متن زير بخش دوم از گفت و گو با حجت الاسلام سليميان عضو هيات علمي پژوهشكده مهدويت و آينده پژوهي در رابطه با اهميت آسيب شناسي عرصه هاي مهدويت در دوران معاصر است كه در اين قسمت صحبت به توضيح «گونه هاي آسيب در آموزه هاي مهدوي» پرداخته اند.
در بخش قبل گفت و گو به اهميت آسيب شناسي پرداخته و گونه هاي آسيب در آموزه هاي مهدويت به شرح زير نام برده شد.
1. جعل و تحريف
2. ادعاي مهدويت، نيابت و بابيت
3. وارد شدن برخي اسرائيليات
4. مراجعه به متون تخصصي بدون آگاهي لازم
5. استفاده از منابع غير معتبر و ضعيف
6. مواجهه با شبهات بدون آمادگي قبلي
7. تفسيرها و تطبيق‌هاي نادرست
8. طرح مباحث غيرضروري
– دشمنان چگونه و با چه انگيزه هايي از طريق "جعل و تحريف آموزه هاي مهدوي" به خواسته هاي خود مي رسند؟
يكي از تلاش‌هاي دشمنان در برابر يك حقيقت، آلوده ساختن آن به باطل‌ها است؛ از اين رو آنان به هر مناسبتي، براي غبارآلود كردن گوهر تابناك آموزه‌هاي ديني با بهره‌مندي از همه ابزارهاي ممكن، دست به جعل و تحريف مي‌زنند تا راه را بر انسان‌هاي ناآگاه مبهم كنند.
همزمان با حيات پيامبر(ص)، به ويژه در دوران ده‌سالكه در مدينه زندگي مي كردند، كساني خواسته يا ناخواسته، گفتار او را تحريف مي‌كردند و يا ناگفته‌ها و ناكرده‌هايي را به ايشان نسبت مي‌دادند كه به شدّت از طرف آن حضرت مورد توبيخ و سرزنش واقع مي‌شدند.
بعد از عروج روح بلند آن حضرت به بارگاه قرب الهي، ناديده گرفتن سفارش‌هاي او در بزرگداشت اهل بيت(ع) و پيروي از آنان و نيز بازداشتن از نوشتن و حتي نقل احاديثش، تا قرني راه را بر جعل، وضع، تحريف، و نيز، نقل به معنا و آفات ديگري بر حديث باز كرد و ضربات جبران ناپذيري بر اعتبار سنت وارد ساخت.
از جمله احاديثي كه در اين دوران به دلايلي مورد طمع جاعلين و واضعين روايات بوده، بحث مهدويت است.
روايات مربوط به «مهدويت»، به انگيزه‌هاي گوناگوني مورد هجوم قرار گرفته كه برخي از اين قرار است:
الف. انگيزه‌هاي سياسي: از مهم‌ترين انگيزه‌هاي جعل و تحريف در اين روايات، قدرت‌هاي سياسي بوده‌اند. كه مهم‌ترين عرصه مورد هجوم آنان، ويژگي‌هاي موعود و نيز نشانه‌هاي ظهور است. بسياري از حاكمان ستم‌پيشه با جعل روايت، خود و يا منتسبان به خود را به بحث‌هاي مهدويت مرتبط مي‌ساختند.
ب. انگيزه‌هاي فرقه‌اي و مذهبي: شواهد فراواني در دست است كه پيروان فرقه‌ها و مذاهب و نيز سردمداران آنان، براي تثبيت موقعيت و حقانيت باور خود، در مواردي دست به جعل احاديث و يا تحريف آن مي‌زدند. مدعيان مهدويت، روشن‌ترين مصداق اين انحراف است كه به هر وسيله به دنبال تثبيت موقعيت خود بودند. از كيسانيه، باقريه، مغيريه، ناووسيه، اسماعيليه، فطحيه واقفيه و زيديه مي‌توان به عنوان بارزترين مصداق اين بخش نام برد.
ج. انگيزه‌هاي قومي و قبيله‌اي: برخي از اقوام و قبيله‌ها(بويژه فرودستان جامعه) از اعتبار و جايگاه مهدويت در اعتبار بخشي به مردمان خود بهره مي‌گرفتند، لذا روايت‌هايي را جعل و يا تحريف كرده و به خود نسبت دادند.
