حجة الاسلام و المسلمین رضا برنجکار 19 آذر 1393 در برنامه طلوع دانش، اصطلاح کلام جدید را مورد بررسی قرار داد و بر این نکته تاکید کرد که پس از یک دوره رکود در مباحث کلامی، جامعه متکلمین با مباحث جدیدی مواجه شدند که برخی از آن ها نام کلام جدید را بر آن نهادند و برخی دیگر نام مسایل جدید کلامی را مناسب تر دانستند. وی در ادامه بر اهمیت عرضه اعتقادات کلامی به زبان ساده و روان تاکید کرد و نقش کلام مضاف را در علوم انسانی بسیار موثر دانست.
اصطلاح کلام جدید به چه معنا است؟
اتفاقا در این مورد بسیار بحث شده است. بعضی معتقدند این واژه غلط است و ما چیزی بنام کلام جدید نداریم. مسایل جدید کلامی داریم. مثلا آیت الله سبحانی کتابی بنام مسایل جدید کلامی نوشته اند و اصطلاح کلام جدید را اشتباه می دانند.
این که چرا این واژه بکار رفته است؟ را بررسی می کنیم. ما یک خلا و رکودی در سده های اخیر درکلام داشتیم. مثلا خواب اصحاب کهف که چند صد سال بعد بیدار می شوند و می گویند همه چیز عوض شده است ولی اگر بیدار بودند نمی گفتند همه چیز عوض شده است. یا مثلا بچه ای را هر روز می بینیم هیچ تعجبی نمی کنیم ولی ده سال نمی بینیم و بعد از آن می گوییم چقدر بزرگ شده است. در این مدت ها متکلم برجسته ای را نداشته ایم و یک دفعه ای با انبوهی از مباحث کلامی مواجه هستیم و شروع به این گونه مباحث کرده ایم و می بینیم یک دفعه مباحث کلامی بوجود آمده است. البته غربیان این گونه مباحث را دارند.
فلسفه دین شباهت زیادی به کلام دارد ولی آن ها دفاع از دین نمی کنند و می گویند مدعیات کلامی را با فلسفه و عقل بررسی می کنیم، رد یا قبول می کنیم. یعنی کاملا آزاد از دین هستند. روششان فلسفی است ولی موضوعات اعتقادی است.
بخصوص بعد از انقلاب اسلامی ایران یک دفعه با سیل مباحث کلامی مواجه شدیم. یک عده گفتند این ها کلام جدید است. در واقع کلام همان کلام است و این مسایل جدید است که ما ناگهان با آن ها مواجه شده ایم. این بحث هایی که جدید است و در کتابی مانند شرح تجرید نبوده است، جدید می نماید.
مثلا پلورالیسم قبلا نبوده است ولی مباحثی مانند شرور قبلا بوده است اما نه به این شکل. در بحث عدل الهی مطرح بوده است که این ناگواری ها چگونه با عدل و حکمت الهی سازگار است؟ امروزه شرور در کتاب های کلامی پناهگاه ملحدان و تنها استدلال آن ها محسوب می شود. می گویند خدا سه صفت خیرخواه مطلق، علم مطلق و قدرت مطلق دارد. حالا این شری که آمده است یا به این معنا است که خدا علم نداشته یا اگر علم داشته، قدرت نداشته و یا خیرخواه نبوده است. به این شبهه جواب های مختلفی داده اند.
این گونه است که برخی می گویند کلام جدید نیست و تنها مسایل کلامی جدید است و برخی نیز معتقدند چه اشکالی دارد به آن کلام جدید گفته شود؟
در پاسخ به شبهه شرور می توان هم از عقل و هم از نقل استفاده کرد؛ همچنانکه هشام بن حکم در اثبات نبوت عامه از روایت استفاده کرد. ما معتقدیم عقل ائمه از ما بیشتر بوده است و متصل به وحی بوده اند و باید به عنوان معلم از مباحث آن ها استفاده کنیم.
سوال: جایگاه این مباحث در تمدن سازی چیست؟
پایه های دین بر اعتقادات استوار شده است و لذا تعبیر به اصول دین می کنیم. اگر بخواهیم تمدن جدید تاسیس کنیم این تمدن پایه های جدید می خواهد که همان علوم انسانی است. مثلا تمدن غرب و شرق قبل از فروپاشی شوروی، تفاوت آن ها در صنعت و مسایل فنی نبود بلکه تفاوتشان در مسایل علوم انسانی بود. این ها سرمایه داری را قبول داشتند و آن ها اجتماع را قبول داشتند.
