طرح تحقیقاتی نقل به معنا در حوزه مطالعات حدیث(میز پژوهش1)

بسم الله الرحمن الرحیم

در حال حاضر، آنچه به عنوان کار اصلی بر روی میز پژوهش بنده قرار دارد، طرح تحقیقاتی نقل به معنا در حوزه مطالعات حدیث است که امیدوارم تا پایان فروردین ماه آماده تحویل گردد. در مسیر مدون سازی پژوهش هایی که قبلا به عنوان درس ارائه شده و بناست اکنون صورت کتاب به خود بگیرد، در سال گذشته کتابی با عنوان "فقه الحدیث با تکیه بر مسائل لفظ" منتشر ساختم که با توجه به حجم زیاد کار، تصمیم گرفت بخش نقل به معنا را در آن کتاب به حد چند صفحه تقلیل دهم و اصل کار را به کتابی مستقل محول کنم که اکنون در حال آماده سازی آن هستم.

رویکرد بنده در کار روی پدیده نقل به معنا زبانشناسانه است و از نظر خودم کاری که در حال انجام است، تلفیقی میان دانش معناشناسی و علم الحدیث است. از جمله کوشیده ام در این کار نه تنها از الگوهای موجود معناشناسی و حتی ترجمه شناسی برای مطالعه نقل به معنا استفاده کنم، بلکه حتی در بسیاری از موارد آن الگوها را توسعه داده ام و گاهی به نظرم می رسد به خصوص در بحث روابط معنایی، بسط ارائه شده در الگوهای معناشناختی در خود دانش معناشناسی هم تازه است و می تواند گامی به جلو تلقی گردد. به خصوص در بحث از رابطه های همپوشی، جزء و کل و اقسام تباین گام های مهمی برداشته شده است.

طبق عادت همیشگی، آنچه اکنون روی میز کارم در باره نقل به معنا اتفاق می افتد، بسیار فراتر از مطالبی است که در درس های ارائه شده است، تا آنجا که می توانم ادعا کنم در حد دو سوم به مطالب درسی افزوده شده است.

در حوزه مطالعاتی فرهنگ، پیشبرد طرح پژوهشی نظریه فرهنگی در روسیه و نهایی سازی متن بخش هایی از کتاب که امیدوارم تا پایان اردیبهشت ماه متن نهایی آن تحویل شود.

افزون بر آن از موضوعاتی که در این ایام در حوزه های مطالعات زبانشناسی در باره آن تأملاتی داشته و مطالبی نوشته ام اینهاست:

در حوزه مطالعاتی زبانشناسی سامی: مطالعه در باره معنای پیشوند بـِ و بررسی کاربردهای آن در ساخت افعالی مانند بَرَأَ و بَدَعَ (پیشتر هیچ یک از زبانشناسان به این پیشوند نپرداخته اند)، مطالعه در باره پیشوند "مـ" و نمونه های کاربرد آن به معنای نفی (پیشتر زبانشناسان فقط به معنای سببیت آن پرداخته اند و خود بنده پیشتر در باره معنای تعیّن در این پیشوند کار کرده بودم)، مطالعه در باره فرآیند ساخت واژه هایی مانند کُفؤ، مثل، مَسک، شَطر و نصف.

در حوزه مطالعاتی دوزبانگی: نمونه گیری از افرادی که در بدو کودکی با آموزش همزمان اما نامتوازن دو زبان مواجه بوده اند و در واژگانِ کاربردی آنان، برخی از واژه های زبان مغلوب وارد نظام واژگانی زبان غالب شده است.

در حوزه مطالعاتی روش شناسی: برداشتن گام های اولیه در راستای تدوین نظریه ای با عنوان "درجه خلوص تحلیل" که الگوی الهام بخش آن، درجه خلوص تجزیه و تولید مواد در آزمایشگاه های شیمی بوده است. در بسط این نظریه کوشش می شود از سویی تفاوت میان تأملات فورانی و تأملات تحلیلی مورد بررسی گیرد و نشان داده شود که در تأملات تحلیلی که برنامه محور هستند، چه عواملی می تواند خلوص داده ها را افزایش یا کاهش دهد.

