومی می‌شود که از قبل توسط پیامبر و ائمه تا زمان امام صادق علیهم السلام پیشگویی شده بود نه بیشتر. از این رو اشتراکاتی که به آنها اشاره شده است عبارتنداز: 1ـ اعتقاد به اهمیت و ضرورت امام در هر زمان، 2ـ اعتقاد به اینکه مهدی از اهل بیت است 3ـ از نسل فاطمه (س) است 4ـ از نسل امام حسین (ع) است 5ـ شباهت در شمائل و خصوصیات مهدی 6ـ غیبت مهدی موعود 7ـ سیرت مهدی موعود در ابعاد اجتماعی، سیاسی و قضایی. اما از آنجا که نقاط افتراق بین دو فرقه‌ی امامیه و اسماعیلیه در مورد مسئله مهدویت زیاد می‌باشد نگارنده تنها به ذکر سه مورد مهم آن اکتفا نموده است که عبارتنداز: 1ـ اختلاف در تعیین مصداق مهدی موعود 2ـ اختلاف در مهدویت و قائم‌القیامه 3ـ اختلاف در نسخ شریعت اسلام توسط مهدی موعود.