بنابراین اگر بخواهیم تمدن اسلامی پایه گذاری کنیم باید علوم انسانی ما اسلامی شود. زمانی این اتفاق می افتد که اعتقادات اسلامی در آن فرض شود و بر اساس آن در علوم انسانی پایه گذاری شود. چنانکه در علوم انسانی غربی، اعتقادات ماتریالیستی و سکولاریستی نظریه پردازی می شود و در علوم انسانی شرق آن زمان تفکر مارکسیستی مبانی فکری آن ها را تشکیل می داد.
بنابراین پایه علوم انسانی، اعتقادات است که در کلام مطرح می شود. از این جهت کلام پایه علوم انسانی است. هرچند علوم دیگر نیز مهم است. در حقوق، فقه مهم است ولی همان فقه هم بدون پایه های کلامی ممکن نیست. در حقوق اگر معتقد باشید که انسان مختار نیست مجازات معنی ندارد مگر این که بگوییم برای عبرت دیگران بصورت جبری است. مبنای همان فقه نیز کلام است. بنابراین باید به کلام توجه کنیم.
مباحث بسیار زیادی در کلام وجود دارد که باید به آن توجه کنیم. باید یک همت و توجه ویژه به علم کلام شود. نه فقط به این دلیل که باید از اعتقاداتمان دفاع کنیم. بلکه به این عنوان که پایه های تمدن اسلامی را مشخص کنیم؛ یعنی آن دسته از اعتقاداتی که برای پایه ریزی علوم انسانی مورد نیاز است در اختیار علمای رشته های دیگر بگذاریم.
موضوع علم کلام اعتقادات اسلامی است ولی آن چه که الان در کلام وجود دارد همه اعتقادات اسلامی نیست. مثلا در مورد جهان شناسی و انسان شناسی باب مشخصی نداریم. کتاب های کلامی مان بر اساس اصول دین، طراحی شده است. البته به این معنا نیست که کلام تنها به همین پنج اصل می پردازد. در بحث عدل نظریه جبر و اختیار و حسن و قبح و تکلیف ما لا یطاق و مانند آن داریم. یا مثلا در مورد جهان شناسی و انسان شناسی، بخشی از مسایل انسان شناسی در عدل و بخشی نیز در معاد آمده است که به عنوان مقدمه بوده است و بصورت مستقل بحث نشده است. حاصل کلام این که امروزه با وجود شبهات مختلف و یا با مباحثی که به عنوان تمدن نیاز داریم مباحث کلامی باید تکمیل شود.
سوال: در مباحثی که مطرح کردید نشان دادید که مباحث کلامی چقدر مهم است. به نظر می رسد فعالیت هایی که متکلمان ما کرده اند نوعی واکنش در پاسخ به شبهات مخالفین بوده است. اما ظاهرا محدود به این ها نیست. لطفا در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
اساسا علم کلام با تکلم و مناظره آغاز شد. حجم کتاب هایی که در کلام داریم بیشترش مربوط به امامت است؛ به این دلیل که در مقابل مخالفین می خواسته اند پاسخ دهند. در مسایل دیگر نیز به این دلیل که اختلاف نظر بوده است وارد بحث می شده اند و این گونه مسایل بسیار فربه شده است. ولی مباحثی که مخالفین مطرح نکرده اند مورد بحث قرار نگرفته اند. الان بخشی از مباحث اعتقادی را می توانیم در لابلای کتب تفسیری پیدا کنیم در حالی که در کتب اعتقادی مشاهده نمی کنیم. باید به این مسایل نیز توجه زیاد کنیم. همیشه نباید ببینیم که اگر نزاعی شده باشد مورد بررسی قرار دهیم. این روش ما را منفعل خواهد کرد. اگر معارف دین را بصورت کامل برای جوانان خودمان مطرح کرده بودیم اصلا این شبهات برایشان مطرح نمی شد و یا خودش می توانست پاسخ دهد.
دغدغه ما باید این باشد که مباحث اعتقادی را با زبان خوب برای جوانان و نوجوانان تدریس کنیم. مثال ها در این زمینه بسیار است، مثلا رابطه انسان با خودش و با طبیعت و با دیگر انسان ها. وظیفه متکلم این است که به آیات و روایات مراجعه کند و اعتقادات را به دیگران عرضه کند. ما باید کلام را در عرصه های مختلف وارد کنیم. باید کلام مضاف داشته باشیم. یعنی کلام سیاسی یا کلام اقتصادی و یا … می خواهیم. به این معنا که اعتقادات مبنایی که در سیاست باید مد نظر باشد؛ همچنین در اقتصاد و رشته های دیگر.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