اين سه عامل با هم، يا به طور جداگانه، سبب پديد آمدن ادعاهاي دروغين در عرصة مهدويت و يا نيابت شد.
ماهيت اساسي مهدويت ناب، اگرچه به دليل روشن بودن خصوصيات مهدي(عج) هرگز اقتضاي ادعاهاي دروغين را ندارد؛ اما در طول تاريخ به سبب آسيب‌هايي كه به متون روايي وارد شده، افراد فراواني با بهره‌گيري از زمينه‌هاي موجود و نيز ناآگاهي مردم، ادعاهايي را مطرح كرده‌اند.
اين ادعاهاي دروغين، آموزه مهدويت را مورد تهديد جدّي قرار داده و به جهت سادگي يا ناآگاهي مخاطبان عده‌اي را به خود جلب كرده است.
– شما دومين گونه آسيب هاي مهدوي را " ادعاي مهدويت، نيابت و بابيت امام" دانستيد اين امر چه آسيب هايي را مي تواند به جامعه وارد كند؟
از آسيب‌هايي كه فرهنگ مهدويت را با مخاطراتي جدّي روبه‌رو كرده ادعاي مهدي بودن است. اين ادعاها با انگيزه‌هاي جاه طلبانه، وسوسه قدرت، شهرت و دنيا طلبي و…شكل گرفته و پيامدهاي ناگواري براي جامعه اسلامي رقم زد كه از جمله آنها مي توان به: گمراهي مردم، دوري از مسير اهل بيت(ع)، به بازي گرفته شدن دين و اختلافات ديني در اثر متابعت از فرقه‌هاي انحرافي، اشاره كرد.
پس از شهادت امام عسكري(ع) و آغاز غيبت صغرا، با قطع شدن ارتباط رو در روي مردم با پيشواي معصوم، «نواب خاص» براي راهنمايي مردم، تلاش‌هاي ويژه‌اي را آغاز كردند. پيروان اهل بيت(ع) رفته رفته، با اين روش خو گرفته و كارهاي خود را از راه «سفيران چهارگانه» انجام مي‌دادند و اين خود جايگاه بلندي را براي اين سفيران رقم زد.
در اين ميان، افرادي سست ايمان و كژانديش، براي رسيدن به اهداف دنيايي، به دروغ، مدعي نيابت امام غايب شدند. البته توجه داشته باشيد كه اين آسيب اختصاص به دوره‌هاي گذشته ندارد و امروزه نيز به گونه‌هاي متفاوت مطرح بوده و خسارت‌هاي بزرگي بر اين فرهنگ وارد مي‌سازد.
– تعبير "وارد شدن برخي اسرائيليات به آموزه هاي مهدوي" چه مفهومي دارد؟
بدون شك از بزرگ‌ترين آسيب‌هايي كه آموزهاي بلند اسلام را همواره به گونه‌اي جدّي تهديد كرده، ورود اسرائيليات به روايات اسلامي است. مباحث مهدويت به جهت اهميت و تأثير آن در زندگي مسلمانان، از طمع دشمنان اسلام به دور نماند. از اين رو روايات اسرائيلي چندي اين مجموعه را تهديد كرد.
در ميان موضوعات مهدويت، «بحث نشانه‌ها»، عرصه اين جولان و انحراف بوده است. اسناد بسياري از اين روايات، به ويژه آنچه از منابع اهل سنت به منابع شيعه راه يافته، ضعيف و غيرقابل اعتماد است. همچنين از نظر دلالت نيز، هماهنگي و انسجام لازم، ميان بسياري از روايات ديده نمي‌شود و پاره‌اي از آنها در گذر زمان، دچار دگرگوني‌هاي فراواني شده است.
– شما علت اين مسئله را چه مي دانيد؟
مهم‌ترين سبب پديد آمدن آن، تلاش دشمنان و بدخواهان، به ويژه حاكمان ستمگر، است كه در پاسخ به علاقه‌مندي روزافزون مسلمانان به آگاهي از چگونگي رخدادهاي كه در آينده پديد مي‌آيد، تغييراتي را در روايات به وجود آورده و در موارد زيادي دست به جعل حديث زده‌اند. البته كم نبودند كساني كه بازار اين انحراف‌ها را خواسته يا ناخواسته با نقل روايات و تدوين آثار، روز به روز گرم‌تر كردند.