در بازگشت به طرح پژوهشی نقل به معنا، برای روشن شدن بیشتر فرآیند کار یادآور می شود ساماندهی فعلی برای مطالب ارائه شده در کتاب این است:

بخش اول: مباحث پیشینی

الف. تبیین مفاهیم

الف-1. چیستی فقه الحدیث

الف-2. نقش لفظ در نقل حدیث

الف-3. چیستی نقل به معنا

ب. ویژگی های زبان حدیث و نقل به معنا

ب-1. گونه های عربی و زبان حدیث

ب-2. تنوع گویش ها و زبان حدیث

ب-3. مسائل خاص زبان حدیث در مقایسه با قرآن

ج. چالش تاریخی در نقل به معنا

ج-1. چالش های عمومی در سده نخستین

ج-1-1. قرائات تفسیری

ج-1-2. نسبت لحن و اعراب با نقل به معنا

ج-1-3. نقل با تردید در لفظ

ج-1-4. اخبار رب حامل فقه و رب مبلغ

ج-2. نقل به معنا در دوره صحابه و تابعین

ج-2-1. مواضع در دوره صحابه

ج-2-2. مواضع در دوره تابعین

ج-2-2-1. حوزه بصره

ج-2-2-2. حوزه کوفه

ج-2-2-3. حوزه های حجاز

ج-2-2-4. حوزه های شام

ج-2-3. مباحث در سده های دوم و سوم هجری

ج-2-3-1. حوزه های عراق

ج-2-3-2. حوزه های حجاز

ج-2-3-4. حوزه های ایران

ج-2-4. مباحث در سده های چهارم تا ششم هجری

ج-2-4-1. محافل امامیه

ج-2-4-2. محافل حدیثی اهل سنت

ج-2-4-3. محافل اصولیان شافعی

ج-2-4-4. محافل اصولیان حنفی

ج-2-4-5. دیگر محافل اصولی

ج-2-4-6. رویکرد ادیبان به نقل به معنا

ج-2-5. مباحث در سده های میانه و متأخر هجری

ج-2-5-1. محافل امامیه

ج-2-5-2. محافل اهل سنت

ج-2-6. ادوار نظریات در نقل به معنا

د. برآورد نظریات در عمل

د-1. علل و انگیزه های نقل به معنا

د-2. نگرانی های نقل به معنا

د-3. گونه شناسی نظریه ها بر اساس خاستگاه

بخش دوم: تبیین ترجمه شناختیِ نقل به معنا

الف. نقل به معنا به مثابه ترجمه

الف-1. نقل به معنا و ترجمه درون زبانی

الف-2. دستاوردهایی دیگر در نظریه ترجمه

ب. نظریه و عملِ نقل به معنا

ج. ویژگی های زبان متون مقدس

ج-1. چالش همگانی بودن و فرهنگی بودن

ج-2. چالش متشابهات و چندمعنایی

ج-3. چالش روزمرگی و متمایز بودن

ج-4. لفظ اصلی به مثابه حقیقت

د. سنت های معادلیابی و نقل حدیث

د-1. الگوهای ساده

د-2. الگوهای ترکیبی

بخش سوم: مسائل هم ارزی در سطح واژگان

الف. هم ارزی و روابط صرفی

الف-1. گشتار اسمی- اسمی

الف-1-1. گشتار هم ریشه های مترادف

الف-1-2. گشتار مفرد و جمع

الف-2. گشتار فعلی- فعلی

الف-2-1. گشتار مفرد و جمع

الف-2-2. گشتار وجه فعل و یفعل

الف-3. گشتار اسمی- فعلی

الف-3-1. گشتار مصدر و فعل

الف-3-2. گشتار فعل و وصف

ب. روابط معنایی بر پایه دامنه

ب-1. واژه های مترادف و نقل به معنا

ب-1-1. نمونه های سنتی ترادف در نقل به معنا

