حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد رضا جباری روز سه شنبه 29 بهمن 1392 در برنامه زلال تاریخ گفت: داستان سد الابواب اندکی قبل از جنگ احد رخ داد که بر اساس آن به دستور خداوند متعال و با ابلاغ پیامبر(ص) تمامی درب منازل که به مسجد النبی باز می گردید بسته شد و تنها خانه پیامبر(ع) و امام علی(ع) از این حکم استثناء شد. این مطلب فضیلت بزرگی برای امام علی(ع) محسوب می شد که برخی اعتراضات و سوالات را برانگیخت.
خلاصه برنامه گذشته: پس از جنگ بدر و قبل از جنگ احد حوادثی رخ داد که در برنامه های گذشته به حادثه تغییر قبله و بازتاب آن در قرآن کریم اشاره شد.
ادامه:
واقعه دیگری که در این فاصله رخ داد داستان سد الابواب بود که قصد داریم در این برنامه به آن بپردازیم و از این جهت که یکی از فضایل امام علی(ع) محسوب می شود برای ما دارای اهمیت خاصی است.
اصل ماجرای سد الابواب
مهاجرین به تبع پیامبر(ص) کنار مسجد، حجره هایی برای خود بنا کردند که در آغاز محدود بود و بعدها به تعدد همسران پیامبر(ص) متعدد شد و دیگر اصحاب نیز حجره هایی را بنا کردند. روال این بود که درب این حجره ها به سمت مسجد باز می شد. روشن نیست که آیا این خانه ها درب دیگری بیرون از مسجد داشت یا نه؟ ولی ممکن است برخی درب از بیرون هم داشتند که داستان هجمه به خانه حضرت زهرا(س) می تواند یکی از شاهدان این مساله باشد.
خداوند متعال برای ابراز جایگاه امام علی(ع) دستور داد درب همه این خانه ها بجز درب خانه پیامبر(ص) و امام علی(ع) بسته شود که از آن به سد ابواب یعنی بسته شدن درها یاد شده است. این واقعه، بعدها در روایات اهل بیت(ع) به عنوان فضایل امام علی(ع) مطرح شده است و شخص امام علی(ع) نیز در باره فضایل خود به این داستان احتجاج کرده اند. این مساله از اختصاصات حضرت است که خدا زمینه ای را فراهم کرد تا جایگاه امام علی (ع) برای مردم روشن شود.
جریان سد الابواب موجب برخی اعتراضات هم شد. برخی، انگشت اتهام را متوجه پیامبر(ص) کردند که جانب خویشان خود را می گیرد و با بیان پیامبر(ص) که این امر الهی است و من چیزی از طرف خودم نمی گویم کم کم قانع شدند و مومنانشان مانند حمزه، درهای خانه خود را بستند.
این داستان، در بسیاری از متون تاریخی آمده است و در حد تواتر است و جای تردیدی در آن نیست؛ اما خود، زمینه ای برای فضیلت تراشی ها شد. زیرا روایت مشابه این را ساختند که به عنوان خوخة ابی بکر مطرح است و بعدا عرض خواهیم کرد.
تاریخ ماجرا
با وجود برخی قرائن، می توان حدس زد که این حادثه قبل از واقعه احد اتفاق افتاده است اما برخی از محققان زمان ما، مشخصا سید جعفر مرتضی عاملی، با شواهدی معتقدند این جریان در ماه های اولیه بعد از جنگ بدر رخ داده است. یکی شواهد ایشان وجود نام حمزه در این روایت است و می دانیم که حمزه او در احد به شهادت رسید.
شاهد دیگر وجود نام رقیه دختر رسول الله در روایات مربوط به این حادثه است و می دانیم که رقیه بر اثر بیماری به هنگام جنگ بدر از دنیا رفت و بعضی هم گفته اند وفات او را در ماه ذی الحجه ترجیح دهیم. در واقع جریان سد ابواب باید قبل از وفات رقیه اتفاق افتاده باشد. اما شواهدی حکایت از این دارد که ماه ها بعد از جنگ بدر و قبل از جنگ احد اتفاق افتاده است که به آن شاهد اشاره خواهم کرد.
