حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد رضا جباری روز سه شنبه 27 آبان 1393 در برنامه زلال تاریخ رادیو معارف در ادامه بررسی آیات نازل شده، پیرامون غزوه احد به داستان فرار افراد زیادی از مبارزان مسلمان و تنها گذاشتن پیامبر (ص) توسط آن ها اشاره کرد و با استفاده از این آیات، علت اصلی وقوع چنین حادثه ای را نداشتن تقوا و وجود گناهان گذشته این افراد معرفی نمود.
آیه 153 سوره مبارکه آل عمران یکی از بخش های بسیار مهم غزوه احد اشاره می کند که داستان فرار برخی از همراهان پیامبر (ص) و مهاجران و انصار به سمت کوه احد و رها کردن رسول خدا (ص) است. ممکن است این روحیه شامل هر کس و هر قومی شود که رهبر خود را تنها بگذارد و حفظ جانشان مقدم بر حفظ مصالح دین شود.
إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فی أُخْراکُمْ فَأَثابَکُمْ غَمّاً بِغَمٍّ لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ. ترجمه: (به خاطر بیاورید) هنگامى را که از کوه بالا مى رفتید; و (یا در بیابان پراکنده مى شدید; و از وحشت،) به هیچ کس (از عقب ماندگان) نگاه نمى کردید; در حالى که پیامبر از پشت سر، شما را صدا مى زد. سپس اندوهها را یکى پس از دیگرى به شما جزا داد; این بخاطر آن بود که دیگر نه براى از دست رفتن چیزى (مانند غنایم جنگى) غمگین شوید، و نه بخاطر مصیبتهایى که بر شما وارد مى گردد. و خداوند از آنچه انجام مى دهید، آگاه است.
در آیه بعد به این اشاره می کند که بعد از این مرحله، رحمت الهی شامل حال مومنان شد که احساس تقصیر می کردند. وقتی آن شب را به مدینه بازگشتند. برخی حالت اضطراب داشتند و برخی خواب آرامی نصیبشان شد. ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشى طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ وَ لِیَبْتَلِیَ اللهُ ما فی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُمْ وَ اللهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.
ترجمه: سپس به دنبال این غم و اندوه، آرامشى بر شما فرستاد. این آرامش، به صورت خواب سبکى بود که (در شب بعد از حادثه اُحُد،) گروهى از شما را فرا گرفت; امّا گروه دیگرى در فکر جان خویش بودند; (و خواب به چشمانشان نرفت.) آنها گمانهاى نادرستى ـ همچون گمانهاى دوران جاهلیّت ـ درباره خدا داشتند; و مى گفتند: «آیا سهمى از پیروزى نصیب ما مى شود؟!» بگو: «همه کارها (و پیروزیها) به دست خداست.» آنها در دل خود، چیزى را پنهان مى دارند که براى تو آشکار نمى سازند; مى گویند: «اگر ما سهمى از پیروزى داشتیم، در این جا کشته نمى شدیم.» بگو: «اگر در خانه هاى خود نیز، بودید، آنهایى که کشته شدن بر آنها مقرّر شده بود، قطعاً به سوى قتلگاه هاى خود، بیرون مى آمدند (و کشته مى شدند). و اینها براى این است که خداوند، آنچه در سینه هایتان پنهان دارید، بیازماید;و آنچه را در دلهاى شما (از ایمان) است، خالص گرداند; و خداوند از آنچه در درون سینه هاست، آگاه است.
در آیه 155 می فرماید: إِنَّ الَّذینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلیمٌ. ترجمه: کسانى از شما که در روز رو به رو شدن دو جمعیّت با یکدیگر (در جنگ اُحُد)، فرار کردند، شیطان آنها را بر اثر بعضى از گناهانى که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت; ولى خداوند آنها را بخشید. زیرا خداوند، آمرزنده و داراى حلم است.
در سه آیه بعد بر مطالب گذشته تاکید بیشتری می کند.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُزّىً لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللهُ ذالِکَ حَسْرَةً فی قُلُوبِهِمْ وَ اللهُ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ (١٥٦)وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سَبیلِ اللهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ (١٥٧)وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللهِ تُحْشَرُونَ (١٥٨)
ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده اید! همانند کافران نباشید که چون برادرانشان به مسافرتى مى روند (و مى میرند) یا در جنگ شرکت مى کنند (و کشته مى شوند)، مى گویند: «اگر آنها نزد ما بودند، نمى مردند و کشته نمى شدند!» (شما از این گونه سخنان نگویید،) تا خدا این حسرت را بر دل آنها بگذارد. خداوند، زنده مى کند و مى میراند; (و زندگى و مرگ، به دست اوست;) و خدا به آنچه انجام مى دهید، بیناست. (١٥٦)و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، (زیان نکرده اید; زیرا) آمرزش و رحمت خدا، از آنچه (آنها درطول عمر خود،) جمع آورى مى کنند، بهتر است. (١٥٧)و اگر بمیرید یا کشته شوید، به سوى خدا محشور مى شوید. (و در جوار رحمت او خواهید بود.)
خداوند متعال در آیه 159 به این نکته اشاره می کند که پیامبر باز با رحمت و رافتش با آن ها برخورد می کند. پیامبر آن ها را سرزنش نکرد و همین مساله موجب جذب آن ها به سوی پیامبر می شد. فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ. ترجمه: به سبب رحمت الهى، در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى! و اگرخشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراکنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب; و در کارها، با آنان مشورت کن!امّا هنگامى که تصمیم گرفتى، (قاطع باش و) بر خدا توکّل کن; زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست دارد.
آیه 160 نیز به یک نکته اخلاقی اشاره می کند. و آیه 161 به یکی از علل شکست اشاره می کند. همان کسانی که در جبل رماة مامور بودند و تنگه را رها کردند و تصور کردند که اگر پایین نیایند از غنایم چیزی نصیب آن ها نخواهد شد. در این جا می فرماید: وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثُمَّ تُوَفّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ. ترجمه: ممکن نیست هیچ پیامبرى خیانت کند. و هر کس خیانت کند، روز رستاخیز، آنچه را در آن خیانت کرده، (با خود به صحنه محشر) مى آورد; سپس (نتیجه) اعمال هرکس، بطور کامل به او داده مى شود; و به آنها ستم نخواهد شد.
آیه هشدار دهنده است به این که ممکن است همه ما بعلت فقدان معرفت به چنین جایی برسیم که در مورد شخصیتی همچون پیامبر شک و تردید کنیم. در مباحث بعد خواهیم رسید که در تقسیم غنایم جنگ حنین یکی از افراد به پیامبر (ص) گفت که یا محمد اعدل. یعنی عدالت بورز در تقسیم غنایم. که پیامبر (ص) فرمود: وای بر تو! اگر من عدالت نورزم چه کسی می خواهد عدالت داشته باشد؟
در آیات 162 و 163 اشاره به یک نکته اخلاقی کلی می کند: أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ (١٦٢)هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللهِ وَ اللهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ (١٦٣) ترجمه: آیا کسى که به دنبال رضاى خدا بوده، همانند کسى است که به خشم الهى گرفتار شده و جایگاه او جهنّم، و پایان کار او بسیار بد است؟! (١٦٢) هر یک از آنان، درجه و مقامى در پیشگاه خدا دارند; وخداوند به آنچه انجام مى دهند، بیناست. (١٦٣)
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