ب-1-2. ترادف بیشینه

ب-1-3. ترادف جانبی

ب-1-4. نسبت والا و نازل در ترادف

ب-1-5. نسبت تابو و کنایه در ترادف

ب-2. شمول معنایی و نقل به معنا

ب-2-1. شمول رده ای در اسماء

ب-2-2. شمول مؤلفه ای در اسماء

ب-2-3. شمول رده ای در افعال

ب-2-4. شمول مؤلفه ای در افعال

ب-2-5. شمول در حد ابهام

ب-2-5-1. در حیطه اسماء

ب-2-5-2. در حیطه افعال

ب-3. همپوشی معنایی و نقل به معنا

ب-3-1. همپوشی معنایی در اسماء

ب-3-2. همپوشی معنایی در افعال

ج. روابط معنایی فراتر از دامنه

ج-1. رابطه جزء و کل

ج-1-1. گونه شناسی رابطه جزء و کل

ج-1-2. جزء و کل به معنای اخص

ج-1-3. رابطه تکه- توده

ج-1-4. رابطه عضو- مجموعه

ج-2. رابطه مجاورت

ج-2-1. تلازم دو سویه

ج-2-2. تلازم یک سویه

ج-2-3. تلاؤم

ج-2-3-1. تلاؤم غالب دو سویه

ج-2-3-2. تلاؤم غالب یک سویه

ج-2-3-3. تلاؤم محدود

ج-3. رابطه مشابهت

ج-3-1. درآمد نظری

ج-3-2. مشابهت کلی و محدود

ج-3-3. گشتار بر مبنای تشبیه عادی و مقلوب

ج-4. رابطه میان واژه های متباین

ج-4-1. درآمد نظری

ج-4-2. تباین تقابل

ج-4-3. تباین توزیعی

ج-4-4. تباین نامربوط

د. روابط تحققی- کاربردی

د-1. گشتار لغت و اصطلاح

د-2. گشتار مفهوم و مصداق

هـ. روابط تاریخی

هـ-1. گشتار قدیم و جدید

هـ-2. گشتار بر مبنای اشتقاق کبیر

هـ-3. گویش ها و روابط معنایی

بخش چهارم: مسائل هم ارزی در سطح جمله

فصل اول. ترتیب جمله در نقل به معنا

الف. هم ارزی در ساخت موصولی

ب. اِعراب در روابط هم ارزی

فصل دوم. مسائل عمومیِ افعال

الف. مسائل زمان فعل

ب. تمایز افعال دفعی و استمراری

ج. تمایز وجه اخباری و التزامی

د. جنس و عدد در فعل

فصل سوم. مسائل خاص مربوط به فعل

الف. تنوع ساخت های مجهول

ب. جابجایی میان وصف و فعل

فصل چهارم: ساخت جمله و لایه های معنایی

الف. چینش واحد و خوانش متعدد

ب. استعاره در ترکیب

ج. کلیشه ها و بسته های زبانی

ج-1. کلیشه ها در نقل به معنای احادیث

ج-2. زبانزد ها و ضرب المثل ها

فصل پنجم. مباحث تکمیلی در هم ارزی در سطح جمله

الف. تنوع قرائت و هم ارزی در سطح جمله

ب. انتقال میان ترکیب های اضافی و وصفی

ج. تسامح در هم ارزی در سطح جمله

بخش پنجم. شیوه‏های تشخیص نقل به معنا

الف. تشخیص نقل به معنا براساس گونه حدیث

الف-1. بررسی شکل حدیث

الف-1-1. کوتاهی یا بلندی حدیث

الف-1-2. میزان ارزش زیبایی‏شناختی حدیث

الف-1-3. گونه‏های خاص بیان

الف-2. بررسی محتوای حدیث

الف-2-1. پیچیدگی در محتوای حدیث

الف-2-2. محور موضوعی حدیث

الف-2-2-1. رابطه میان حدیث و سبب ورود خاص

الف-2-2-2. ساختار روایی حدیث