در بعضی از روایات این جریان، علاوه بر حمزه، نام عباس عموی پیامبر نیز به چشم می خورد و همگی می دانیم که عباس تا فتح مکه در مکه بود و کمی بعد از این جریان مسلمان شد و بعد از آن به مدینه آمد. با توجه به این که نام او در این روایات وجود دارد برخی خواسته اند داستان سد الابواب را مربوط به بعد از فتح مکه بدانند؛ اما با توجه به این که نام حمزه نیز در این روایات هست نمی توان این قول را پذیرفت. در این باره توجیهی شده است مبنی بر این که چه بسا در این روایات که تعبیر «عم» آمده، مراد «حمزه» است و چه بسا در دوران بنی عباس که غرایض سیاسی نیز داشته اند نام حمزه را به عباس تغییر داده باشند یا ذهنیت راوی، عامل این تغییر شده است.
همچنین امکان ندارد این واقعه در زمانی باشد که عباس در جنگ بدر اسیر شد؛ زیرا بلافاصله با پرداخت فدیه آزاد شد و به مکه بازگشت.
اما شاهدی در این میان وجود دارد که تایید می کند این جریان، اندکی قبل از واقعه احد رخ داده است. بر اساس روایات، امام علی(ع) خانه مستقلی در کنار خانه پیامبر(ع) داشته است و روایتی که نقل می شود حضرت زهرا(س) جلوی در خانه نشست و برای ورود منتظر اذن خدا شد -که تعبد فاطمه را می رساند- می تواند مویدی باشد که ازدواج این دو بزرگوار رخ داده است.
از سوی دیگر در برخی روایات تاریخی می خوانیم این دو بزرگوار در ماه های آغازین زندگی مشترک خانه ای برای سکونت نداشتند و پیامبر(ص) آن ها را در خانه حارثة بن نعمان که از اصحاب خوب حضرت بود جای داد. منقول است که حارثة بن نعمان، خانه هایی داشت و رسول خدا گاهی از خانه های او برای برخی اصحاب استفاده کرده بود و بعد از ازدواج امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) گفته شد که از خانه حارثه استفاده کنید و رسول خدا(ص) گفتند که ما از خانه های او زیاد استفاده کرده ایم (اشاره به این که شرم می کنیم در این باره به او چیزی بگوییم). زمانی که خبر به گوش حارثه رسید، خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت که من هر چه دارم از شماست.
لذا امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) مدتی را در این خانه سپری کردند. البته شاهدی نیست که اجاره ای داده باشند ولی اصطلاحا در خانه اجاره ای زندگی کردند. همچنین سندی مبنی بر این که چند ماه در این خانه بوده اند در دست نیست.
بنابراین، این که نام حمزه در روایات سد ابواب آمده و این که حمزه در احد به شهادت رسیده است قرینه خوبی بر این مطلب است که مدت زیادی در خانه حارثه نبوده اند؛ زیرا در افواه آمده ولی سند تاریخی اش را ندیده ام که پیامبر(ص) اظهار دلتنگی از دوری فاطمه(س) کردند و راغب بودند فاطمه(س) را در کنار خودشان داشته باشند و لذا حجره ای در کنار حجره خویش برای او بنا کردند؛ همین جایی که الان به عنوان بیت فاطمه(س) در مسجد النبی معروف است .
بر اساس جریان سد ابواب، می توان دریافت که چند ماه بعد از سکونتشان در خانه حارثه، این انتقال صورت گرفته است. بنابراین ازدواج آن ها قبل از جریان سد ابواب بوده است.