– منظور شما از بيان اين مطلب چيست؟
برخي افراد با آگاهي از اينكه اين‌گونه اخبار، ساختگي و دروغ است با گردآوري اين روايات خواسته‌اند اصل اين روايات را از خطر نابودي حفظ كنند؛ اما در هر صورت، امروزه با رواياتي روبه روييم كه دست كم، شماري از آنها، حاصل جعل و تحريف است.
– "مراجعه به متون تخصصي بدون آگاهي لازم" چه نقشي در انحرافات آموزه هاي مهدوي دارد؟
متون خاص ديني، مانند علوم ديگر نيازمند تفسير آگاهان و كارشناسان آن علم است. همان‌گونه كه پذيرفتني نيست كسي با مراجعه به متن اصلي مباحث پزشكي، براي بيماري خود درماني تجويز كند و از او خواسته مي‌شود تا با مراجعه به پزشك خود را مداوا كند، در حوزه مباحث ديني نيز اينچنين است. غير از مباحث عمومي، بايد متن‌هاي علمي و تخصصي به اهل آن واگذار كرد و از تفسير و توضيحات آيشان استفاده شود. چه بسا شخصي بدون تخصص سراغ بهره‌مندي از روايات و يا آيات قرآن برود، ولي مفهوم مورد نظر را به دست نياورد و يا دچار انحراف و سوء برداشت شود.
امروزه به رغم در دسترس بودن منابع روايي «مهدويت»، بايد دانست كه استفاده از آنها بدون علم و آگاهي، ممكن است شخص را دچار مشكلاتي در زمينه فهم معارف مهدوي كند.
-"استفاده از منابع غير معتبر و ضعيف" چه ميزان مي تواند در ايجاد انحراف در آموزه هاي مهدوي دخيل باشد؟
به همان ميزان كه مراجعه به منابع تخصصي بدون آگاهي‌هاي لازم، كار ناپسندي است، استفاده از منابع سست و غير معتبر نيز آسيب‌زاست. اگرچه به روشني نمي‌توان اعتبار مشخصي براي يك كتاب ارائه كرد، اما با قرائني، مي‌توان تا اندازه‌اي از اعتبار كتاب و توجه مؤلف به نقل روايات آگاه شد. بخشي از منابع روايي موجود، به دلايلي داراي اعتبار لازم نيست و متأسفانه بعضي از كتاب‌ها بدون توجه به اعتبار اين‌گونه روايات، آنها را نقل كرده‌اند.
– مي توانيد يكي از نمونه هاي آن را نام ببريد؟
براي مثال مي‌توان به كتاب «الفتن نعيم بن حماد» اشاره كرد كه به رغم ضعف بسياري از روايات و نيز مؤلف، به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است.
اگر چه امروزه مهدويت ناب حاصل تلاش‌هاي بي‌وقفه بزرگان دين است، اما كم نبوده و نيستند كساني كه به دليل‌هايي به تدوين و تأليف كتاب‌هاي بي‌ارزش يا كم‌ارزش اقدام نموده‌اند. پس به روشني مي‌توان بخشي از آسيب‌ها را معلول آثار بي‌اعتبار يا كم‌اعتبار دانست.
– منظور شما از "مواجهه با شبهات بدون آمادگي قبلي" چيست؟
يكي ديگر از آسيب‌هايي كه باور به مهدويت را به شدّت تهديد مي‌كند، القاي شبهه‌ها در اين زمينه است. مخصوصا آنكه با پديد‌آمدن وسايل ارتباط جمعي، سرعت انتشار آنها بالا رفته است. يكي از راههاي مبارزه با اين آسيب، بهره‌مندي از ابزار يادشده، در جهت رشد و ارتقاي آگاهي انسان‌هاست.
در آيات و روايات فراواني همواره انسان‌ها به افزايش دانش و آگاهي توصيه شده‌اند، چرا كه يكي از راههاي نفوذ دشمنان در اعتقادات انسان‌ها، جهل و ناداني آنهاست.
امروز دشمنان با استفاده از كاستي‌هاي علمي عموم مردم، به ويژه جوانان، باور و اعتقاد آنان را نشانه رفته‌اند. لذا بايد در استحكام‌بخشي به بنيان‌هاي اعتقادي تلاشي درخور صورت گيرد كه در اين صورت شبهه‌ها و پرسش‌ها، هرگز خللي در اعتقادات ايجاد نخواهد كرد.
منبع: اختصاصي پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي(ايسكا)