الف-2-2-3. بررسی میزان احتمال بروز نقل به معنا در محاور موضوعی گوناگون

الف-3. بررسی کیفیت ضبط حدیث

الف-3-1. نشانه‏های حرکتی و نقش آن‏ها در حفظ صورت اصلی حدیث

ب. تشخیص نقل به معنا براساس زبان حدیث

ب-1. عرف عام و عرف خاص

ب-1-1. چیستی عرف عام و عرف خاص

ب-1-2. توجه به عرف عام و عرف خاص در تشخیص بروز نقل به معنا در روایات

ب-1-3. شیوه‏های تشخیص بروز نقل به معنا در روایات براساس توجه به زبان حدیث

ب-1-3-1. توجه به کاربرد الفاظ در زبان زمان صدور حدیث

ب-1-3-2. توجه به رواج کاربرد الفاظ در زبان زمان صدور حدیث

ب-1-3-3. توجه به کاربرد الفاظ میان عرف عام و عرف خاص

ب-1-3-4. توجه به کاربرد الفاظ میان عرف‏های خاص متعدد

ب-2. فرآیند تاریخ‏گذاری

ب-2-1. روش‏های تاریخ‏گذاری

ب-2-1-1. توجه به پویایی زبان

ب-2-1-1-1. ظهور اسلام

ب-2-1-1-2. فتوحات

ب-2-1-1-3. نمونه‏هایی از پویایی زبان در پرتو تحولات فرهنگی- تاریخی

ب-2-1-1-4. بررسی معیار پویایی زبان در تشخیص نقل به معنا

ب-2-1-2. توجه به تحولات گفتمانی

ج. تشخیص نقل به معنا براساس راوی حدیث

د. بازسازی صورت اصلی حدیث (شیرزاد)

د-1. چارچوب نظری در بازسازی صورت اصلی حدیث

د-1-1. بازترجمه

د-1-2. بازسازی

د-2. شیوه بازسازی صورت اصلی حدیث

د-2-1. توجه به نظیرها در بازسازی صورت اصلی حدیث

د-2-2. متودهای بازسازی صورت اصلی حدیث

د-2-2-1. بازسازی صورت اصلی حدیث براساس عرضه زبان روایات نظیر

د-2-2-1-1. بازسازی براساس عرضه زبان حدیث بر زبان زمان پیش از صدور

د-2-2-1-2. بازسازی براساس عرضه زبان حدیث بر زبان زمان پس از صدور

د-2-2-2. بازسازی صورت اصلی حدیث براساس توجه به اختلافات گویشی

د-2-2-2-1. مقدمه

د-2-2-2-1-1. زبان معیار

د-2-2-2-1-2. تنوعات گویشی

د-2-2-2-2. راهکارهای شناسایی نقل به معنا براساس توجه به اختلافات گویشی

د-2-2-2-2-1. توجه به تفاوت‏های میان زبان عربی معیار و زبان عربی کهن

د-2-2-2-2-2. توجه به تفاوت‏های میان گویش‏های گوناگون عربی

د-2-2-2-3. بازسازی صورت اصلی حدیث براساس توجه به کاربرد گویش‏های گوناگون در قرآن

د-2-2-2-3-1. وجود تنوع گویشی در قرآن

د-2-2-2-3-2. فقدان تنوع گویشی در قرآن

د-2-2-3. بازسازی صورت اصلی حدیث براساس توجه به اختلافات گفتمانی

د-2-2-3-1. «گفتمان» در لغت

د-2-2-3-2. «گفتمان» در اصطلاح

د-2-2-3-3. گفته و گفتمان

د-2-2-3-4. گونه‏شناسی گفتمان‏ها

د-2-2-3-5. نمونه‏هایی از فهم احادیث براساس توجه به گفتمان

د-2-2-3-6. نمونه‏هایی از بازسازی نقل به معنا براساس توجه به گفتمان

/پایان/

منبع: دانشگاه امام صادق(ع)