چگونگی حادثه
بعد از این که پیامبر(ص) مساله سد الابواب را مطرح کردند برای برخی سوال پیش بیاید و برخی نیز به این حکم اعتراض کنند. برای امثال حمزه که از مومنان بودند ایجاد سوال شد. با چشم گریان خدمت پیامبر(ص) رسید و عرض کرد: چه باعث شده که ما مشمول این استثنا نشویم. شاید در ذهنش خطور کرده که شاید خطایی از ما سر زده باشد. پیامبر(ص) فرمود: این امر الهی است و من چیزی غیر از این ندارم.
کسانی مثل حمزه قانع شدند و در خانه هایشان را بستند ولی برخی از این کار امتناع کردند و بعد از مدتی بخاطر فضایی که علیه آن ها همراه با تاکید پیامبر(ص) بوجود آمد مجبور شدند ببندند.
تلاش برای انکار این فضیلت
امثال ابن تیمیه که گویا رسالت خود را در انکار فضایل امام علی(ع) می دانند تلاش کردند منکر این داستان شوند. جریان سد ابواب جزو متواترات است و در بسیاری از متون تاریخی اهل سنت و شیعه نقل شده و اگر کسی انکار کند عناد خویش را با امام علی(ع) رسانده است.
این داستان در منابع شیعی فراوان نقل شده است و در این باره تنها نام کتاب هایی از اهل سنت را ذکر می کنم که این داستان را نقل کرده اند: مسند احمد بن حنبل، مستدرک حاکم نیشابوری، الخصائص نسئی، احکام القرآن جصاص، فتح الباری، وفاء الوفاء سهمودی، البدایه و النهایه ابن کثیر، الصواعق المحرقه ابن حجر، مناقب خوارزمی، مناقب امام علی(ع) ابن مغازلی، سنن ترمذی، کنز العمال، انساب الاشراف، الاصابة، فضایل الخمسة، حلیة الاولیاء، تاریخ ابن عساکر، تذکرة الخواص، کفایه الطالب، الدر المنثور، سنن بیهقی، ذخائر العقبی و کتاب های دیگر.
با این حال کسانی مانند ابن تیمیه، ابن کثیر و ابن جوزی درباره این حدیث می گویند: «ان حدیث سد الابواب لیس بصحیح». اگر این حدیث را صحیح ندانیم دیگر چه حدیثی را می خواهیم صحیح بدانیم. گویا رسالت آن ها انکار فضایل امام علی(ع) است .
در ادامه می گویند: «انه من وضع الرافضه». سوال این جاست که اگر رافضه نقل کرده اند چرا در منابع خود اهل سنت زیاد نقل شده است.
اتباع فعلی ابن تیمیه نیز این رویه را ادامه داده اند. اطراف ضریح پیامبر(ص) را بگردید دریغ از یک کلمه که ایشان در بیان فضایل امام علی(ع) گفته اند؛ حتی آن اشعار و کلماتی که بالای خانه حضرت زهرا(س) نوشته شده را با رنگ سبز غلیظی پوشانده اند که مبادا کلامی در مدح و منقبت امام علی(ع) بر روی ضریح پیامبر(ص) باقی بماند؛ دریغ از یک کلمه که این جا خانه علی(ع) است.
اما به تبع آن، روایت مجعولی که ساخته اند که تمامی درها بسته شد بجز در خانه پیامبر(ص) و روزنه ای از خانه ابوبکر؛ و بر این اساس در سمت دیگر مسجد النبی(ص) کنار باب السلام بالای دیوار، کتبیه ای نوشته اند که «هذه خوخة ابی بکر الصدیق». ظلم بزرگ این جاست که آن روایت مجعول، بصورت کتیبه ای خود نمایی می کند ولی این روایت متواتر صحیح را اهمیتی نمی دهند و این نیست مگر ناشی از عنادی که به تبع ابن تیمیه پیش گرفته اند.
برخی نکات دیگر در باره سد الابواب وجود دارد که در برنامه آینده خواهیم گفت.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
